Wilnianie na łamach Wielkiej Encyklopedii Powrzechnej

Opracował: Andrzej Rumiński
Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1962. T.1. A-Ble

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1963. T.2. Bli-Deo

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1963. T. 3. Dep-Franc

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1964. T. 4. Frang-Im

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1965. T. 5. In-Kons

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1965. T.6 Kont-Mam

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1966. T. 7. Man-Nomi

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1966. T.8. Nomo-Polsc

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1967. T.9. Polska-Robe

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1967. T.10. Robi-Step

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1968. T.11. Ster-Urz

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej.Wyd. PWN 1969. T.12. Usa-Ż

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej.Wyd. PWN 1970. T.13. Suplement

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1962. T.1. A-Ble

ABICHT Jan Henryk, ur. 1835 w Wilnie, zm. w czerwcu 1863 w Warszawie, działacz polit., rewol., demokrata; urzędnik pocztowy w Petersburgu i Wilnie; 1857 zbiegł do Londynu; członek Tow. Demokratycznego Pol.; zbliżył się do Z. Świętosławskiego i A. Hercena pracując w ich drukarniach; należał do Gromady Rewol. Londyn, jako emisariusz przybył 1862 do Warszawy, prowadził agitację wśród włościan, pozyskując ich do powstania. Aresztowany podczas przygotowań napadu na pocztę w Garwolinie, po wybuchu powstania skazany przez władze carskie na śmierć i stracony.

ALEKSANDER JAGIELLOŃCZYK, ur. 5 VIII 1461 w Krakowie, zm. 19 VIII 1506 w Wilnie, wielki książę litewski od 1492, król polski od 1501, czwarty syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburskiej; wychowany przez Jana Długosza. (...).

ANCZYC Władysław Ludwik, pseud. Kazimierz Góralczyk, W.A. Lassota i in., ur.12 XII 1823 w Wilnie, zm. 28 VII 1883 w Krakowie, pisarz. Uczestnik powsta­nia 1846, więziony 1846?47. Podczas pobytu w Warsza­wie 1858-67 współpracował z wieloma czasopismami (m.in. był założycielem i pierwszym redaktorem "Wę­drowca"). W 1875 założył w Krakowie własną drukarnię. Pisał komedie i dramaty lud.-patriotyczne: Chłopi ary­stokraci (1850), Lobzowianie (1854), Flisacy (1855), Bla-żek opętany (1856), zebrane w tomie Obrazki dramaty­czne ludowe (1873); Emigracja chłopska (1875), Koś­ciuszko pod Racławicami (1881). Ponadto zbiory poezji: Pieśni zbudzonych (wyd. osobno 1916), związane tema­tycznie z powstaniem styczniowym, Tyrteusz (1862) oraz utwory dla młodzieży (Dzieje Polski w 24 obraz­kach 1863, przekład Przypadków Robinsona Kruzoe 1868).

W.L.A. Życie i pisma, oprać: M. Szyjkowski, t. 1-6, Kra­ków 1908.

ANDRIOLLI Michał Elwiro, ur. 2X11836 w Wil­nie, zm. 23 VIII 1895 w Nałęczowie, rysownik i ilustrator poi. Studiował w Moskwie (1855-57) i w Akad. Św. Łukasza w Rzymie (1-860). Powrócił 1861 do Wilna i brał tam udział w ruchu konspiracyjnym i walkach 1863; aresztowany po upadku powstania, zbiegł z wię­zienia i przedostał się do Londynu, a stąd 1864 do Pa­ryża. W 1866 udał się do kraju jako emisariusz Komitetu Emigracji Pol., został jednak uwięziony i skazany na zesłanie do Wiatki. Od 1871 działał gł. w Warszawie, osiągając duże powodzenie jako ilustrator. Okres 1883 -86 spędził w Paryżu (prace dla wydawnictwa Firmin-Didot). Tworzył ilustracje do czasopism ("Tygodnik Ilustrowany", "Kłosy", "Biesiada Literacka") i książek (utwory Mickiewicza, Słowackiego, Malczewskiego, Kraszewskiego, Syrokomli, Orzeszkowej i Chodźki) oraz liczne cykle rysunkowe obrazujące życie i obyczaje poi. Prace jego, pozostające pod wyraźnym wpływem romantyzmu, widocznym zarówno w doborze i ujęciu tematów, jak w formie rysunku, cechuje bogactwo fan­tazji i duża biegłość techn., przechodząca pod koniec życia artysty w manierę. Z niezwykle bogatej twórczo­ści A. najbardziej popularne są cykle ilustracji do Pa­na Tadeusza (1882 i 1889).

ANDRZEJEWSKI Antoni, pseud. Stary Detiuk, ur. 1785 w Warkowiczach na Wołyniu, zm. 12 XII 1868 w Stawiszczach na Ukrainie, botanik i literat. Wychowa­nek uniw. w Wilnie, studiował botanikę u Jędrzeja Śniadeckiego; pracował w Liceum Krzemienieckim, później jako adiunkt na uniw. w Kijowie; od 1839 prof. nauk przyrodniczych w liceum w Nieżynie. Był wybitnym znawcą roślin z rodziny krzyżowych; opisał nowy ro­dzaj rośliny i nadał jej nazwę Czackia. Pozostawił dzieła przyrodnicze, m.in. Rys botaniczny krain [...] między Bohem a Dniestrem (1823, wyd. uzup. 1830), Flora U-krainy (cz. 1 1869). Jego twórczość lit. obejmuje pa­miętnik Ramoty Starego Detiuka o Wołyniu (1861), w którym przedstawił życie ziemiaństwa kresowego, oraz powieści.

