Dziś w wydawnictwie „Czas” ukazała się w druku powieść Michała Kryspina Pawlikowskiego „Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irtyńskiego”, wieńcząc tym samym wprowadzanie na litewski rynek czytelniczy całości dorobku powyższego autora. Wcześniej bowiem zostały już wydane „Wojna i sezon” oraz „Brudne niebo”.
Nasze zainteresowanie dorobkiem M.K. Pawlikowskim wynikało przede wszystkim z tego, iż z niezwykłą miłością pisze o terenach, gdzie się znajdowała nasza historyczna ojczyzna - Wielkie Księstwo Litewskie, a które za jego życia w Baćkowie, Mińsku czy Wilnie jeszcze tkwiło w ludzkiej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie, pamięci, w tradycjach i obyczajach, mentalności i swoistym krajobrazie.

Nie bez znaczenie była też wysoka ocena twórczości M.K. Pawlikowskiego, wydana przez współczesnych jemu pisarzy na Zachodzie, w tym Józefa Mackiewicza.
Oto fragment  publikacji J. Mackiewicza, która ukazała się w „Kulturze” tuż po wydaniu powieści „Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irtyńskiego” (całość  patrz.  http://www.pogon.lt/czytelnia-dziel-juz-mackiewicza/124-ostatnie-dni-wielkiego-ksistwa.html)

Książkę Michała K. Pawlikowskiego pt. "Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego /pierwotny tytuł: "Bajka"/, uważam za najlepszą książkę napisaną i wydaną na emigracji. Mówię to bez obawy posądzenia o przesadę; z głębokiego przeświadczenia. Książka dotyczy końcowej fazy pewnej epoki dziejowej. Zarazem ostatnich lat mojej ojczyzny, która przestała istnieć w wyniku pierwszej wojny światowej (…).
Słusznie Janusz Kowalewski, oczarowany książką Pawlikowskiego, wskazuje w recenzji zamieszczonej w "Ostatnich wiadomościach" na jej powiązania tradycyjne. Słusznie dostrzega w niej jakby dalszy ciąg /raczej zakończenie/ "Pana Tadeusza". Nie uwzględnia jednak, że Mickiewicz pisząc swego "Tadeusza", był w zgodzie z ówczesnym poglądem całego kraju; natomiast Pawlikowski pisząc "Tadeusza Irteńskiego" jest w zgodzie już zaledwie z nikłym odsetkiem ludności własnego kraju. Ten stan faktyczny wypada stwierdzić obiektywnie, mimo szczerej abominacji jaką można odczuwać do rozdrapujących kraj – nacjonalizmów (…)

"Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego", która ma być powieścią nie jest nią, a będąc wspomnieniem jest czymś o wiele więcej, zakwalifikować trudno. Prototypy w rodzaju Tołstoja: "Dietstwo, otroczestwo i junost", czy, powiedzmy: "Wieś" - "Miasto mojej matki" Bandrowskiego, czy "Pamiętniki" Stempowskiego, czy Fedora Stepuna: "Bywszeje i niesbywszejesia", czy Pasternaka: "Awtobiograficzeskij oczerk", czy inne tytuły niezliczonej literatury pamiętnikarskiej, mogą niewątpliwie nasuwać pewne analogie. Obawiam się, że w dzisiejszej tendencji do ścisłej klasyfikacji, część czytelników zechce książkę Pawlikowskiego do tej kategorii zaliczyć. Moim zdaniem niesłusznie. Gdyż przedmiotem jej nie jest historia, stanowiąca zaledwie tło; nie są przeżycia jednej osoby, a dzieje wielu osób; nie chodzi w niej tylko o przyczynkowe poznanie pewnych znakomitości. Chodzi raczej o przyczynek do odtworzenia pewnej prawdy zarówno w geografii, psychologii i czasie, czyli o to, czego w gruncie rzeczy szukamy w każdej dobrej książce. Jest to swojego rodzaju epos (…).

