Książkę Michała K. Pawlikowskiego pt. "Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego /pierwotny tytuł: "Bajka"/, uważam za najlepszą książkę napisaną i wydaną na emigracji. Mówię to bez obawy posądzenia o przesadę; z głębokiego przeświadczenia. Książka dotyczy końcowej fazy pewnej epoki dziejowej. Zarazem ostatnich lat mojej ojczyzny, która przestała istnieć w wyniku pierwszej wojny światowej (…).
Słusznie Janusz Kowalewski, oczarowany książką Pawlikowskiego, wskazuje w recenzji zamieszczonej w "Ostatnich wiadomościach" na jej powiązania tradycyjne. Słusznie dostrzega w niej jakby dalszy ciąg /raczej zakończenie/ "Pana Tadeusza". Nie uwzględnia jednak, że Mickiewicz pisząc swego "Tadeusza", był w zgodzie z ówczesnym poglądem całego kraju; natomiast Pawlikowski pisząc "Tadeusza Irteńskiego" jest w zgodzie już zaledwie z nikłym odsetkiem ludności własnego kraju. Ten stan faktyczny wypada stwierdzić obiektywnie, mimo szczerej abominacji jaką można odczuwać do rozdrapujących kraj – nacjonalizmów (…)

"Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego", która ma być powieścią nie jest nią, a będąc wspomnieniem jest czymś o wiele więcej, zakwalifikować trudno. Prototypy w rodzaju Tołstoja: "Dietstwo, otroczestwo i junost", czy, powiedzmy: "Wieś" - "Miasto mojej matki" Bandrowskiego, czy "Pamiętniki" Stempowskiego, czy Fedora Stepuna: "Bywszeje i niesbywszejesia", czy Pasternaka: "Awtobiograficzeskij oczerk", czy inne tytuły niezliczonej literatury pamiętnikarskiej, mogą niewątpliwie nasuwać pewne analogie. Obawiam się, że w dzisiejszej tendencji do ścisłej klasyfikacji, część czytelników zechce książkę Pawlikowskiego do tej kategorii zaliczyć. Moim zdaniem niesłusznie. Gdyż przedmiotem jej nie jest historia, stanowiąca zaledwie tło; nie są przeżycia jednej osoby, a dzieje wielu osób; nie chodzi w niej tylko o przyczynkowe poznanie pewnych znakomitości. Chodzi raczej o przyczynek do odtworzenia pewnej prawdy zarówno w geografii, psychologii i czasie, czyli o to, czego w gruncie rzeczy szukamy w każdej dobrej książce. Jest to swojego rodzaju epos (…).

Akcja książki Pawlikowskiego zaczyna się u schyłku ubiegłego stulecia, odbywa głównie w Mińszczyźnie i samym Mińsku, z odskokami do Warszawy, Petersburga; zahacza o Wilno. Kończy się wraz z istotnym końcem XIX wieku, to znaczy z rokiem 1914 (…).

Minęło. Gdyby mnie dziś zapytano, czy pragnąłbym wrócić do owej epoki? - odpowiedziałbym bez zająknięcia: z całego serca i duszy! - Oczywiście, nie trzeba być psychologiem, żeby się znać na źródłach nostalgii do terenu dzieciństwa, albo do "starych dobrych czasów’’, u wszystkich ludzi wszystkich epok. Normalnie rzecz biorąc, nie można żadnej z nich idealizować, bo wiadomo, że idealnej nie było i nie będzie. Nigdy. Można tylko zestawiać post factum. Najbardziej trafnym zestawieniem tego rodzaju wydaje mi się przytoczone przez Fedora Stepuna: "Wiek XIX był wiekiem nieudanego dobra, a XX wyjątkowo udanego zła”. Pawlikowski u swej książce wyraźnie usiłuje otrząsnąć się z idealizacji. Posuwa obiektywizm do granic możliwie dostępnych z dzisiejszej perspektywy. Ponieważ, w gruncie rzeczy, na świecie tylko prawda jest ciekawa, więc tworzy ze swej książki rzecz poza wszystkim, niezmiernie ciekawą. Nawet tam, gdzie sądy autora budzą niejakie zastrzeżenia, prawdę ich ratuje najczęściej "Tadeusz Irteński", boć jego to dzieciństwo i młodość opowiada książka. A jako recenzent, mogę być zarazem świadkiem koronnym, że właśnie takie były sądy Tadeuszów Irteńskich tamtych czasów.

Prawda życia, zaklęta w książce Pawlikowskiego należy z gatunku do najwyższej klasy, tzn. takiej, która pozwala czytelnikowi na wysnuwanie własnych wniosków, niezależnie od wniosków i nawet wbrew intencji autora (…)
Józef Mackiewicz. Ostatnie dni Wielkiego Księstwa "Kultura" /Paryż/ nr 4/ 150 z 1960 r.

Michał K. Pawlikowski. Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego. Wilno: Czas, 2011. Stron 440. ISBN 978-609-95035-3-0.

Każdy piszący ma chęć „uwiecznienia” w książce swych krótkich utworów już kiedyś drukowanych w czasopismach. Nie jestem tu wyjątkiem. Chcę tylko podkreślić, że mój tom zawiera wybór 31 szkiców z ogółu przeszło pięciuset, pisanych w latach 1949 - 1969 i odbijający – bardzo luźno i jeszcze bardziej dowolnie – „małą historię” tak czasów „sprzed potopu”, jak czasu wojny, jak wreszcie kilkudziesięciu lat powojennych.

Michał Kryspin Pawlikowski (1893-1972) - pisarz, publicysta wileńskiego “Słowa”, pochodził z Mińszczyzny. Urodził się w majątku Pucków nad Berezyną, niedaleko Bobrujska. Ojciec był adwokatem, prezesem Towarzystwa Kredytowego w Mińsku. W roku 1913 ukończył w Mińsku gimnazjum państwowe.
Do roku 1917 studiował prawo w Piotrogrodzie. Studia ukończył w latach 1923 – 1924 w Warszawie. Podczas wojny polsko – sowieckiej był sekretarzem zarządu miasta Mińsk, służył w 19 Myśliwskiej Eskadrze Lotniczej. Po zakończeniu studiów do roku 1938 mieszkał w Wilnie, pracował w Urzędzie Wojewódzkim, współpracował z redakcją „Słowa” jako felietonista i redaktor
myśliwskiego dodatku tygodniowego pod tytułem Gdzie to, ach gdzie zagrały trąbki myśliwskie?... Był wiceprezesem Towarzystwa Łowieckiego Województwa Wileńskiego.

W latach 1939 – 1940 współpracował z Gazetą Codzienną wydawaną przez Józefa Mackiewicza.
Jeszcze przed wkroczeniem wojsk sowieckich do Wilna w czerwcu 1940 roku udało mu się przedostać do Szwecji, w 1943 roku zamieszkał w Londynie, a w 1949 przeniósł się do USA. W latach 1951 – 63 był lektorem języków polskiego i rosyjskiego na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. M.K. Pawlikowski wiele publikował w czasopismach emigracyjnych, a jego najważniejsze dzieła to dwie powieści autobiograficzne Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego (Londyn 1959) oraz Wojna i sezon (Paryż 1965). W roku 1971 wydał w Londynie zbiór 31 felietonów powstałych na emigracji w latach 1949-1969 pt. Brudne niebo.

Zmarł i pochowany na Wyspach Hawajskich.

ISBN 978-609-95035-2-3
UDK 884(73)-94
Pa436
Wydawnictwo „Czas”. Wilno 2010.
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
http://www.pogon.lt