ANDRZEJ Z KRAKOWA, rok ur. nie znany, zm. 14X1 1398, franciszkanin, biskup serecki i wileński; od 1354 działał jako kaznodzieja na Mazowszu, następnie przeniósł się na Węgry jako spowiednik królowej El­żbiety Łokietkówny; 1370 został biskupem w Serecie (Mołdawia), a od 1382 zarządzał też diecezją halicką; 1377-82 pełnił obowiązki biskupa pomocniczego (sufragana) w Gnieźnie; 1388 objął nowo założone biskup­stwo wileńskie, gdzie odegrał gł. rolę przy organizo­waniu jego podstaw materialnych i działalności mi­syjnej.

ANGARETIS Zigmas, właśc. Z. AIeksa, ur. 13 VI 1882, zm. 22: V 1940, litew. działacz ruchu robotn.; od 1906 w Socjaldemokr. Partii Litwy, od 1907 członek KC; 1909 aresztowany, 1915 zesłany na Syberię. Od 1917 w Piotrogradzie, "brał udział w rewolucji październiko­wej ; w nowo powstałym rządzie radź. był zastępcą komisarza lud. do spraw Iitew. w komisariacie do spraw narodowościowych. Od 1918 w Wilnie, członek KC Komunist. Partii Litwy, od 1924 Biura Polit.; przed­stawiciel KP Litwy przy Komitecie Wykonawczym Międzynarodówki Komunist., 1926-35 sekretarz Ko­misji Kontroli Międzynarodówki. Aresztowany w ZSRR w okresie masowych represji, oskarżony na pod­stawie fałszywych zarzutów, zrehabilitowany pośmiert­nie po XX Zjeździe KPZR (1956).

ANNA JAGIELLONKA, ur. 18 X 1523 w Krakowie, zm. 9 1X 1596 w Warszawie, królowa pol. od 1575, córka Zygmunta I i Bony, żona Stefana Batorego. Czynna, ambitna, skłonna do intryg, doszła do znacze­nia dopiero w późnym wieku. Po wymarciu 1572 Ja­giellonów w linii męskiej, przywiązana do dynastii szlachta zobowiązała przyszłego elekta do poślubienia Anny. Henryk Walezy nie dotrzymał obietnicy, wo­bec czego podczas II bezkrólewia 1575 okrzyknięto A.J. królową, przeznaczając jej na męża Stefana Bato­rego, którego poślubiła 1576; małżeństwo było niedo­brane, król nie dopuszczał jej do rządów. Po śmierci Batorego, nie szczędząc zabiegów i funduszy, przepro­wadziła elekcję swego siostrzeńca, Zygmunta III Wazy, pozyskując Zamoyskiego i neutralizując wpływy Habs­burgów; za panowania Zygmunta III nie odgrywała żadnej roli polit. i przebywała z dala od dworu. Gorliwa katoliczka, zwolenniczka kontrreformacji, utrzymywa­ła ścisły kontakt z nuncjuszem i jezuitami (P. Skargą); opiekowała się Akademią Krakowską.

ANTOKOLSKI Mark M., ur. 2X1 1843 w Wilnie, zm. 9 VII 1902 w Hamburgu, rzeźbiarz ros., uczeń wileńskiego rzeźbiarza Kazimierza Jelskiego (1782-1867), następnie Akad. Sztuk Pięknych w Petersburgu. Już we wczesnych pracach artysta zerwał z akademizmem, tworząc kompozycje rodzajowe oparte na obserwacji życia lub nawiązujące do historii; dzieła późniejsze, a przede wszystkim realistyczne przedstawienia rzeź­biarskie wybitnych postaci z dziejów narodu (Iwan Groźny 1870-71, Piotr I 1872, Nestor 1889, Jermak 1891), odznaczają się wnikliwą charakterystyką, dają wyraz bliskim pieriedwiżnikom tendencjom patrio­tycznym. Z pozostałych prac A. na uwagę zasługują: Chrystus przed ludem (1874), Spinoza (1882), Mefistofeles (1883) oraz liczne popiersia i nagrobki.

ASZPERGEROWA Aniela, z Kamińskich, ur. 29 XI 1816 w Warszawie, zm. 27 I 1902 we Lwowie, aktorka. Debiutowała 1835 w Warszawskich Teatrach Rządo­wych, grała w Wilnie, Miń­sku, Warszawie, Lwowie, Krakowie, Poznaniu, po­czątkowo amantki, subret­ki, później wybiła się jako tragiczka i odtwórczyni ról matek; Aniela i Klara -Śluby panieńskie Fredry, Ofelia -Hamlet Szekspira, Wdowa -Balladyna Sło­wackiego, Żegocina - Pan Damazy J. Blizińskiego.

BABIŃSKI Józef, ur. 2 XI1857 w Paryżu, zm. 29 X 1932 tamże, franc. lekarz neurolog; klinicysta i pedagog; syn emigranta poi.; od 1914 członek paryskiej Akad. Medycyny, był jednym z założycieli Franc. Tow. Neuro­logicznego; 1925 prof. ho­norowy uniw. w Wilnie. Pra­ce B. miały przełomowe zna­czenie dla rozwoju neurolo­gii, zwłaszcza prace o odru­chach ścięgnisto-okostnowych i porażeniu połowi­czym ; założył podwaliny neurochirurgii, zalecając in­terwencje chirurgiczne w niektórych chorobach ner­wowych. Zob. też Babiń­skiego objaw.