Akcja książki Pawlikowskiego zaczyna się u schyłku ubiegłego stulecia, odbywa głównie w Mińszczyźnie i samym Mińsku, z odskokami do Warszawy, Petersburga; zahacza o Wilno. Kończy się wraz z istotnym końcem XIX wieku, to znaczy z rokiem 1914 (…).

Minęło. Gdyby mnie dziś zapytano, czy pragnąłbym wrócić do owej epoki? - odpowiedziałbym bez zająknięcia: z całego serca i duszy! - Oczywiście, nie trzeba być psychologiem, żeby się znać na źródłach nostalgii do terenu dzieciństwa, albo do "starych dobrych czasów’’, u wszystkich ludzi wszystkich epok. Normalnie rzecz biorąc, nie można żadnej z nich idealizować, bo wiadomo, że idealnej nie było i nie będzie. Nigdy. Można tylko zestawiać post factum. Najbardziej trafnym zestawieniem tego rodzaju wydaje mi się przytoczone przez Fedora Stepuna: "Wiek XIX był wiekiem nieudanego dobra, a XX wyjątkowo udanego zła”. Pawlikowski u swej książce wyraźnie usiłuje otrząsnąć się z idealizacji. Posuwa obiektywizm do granic możliwie dostępnych z dzisiejszej perspektywy. Ponieważ, w gruncie rzeczy, na świecie tylko prawda jest ciekawa, więc tworzy ze swej książki rzecz poza wszystkim, niezmiernie ciekawą. Nawet tam, gdzie sądy autora budzą niejakie zastrzeżenia, prawdę ich ratuje najczęściej "Tadeusz Irteński", boć jego to dzieciństwo i młodość opowiada książka. A jako recenzent, mogę być zarazem świadkiem koronnym, że właśnie takie były sądy Tadeuszów Irteńskich tamtych czasów.

Prawda życia, zaklęta w książce Pawlikowskiego należy z gatunku do najwyższej klasy, tzn. takiej, która pozwala czytelnikowi na wysnuwanie własnych wniosków, niezależnie od wniosków i nawet wbrew intencji autora (…)
Ostatnie dni Wielkiego Księstwa "Kultura" /Paryż/ nr 4/ 150 z 1960 r.

Opublikowanie  po raz pierwszy na Litwie  dorobku M.K. Pawlikowskiego, „Pamiętników” K. Wędziagolskiego, wzmiankowanie dzieł J. Mackiewicza, jak też oczekująca na wznowienie twórczość dziesiątek innych pisarzy wywodzących się z Litwy i piszących po polsku jest dowodem, że programy szkół z polskim językiem nauczania na Litwie mogą i powinny być układane na podstawie ich dorobku. Jest nam nie do przyjęcia argumentacja polonistów z Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Pedagogicznego, zaliczająca powyższych i innych rodzimych pisarzy do drugo i trzeciorzędnych pismaków, a dla których szczytem literackim są twórcy z eksportu z Polski Ludowej i kółko literackie przy organie komunistycznej partii „Czerwony Sztandar”.

Dziękujemy wiec wszystkim tym, którzy wsparli nasz wysiłek wydawniczy – Funduszowi Wspierania Kultury Republiki Litewskiej, Kongresowi Polaków w Szwecji, Tadeuszowi Stommie ze Stanu Zjednoczonych oraz innym nie wymienionym darczyńcom, jak też osobom, które od lat pomagają nam nieodpłatną pracą bądź stosują ulgowe taryfy.

Szczególne wyrazy wdzięczności składamy Michałowi Bieniaszowi, którego bezinteresowne opracowanie graficzne jest ozdobą całego naszego dorobku wydawniczego.

Książka jest do nabycia w wileńskiej księgarni „Elephas”( http://www.elephas.lt/ ), która prowadzi również sprzedaż wysyłkową.

Ksiażka niebawem się ukaże również w wersji elektronicznej w naszej Bibiotece.

Michał K. Pawlikowski. Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego. Wilno: Czas, 2011. Stron 440. ISBN 978-609-95035-3-0.