BAKA Józef, ur. 18 III 1707 w Mińszczyźnie (Biało­ruś), zm. 2 V 1780 w Warszawie, wierszopis; 1723 roz­począł nauki u jezuitów, 1740 złożył śluby zakonne; 1740-68 prowadził działalność misyjną na Wileńszczy­źnie, po czym osiadł w Wilnie, gdzie był kaznodzieją. Napisane w celach dewocyjnych i moralizatorskich, a nader nieudolnie wierszowane Uwagi o śmierci niechyb­nej (1766, wyd. anonimowe), wznowione 1807 z ujaw­nieniem autorstwa, stały się przedmiotem drwin i żartów ówczesnego środowiska lit. w Wilnie.

BALIŃSKI Jan, ur. 23 V 1827 w Jaszunach w ziemi wileńskiej, zm. 11 III 1902 w Petersburgu, lekarz psy­chiatra poi.; 1860-76 prof. Akad. Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu; wnuk Jędrzeja Śniadeckiego. Pierw­szy w Rosji wykładowca psychiatrii jako samodzielnej dyscypliny, założyciel pierwszej kliniki psychiatrycznej, reformator ekspertyzy sądowo-psychiatrycznej. Był współzałożycielem Tow. Psychiatrycznego w Petersbur­gu oraz inicjatorem studiów lekarskich dla kobiet. Pro­pagował leczenie chorych umysłowo pracą na roli; pro­jektował nowoczesne szpitale psychiatryczne, m.in. szpi­tal w Tworkach pod Warszawą.

BALIŃSKI Michał, ur. 14 VIII 1794 w majątku Terespol (Połockie), zm. 22X11 1863 w Wilnie, histo­ryk, publicysta, działacz oświat. Ożeniony z Z. Śniadecką, córką Jędrzeja. Od 1816 red. "Tygodnika Wileń­skiego"; członek Tow. Szubrawców, współred. "Wia­domości Brukowych", 1818-22 sekretarz Tow. Typo­graficznego Wileńskiego. W okresie 1836-47 przebywał w Warszawie, gdzie m.in. wraz z T. Lipińskim brał udział w opracowywaniu zbioru Starożytna Polska pod względem geograficznym, historycznym i statystycznym; współzałożyciel (1841) "Biblioteki Warszawskiej". Po powrocie do Wilna był wiceprezesem Komisji Archeol. i redaktorem jej "Pamiętnika". Gł. prace: Historia Pol­ski (1844), Dawną Akademia Wileńska... (1862), Pa­miętniki o Janie Śniadeckim... (t. 1-2, 1864-65).

BALTUŚIS [battuszys] Jozuas, właśc. Albertas Juzenas, ur. 14 IV 1909, pisarz litew.; czołowy przedstawi­ciel realizmu socjalist. w literaturze litew.; najbardziej znanym utworem B. jest dramat Pieją koguty (1947, wyd. poi. 1949), w którym przedstawia obraz walki kla­sowej na wsi litew. przed ustanowieniem władzy radziec­kiej.

BAŁACHOWICZ-BUŁAK Stanisław, ur. 10 II 1883 w Mejsztach Wileńskich, zm. IX 1939 w Warszawie, generał, dowódca kontrrewolucyjnych oddziałów ro­syjskich; od 1914 oficer-ochotnik w armii carskiej; po rewolucji październikowej rozwijając program budo­wy odrębnego państwa białorus., sformował na Bia­łorusi (w okolicach Mozyrza) kontrrewol. oddziały, które odznaczały się szczególnym okrucieństwem; w lutym 1920 przeszedł wraz z bratem Józefem do Polski; jako generał aktywnie współdziałał w organizowaniu wyprawy Piłsudskiego na wschód 1920, w latach na­stępnych organizował dywersyjne napady na terytorium ZSRR. Żołnierzy B.-B. nazywano bałachowcami.

BANDURSKI Władysław, ur. 25 V 1865 w Sokalu zm. 6 III 1932 w Wilnie, biskup, kaznodzieja i pisarz; od 1906 biskup sufragan lwowski; związany z Legio­nami Pol., był nieoficjalnym ich kapelanem.

BARBARA RADZIWIŁŁÓWNA, ur. 6 XI 1520, zm. 8 V 1551 w Krakowie, królowa pol., druga żona Zygmunta Augusta. Córka Jerzego Radziwiłła, kaszte­lana wileńskiego, 1537 wydana za mąż za S. Gasztołda, wojewodę nowogródzkiego, po jego śmierci zawarła znajomość z Zygmuntem Augustem. Jego przywiązanie do B. starali się wyzyskać w interesie rodu brat Miko­łaj Rudy i stryjeczny brat Mikołaj Czarny; 1547 Zyg­munt August poślubił B. potajemnie w Wilnie. Kiedy w następnym roku objął tron, doszło do gwałtownej opozycji w kraju przeciw B. i Radziwiłłom, podsycanej przez królową Bonę; sejm domagał się rozwiązania mał­żeństwa, król zagroził abdykacją i zawarł przymierze z Habsburgami; osłabiwszy opozycję (1549) sprowadził B. do Krakowa, doprowadzając 1550 do jej koronacji. Trawiona długotrwałą chorobą B. wkrótce zmarła; po­chowana została w katedrze wileńskiej. Postać jej wy­wołała, za życia i po śmierci, wiele dyskusji i sprzecz­nych opinii, gł. jednak ujemnych; poświęcono jej liczne prace i utwory literackie (m.in. tragedia Barbara Ra­dziwiłłówna A. Felińskiego, Zygmunt August S. Wys­piańskiego).

K. Szajnocha B.R., w: Szkice historyczne wyd. 2, Lwów 1858.

BARTELS Artur, ur. 1818 w Wilnie, zm. 23 XI 1885 w Krakowie, satyryk, karykaturzysta i piosenkarz. Bar­dzo popularne w swoim czasie piosenki B., pisane naj­częściej pod znane melodie, miały charakter satyryczno-obyczajowy i przyswajały literaturze m.in. folklor miej­ski; ukazywały się w seriach Zbiór piosnek z towarzy­szeniem fortepianu (1870), Drugi zbiór piosnek... (1878), Piosnki i satyry (1888-90) i in. Ponadto B. wydał Dramata i komedie (1859) oraz szereg wspomnieniowych artykułów o tematyce łowieckiej.

BAUDOUIN DE COURTENAY EHRENKREUTZ JĘDRZEJEWICZOWA Cezaria, ur. 1885, etnograf i historyk kultury; założycielka i kierowniczka Zakładu i Etnografii na uniw. w Wilnie (1927-35) i Warszawie I (1935-39), obecnie na emigracji; prowadziła prace badawcze nad lud. obrzędowością i lud. twórczością artyst.; gł. prace: Ze studiów nad obrzędami weselnymi ludu polskiego. Część 1. Forma dramatyczna obrzędo­wości weselnej (1929); Święta Cecylia. Przyczynek do genezy apokryfów (1922).

BERNATOWICZ Feliks Aleksander Geysztowt, ur. l8 V 1786 w Kownie, zm. 7 IX 1836 w Łomży, powieściopisarz; uczył się w Wilnie i Krzemieńcu. W Sieniawie, gdzie rozpoczął działalność lit., był sekretarzem A.K. Czartoryskiego i w tym charakterze jeździł za granicę (Wiedeń, Monachium, Drezno); 1823 został bibliotekarzem w Puławaoh; interesował się etnografią i archeologią. Po powstaniu emigrował, 1834 wrócił do kraju; redagował w Warszawie "Dziennik Powszechny". Ogłosił szereg powieści, m.in. Nierozsądne śluby (t. 1-2, 1820 -sentymentalny romans wzorowany na Cierpie­niach młodego Wertera), Pojata, córka Lezdejki (t. 1-4, 1826) -często wznawiana i tłumaczona powieść hist. w typie walterskotowskim, Nałęcz (t. 1-3, 1828); po­zostawił wiele rękopisów nie wydanych.

BIAŁŁOZOR Krzysztof, rok ur. nieznany, zm. 1741, kanonik wileński, kanclerz kapituły wileńskiej i smoleń­skiej. Podczas wojny domowej między Sapiehami a par­tią szlachecką (po straceniu przez Sapiehów jego brata Karola) posłował do Augusta II o wprowadzenie wojsk saskich na Litwę; po zwycięstwie pod Olkienikami pod­burzył szlachtę do wykonania samosądu nad pojmanym Michałem Sapiehą; 1702 i 1703 w imieniu stronnictwa Potockich podpisywał umowy z Piotrem W., które poz­walały wprowadzić wojska ros. do dóbr Sapiehów na Litwie oraz rozluźniały więzy Litwy z Polską i podda­wały Litwę pod protekcję Moskwy. Więziony 1708-10 przez Sapiehów.

BIAŁOPIOTROWICZ Jerzy, ur. 1740, zm. 16 III 1812 w Wilnie, jeden z kierowników powstania kościuszkowskiego na Litwie; 1780-84 członek Rady Nieusta­jącej, w okresie insurekcji 1794 wszedł do Rady Naj­wyższej Rządowej w Wilnie, następnie kierował wydzia­łem potrzeb wojsk, w Deputacji Centralnej Wielkiego Księstwa Litew.; 1810 założył Tow. Dobroczynności w Nowogródku. Postać znana na Litwie, uwieczniona przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu.

BIEDRZYCKI Stefan, ur. 2 IX 1876 w Gorzędowie (pow. piotrkowski), zm. 12 VII 1936 w Warszawie, agro­nom, inżynier mechanik. Od 1906 wykładał mechanikę roln. na wydziale roln. Tow. Kursów Naukowych w War­szawie; od 1918 prof. me­chaniki roln. w SGGW, or­ganizator Zakładu Maszy­noznawstwa Roln., kilka­krotnie rektor uczelni; od 1931 prof. konstrukcji ma­szyn roln. na polit. w War­szawie; wykładowca uniw. w Poznaniu i Wilnie. Prowadził szeroką działalność nauk., społ.-oświatową i populary­zatorską w zakresie mecha­nizacji, racjonalizacji i nauk. organizacji pracy w rolnic­twie na terenie szeregu or­ganizacji, instytutów (m.in. Międzynar. Instytutu Rolnictwa w Rzymie) i wydaw­nictw. Opracował metodykę badania maszyn roln. opar­tą na zasadzie eksperymentowania konstrukcyjnego. Opublikował szereg prac nauk.-badawczych i podręcz­ników, m.in.: Zarys mechanicznej uprawy roli (wyd. 2 1922), Maszyny i narzędzia do uprawy roli (1923), Ma­szyny i narzędzia do sprzętu ziemiopłodów (1923).

BIELIŃSKI Józef, ur. 23 III 1848 w Lubrańcu (Ku­jawy), zm. 15 VI 1926 w Warszawie, lekarz i historyk medycyny. Jako lekarz w wojsku ros. w Wilnie odgry­wał przez szereg lat doniosłą rolę w podtrzymywaniu pol. życia kulturalnego w tym mieście. Od 1901 jako emeryt zamieszkał w Warszawie, zajmując się gł. po­szukiwaniami archiwalnymi. Owocem tych badań były dwie wielotomowe źródłowe monografie: Uniwersytet Wileński (1900) i Królewski Uniwersytet Warszawski (1907-13). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został profesorem honorowym uniw. w Warszawie.

BIRUTA, rok ur. nie znany, zm. 1382 (?), żona księ­cia litew. Kiejstuta i matka jego synów: Witolda, Towciwiła, Zygmunta oraz córek: Mikłowsy, Danuty i Ryngajłły; po śmierci męża zginęła, rzekomo utopiona przez Jagiełłę; kronikarze XVI w. osnuli wokół jej osoby roz­maite legendy.

BITNER Wacław, ur. 19 II 1893 w Wilnie, polityk chadecki, adwokat; 1911-17 działacz chrzęść. organi­zacji akademickich pol. w Kijowie i Petersburgu. Po powrocie do Warszawy (1918) organizator chrzęść. ru­chu zawodowego, m.in. związków metalowców i tram­wajarzy; autor pierwszego programu Chrześcijań­skiej Demokracji w Polsce; 1919-37 członek Rady Na­czelnej tego stronnictwa; 1922-35 poseł na sejm.

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1963. T.2. Bli-Deo

 

BOHATKIEWICZ Alek­sander, ur. 1798, zm. 1831 w Wilnie, bibliotekarz i biblio­graf; od 1829 wykładał bi­bliografię na uniw. w Wilnie; 1830 ogłosił drukiem wy­kład wstępny Rzecz o biblio­grafii powszechnej.

BOHDZIEWICZ An­toni, ur. 11 IX 1906 w Wilnie, reżyser film. i ra­diowy; 1931-35 odbywał praktykę film. w Paryżu, gdzie zajmował się krytyką i reżyserią filmów doku­mentalnych; od 1936 reży­ser Polskiego Radia w War­szawie; do 1939 był człon­kiem postępowej Spółdziel­ni Artystów Filmowych; po wojnie, obok pracy w filmie i w radio, wykłada w Wyższej Szkole Filmowej; reżyserował m.in. filmy: dokumentalny -Ostatni Parteitag w Norymberdze (1946), fabularne -Za wa­mi pójdą inni (1949), Zem­sta (1957), Rzeczywistość (1961).

BOHOMOLEC Franciszek, ur. 19 I 1720 w Witeb­skiem, zm. 24 IV 1784 w Warszawie, komediopisarz, publicysta. Uczył się w Wil­nie u jezuitów, gdzie też 1737 wstąpił do zakonu. Po kil­kuletniej praktyce nauczy­cielskiej studiował w Rzy­mie (1747-49). Po powrocie wykładał retorykę w kole­giach jezuickich: w Wilnie, a następnie, od 1752, w Warszawie; 1762 powołany na prefekta drukarni jezuickiej; po kasacie zakonu został kierownikiem pojezuickiej drukarni ,,nadwornej". W 1761-72 był redaktorem i wydawcą "Wiadomości Uprzywilejowanych Warszaw­skich" ("Kuriera Warszawskiego"), a 1765 współzałożycielem i do 1784 współredaktorem ?> "Monitora". Gł. dziedziną działalności lit. B. był teatr: początkowo szkolny, dla którego napisał kilkanaście komedii, tzw. konwiktowych (Komedie, t. 1-5 1755-60), parokrot­nie wznawianych; dla sceny nar., począwszy od 1766, stworzył dalszych kilkanaście komedii (m.in. Małżeń­stwo z kalendarza, Pijacy, Staruszkiewicz, Pan dobry. Monitor, Czary), które wydawał osobno bądź też w zbiorach (m.in. Komedie na teatrum lKMci wypraco­wane 1767). Utwory komediowe B. były po większej części polonizowanymi adaptacjami z Moliera, naśladownictwami Goldoniego i motywów commedia dell' arte; mimo nikłej intrygi i szablonowego rysunku po­staci (tzw. komedia typów) stworzyły najchętniej na­śladowany wzorzec komediowy w repertuarze teatr, epoki stanisławowskiej, gł. dzięki swym właściwościom satyrycznym i dydaktycznym: piętnowaniu obyczajo­wych i społ. przeżytków okresu saskiego w duchu umiarkowanego postępu oświecenia. Zasłużony obroń­ca języka poi. (Rozmowa o języku polskim, wyd. łac. 1752, wyd. poi. 1758), czynny był również jako edy­tor; ogłosił w serii ?Zbiór dziejopisów polskich? (t. \-A 1764-68) kroniki Bielskiego, Stryjkowskiego, Kromera, A. Gwagnina; wydał pisma J. Kochanowskiego, P. Ko­chanowskiego, Lubomirskiego, Sarbiewskiego. Autor wierszy okolicznościowych, m.in. słynnej pieśni biesiad­nej Kurdesz nad kurdeszami. Komedie, t. 1 Komedie konwiktowe, t. 2 Komedie na teatrum, oprac. i wstęp: J. Kott, Warszawa 1960.

BOROWSKI Leon, ur. 27 VI 1784 w Pińszczyźnie, zm. 4 IV 1846 w Wilnie, historyk i krytyk lit., pedagog, publicysta i tłumacz. Od 1814 wykładowca, 1823-32 prof. poezji i wymowy na uniw. w Wilnie (jego uczniem był m.in. Mickiewicz), 1833-42 prof. homiletyki i hi­storii literatury poi. w wileńskiej Akademii Duchow­nej; był członkiem?* Towarzystwa Szubrawców, dzia­łał w wileńskiej masonerii. W rozprawie Uwagi nad poezją i wymową (1820) zajął stanowisko pośrednie między klasycyzmem a romantyzmem; wydał też m.in. Uwagi nad "Monachomachią" Krasickiego (1818) oraz przekłady Moliera (Skąpski 1806, Kobiety filozofki 1826), Byrona (fragmenty), Miltona i in. Wiele prac B. pozostało w rękopisach.

BOSSOWSKI Franciszek, ur. 12 IV 1879 w Stryszawie k. Żywca, zm. wiosną 1940 w Krakowie, po powro­cie z obozu w Oranienburgu; prawnik; od 1920 prof. prawa rzym. na uniw. w Wilnie; autor wielu prac z dzie­dziny prawa rzym., historii prawa pol. oraz prawa cy­wilnego; ważniejsze dzieło: Actio ad exhibendum w pra­wie klasycznym i justyniańskim (1927).

BRENSZTEJN Michał Eustachy, ur. 2 X 1874 w Telszach (Żmudź), zm. 29 III 1938 w Wilnie, bibliote­karz i bibliograf; 1936 otrzymał tytuł doktora honoris causa na Uniw. Stefana Batorego w Wilnie; badacz ży­cia kulturalnego W. Księstwa Litew., autor prac biblio­graficznych i bibliotekoznawczych: Biblioteka Uniwer­sytecka w Wilnie do r. 1832 (1922), Adam Honory Kirkor, wydawca, redaktor i właściciel drukarni w Wilnie (1930), oraz rękopisu Bibliografia przekładów litewskich z lite­ratury polskiej, znajdującego się w Bibliotece Nar. w Warszawie.

BRONIEWSKI, Broniowski, Marcin, daty życia nie znane (XVI/XVII w.), polityk, działacz reformacyjny; występował w sprawach teologicznych na synodzie to­ruńskim 1595 i zjeździe wileńskim 1599; dążył do zjed­noczenia różnowierców i zapewnienia im silniejszych wpływów w państwie; związany był z K. Ostrogskim i K. Radziwiłłem; jako poseł opozycji antykrólewskiej działał na sejmach 1605 i 1606, brał też udział w roko­szu Zebrzydowskiego (1606), układając tzw. punkty ro­koszowe; na sejmie 1632 wybrano go delegatem do re­wizji skarbu koronnego.

BRUDZEWSKI Wojciech, Wojciech z Brudzewa, ur. 1445 w Wielkopolsce, zm. 1497 w Wilnie, astronom, prof. Akad. Krakowskiej, na której wykładał matema­tykę, filozofię i teologię; od 1494 był sekretarzem Alek­sandra Jagiellończyka w Wilnie. Jako jeden z pierw­szych dostrzegł sprzeczności tkwiące w geocentrycznej teorii budowy świata; w przeciwieństwie do więk­szości współczesnych mu astronomów nie zajmował się astrologią; opracował tablice do obliczania położeń pla­net (Tabulae resolutae).

Commentum planetarum in theoricas Georgii Purbachii, Mediolani 1495.

Dopisek A.R. We Wrocławiu, na osiedlu Zacisze nad Odrą jest ulica Wojciecha z Brudzewa. Mieszczą się przy niej Domy Studenckie.

BRZOSTOWSKI Konstanty Kazimierz, ur. 1644, zm. w październiku 1722 w Dąbrownie, biskup wileń­ski. Po studiach w Rzymie został 1661 kanonikiem wi­leńskim, 1684 biskupem smoleńskim, 1687 - wileńskim. Na tle lokowania wojsk w dobrach kościelnych popadł w zatarg z Sapiehami, 1693 pozwał ich przed sąd sej­mowy; dwukrotnie rzucał interdykt na Sapiehów i Wil­no; 1716 przystąpił do konfederacji wileńskiej, skie­rowanej przeciw Sasom; przy końcu życia starał się bezowocnie o godność prymasa.

BRZOSTOWSKI Michał Hieronim, ur. 17 IV 1762 w Nieświeżu, zm. 1806 w Wilnie, starosta miński, po­seł na Sejm Czteroletni; 1788 występował za aukcją wojska; 1789 wszedł w skład sejmowej Deputacji do sprawy miejskiej, która opracowała prawo o miastach; w okresie konfederacji targowickiej (1792) więziony, podczas powstania kościuszkowskiego (1794) wybrany do Rady Najwyższej Litewskiej w Wilnie; 1801 mar­szałek szlachty guberni wileńskiej.

BRZOSTOWSKI Paweł Ksawery, ur. 30 III 1739 w Mosarzu (Wileńszczyzna), zm. 17 XI 1827, kanonik wileński, od 1762 pisarz w. litew., 1774-87 referendarz litew., inicjator reform włościańskich w epoce stani­sławowskiej; 1767 nabył dobra Merecz (na pd. od Wilna), nazwane później Pawłowem, w których zorga­nizował tzw. pawłowską rzeczpospolitą, stopniowo zastępując w niej pańszczyznę czynszem; reformy przy­niosły mu zwiększenie dochodów i rozgłos; po III roz­biorze Polski sprzedał Pawłów i wyjechał na kilka lat za granicę; autor wielu utworów publicystycznych. Wy­dał w Wilnie 1770-73 przekład traktatu Duhamela du Monceau Dzieło o rolnictwie...

BUDNY Szymon, ur. ok. 1530 w Budnem, zm. 13 I 1593 na Litwie, działacz i myśliciel ariański (bracia polscy). Od wczesnej młodości czynnie związany z re­formacją, ok. 1562 przeszedł do obozu ariańskiego i stał się wkrótce przywódcą tego ruchu na Litwie. W poglądach społ. umiarkowany, jako myśliciel rei. przewyższał krytycyzmem współwyznawców, głosząc m.in., że tekst N. Testamentu jest skażony interpola­cjami i błędami kopistów, a Chrystus jest synem Józefa. Rozbieżności te wywołały ostry konflikt z całym zborem i 1584 B. został wyklęty; odwoławszy swe poglądy powrócił do zboru 1588. W dorobku B. szcze­gólne znaczenie ma jego przekład Pisma św., który położył podwaliny pod nowoż. filologię biblijną w Polsce. Po wydaniu apokryfów St. Testamentu i pełnego tekstu N. Testamentu (1570) B. wydał pełny przekład Biblii (Biblia, to jest księgi Starego i Nowego Przymie­rza... 1572, wyd. ocenzurowane przez współwyznaw­ców B.), wreszcie zaś słynny przekład N. Testamentu z komentarzami (1574), który z uwagi na radykalizm egzegetyczny tłumacza wywołał gwałtowny sprzeciw zarówno w środowiskach ortodoksalnych, jak i w samym zborze ariańskim. Po pojednaniu się ze zborem wydał B. ponownie ten przekład (1589), oczyszczony już z elementów radykalnych. Swe poglądy rei. i społ. wyraził przede wszystkim w dziełach: O przedniejszych Chrystjańskiej wiary artykulech (1576) i O urzędzie miecza używającym (1583).

BUJNICKI Kazimierz, ur. 30 XI 1788 w Inflantach, zm. 14 VII 1878 w Dagdzie (Inflanty), literat; jeden z organizatorów życia umysłowego w Inflantach i na Bia­łorusi; 1842^19 wydawał w Wilnie czasopismo "Rubon"; współpracował m.in. z "Tygodnikiem Petersbur­skim", "Athenaeum", "Kroniką Rodzinną"; ogłosił kilka powieści obyczajowych: Wędrówki po małych drogach (1841), Pamiętniki księdza Jordanu (1849-52) i in., utwór wierszowany Stanowisko poety (1848) oraz Ko­medie prozą i wierszem (1851).

BUJNICKI Teodor, ur. 13 XII 1907 w Wilnie, zm. 28 XI 1944 tamże, poeta i satyryk; 1931-32 współzałożyciel grupy poetyckiej związanej z czasopismem "Żagary"; wraz z K.I. Gałczyńskim opracowywał ra­diowe audycje satyryczne; czynny w socjalist. i anty­faszystowskim ruchu młodzieży wileńskiej, ogłosił kilka zbiorów wierszy, gł. treści satyrycznej; po wyzwoleniu brał udział w pracach Związku Patriotów Poi.; zamor­dowany przez bojówkę reakcyjnej organizacji podziem­nej. Pośmiertnie wydano jego Wybór wierszy (1950) i Wiersze wybrane (1961).

BUKOWSKI Henryk, ur. 61 1839 we wsi Kaukle (Wileńszczyzna), zm. 11 II 1900 w Sztokholmie; ucze­stnik powstania 1863, emigrant polit.; ok. 1870 założył w Sztokholmie polski antykwariat, który zyskał sławę najwybitniejszego antykwariatu w Skandynawii i zara­zem odegrał rolę poi. stacji nauk. w Szwecji; B. był jed­nym z założycieli Nordiska Museet; hojnymi darami wspierał biblioteki i muzea poi., zwłaszcza Muzeum Nar. Polskie w Rapperswilu.

BUŁHAK Jan, ur. 6 X 1876 w Ostaszynie (Nowo­gródzkie), zm. 4 II 1950 w Giżycku, fotografik; kie­rownik Zakładu Fotografii Artyst. przy uniw. w Wilnie (1919-39); założyciel i prezes Fotoklubu Polski, Fotoklubu Wileńskiego, Związku Pol. Artystów Fotografików, Pol. Tow. Fotograficznego. B. był twórcą fotografiki pol., zwła­szcza fotografii krajobrazo­wej. Jego kolekcja ok. 10 tys. zdjęć ,,Polska w obrazach fotograficznych" i fototeka zdjęć pol. i zagr. spłonęły w Wilnie (1944); po wojnie wykonał ok. tysiąca zdjęć zniszczeń i odbudowy War­szawy, ok. 2 tys. zdjęć z Ziem Zach. (1946). Autor prac i podręczników estetyki i techniki fotografii, krajo­znawstwa; redaktor almanachów; inicjator badań hist. dotyczących fotografii. Fotografika, Warszawa 1930.

T. Przypkowski Twórczość artystyczna Jana Bulhaka i jej znaczenie, "Świat Fotografii" 1950, z. 15, s. 14.

BYSTRZYCKI Jowim Fryderyk, ur. 6 III 1737 we wsi Wypychy, zm. 11 VII 1821 w Warszawie, jezuita, wychowanek Akad. Wileńskiej, uczeń Marcina Odlanickiego-Poczobutta; od 1773 nadworny fizyk i astronom Stanisława Augusta; 1779-99 prowadził obserwacje

meteorol., które wykorzystał później J. Kowalczyk w pra­cy o klimacie Warszawy.

CECYLIA RENATA, ur. 16 VII 1611 w Grazu, zm. 24 III 1644 w Wilnie, królowa pol., żona Władysła­wa IV od 1637, córka ces. Ferdynanda II i Marii Anny, księżniczki bawarskiej; nie odegrała poważniejszej roli polit., stworzyła jednak na dworze swoje stronnictwo i wywierała wpływ na rozdawnictwo urzędów; matka Zygmunta Kazimierza (ur. 1640).

CHEŁMOŃSKI Adam, ur. 28 III 1890 w Warsza­wie, zm. 16 VIII 1959 we Wrocławiu, prawnik; od 1922 prof. prawa handl. i gosp. na uniw. w Wilnie, członek Komisji Kodyfikacyjnej RP, 1932-37 naczelny redaktor organu adwokatury pol. "Palestra", 1937-39 wicemin. sprawiedliwości; od 1947 prof. prawa handl. i cywilnego na uniw. we Wrocławiu, od 1954 członek Komisji Kody­fikacyjnej PRL. Ważniejsze prace: Rejestr handlowy (1927), Założenia wstępne struktury prawnej przedsię­biorstw państwowych (1950), O znaczeniu zasad ogól­nych w normowaniu prawnym gospodarki uspołecznionej (1956).

CHLEWIŃSKI Antoni, daty życia nie znane (2 poł. XVIII w.), general-lejtnant wojsk W. Księstwa Litew., jeden z dowódców powstania 1794 na Litwie. Po odby­ciu służby w wojsku prus. przeszedł do wojska litew., gdzie 1791 mianowany został pułkownikiem; po kam­panii 1792 generał-major; w czasie insurekcji 1794 generał-lejtnant; 16 IV 1794 został ogłoszony w Szawlach naczelnikiem siły zbrojnej W. Księstwa Litew., lecz nie był uznany przez Radę Najwyższą Litewską; walczył jako dowódca jednej z kolumn wojska litew.; przeciw­nik J. Jasińskiego. Po nieudanej obronie Wilna został aresztowany i oskarżony o zdradę; wobec klęski powsta­nia sprawa Ch. nie została wyjaśniona.

CHŁAPOWSKI Dezydery Adam, ur. 23 V 1788 w Śmigłu lub Turwi (Wielkopolska), zm. 26 V 1879 w Turwi, generał; brat Barbary, żony J.H. Dąbrowskiego, ożeniony z Antoniną Anną Grudzińską, siostrą księż­nej łowickiej. Służbę wojsk, rozpoczął w armii prus.; od 1806 w armii napoleońskiej, oficer ordynansowy Napoleona; studiował w paryskiej szkole politech­nicznej; uczestnik kampanii -1808 (hiszp.), 1809,1812 i 1813; 1809 otrzymał od Napoleona tytuł barona. Przed upadkiem Napoleona podał się do dymisji, wró­cił do kraju i osiadł w majątku Turew; 1818/19 przeby­wał w Anglii, gdzie studiował praktycznie agronomię i leśnictwo. Po powrocie zaprowadził w swych dobrach system gospodarki oparty na wzorach ang.; stał się rzecznikiem postępu gosp., m.in. wprowadził i roz­powszechnił płodozmiany, nowe maszyny i narzędzia. roln., uprawę roślin pastewnych, założył też cukrownię, gorzelnię i browar oraz wzorową hodowlę bydła i owiec; pierwszy w Polsce zakładał ochronne pasy zadrzewień i stosował drenowanie. Był członkiem sejmu prowincjo­nalnego W. Księstwa Poz­nańskiego, 1830 został wy­brany jego wicemarszałkiem. Po wybuchu powstania listo­padowego przybył do War­szawy, by wziąć w nim u-dział; walczył pod Grochowem. Następnie został wy­słany na Litwę i przeszedł pod Wilno, gdzie 10 VI 1831 połączył się z wojskiem Giełguda; 20 VI zaatakował Wil­no od strony Gór Ponar-skich, miasta jednak nie zdobył; już po załamaniu się powstania na Litwie zo­stał mianowany 24 VI do­wódcą wojsk litew. Wraz z korpusem Giełguda przeszedł 13 VIII granicę prus. i przez dwa lata był więziony w Szczecinie. Po powrocie do kraju brał czynny udział w życiu gosp. i kulturalnym; współpracował z K. Marcinkowskim, wcielając w życie hasła pracy organicznej; 1843-65 finansował konser­watywny "Przegląd Poznański". Ogłosił podręcznik 0 rolnictwie (wyd. 4 1875), propagujący nowe metody gospodarowania, i od 1836 szereg artykułów w "Przewodniku Rolniczo-Przemysłowym". Poza tym napisał

m.in. Lettre sur les evenements militaires en PoJogne et en Lithuanie (Berlin 1832), Pamiętniki (Poznań 1899).

CHMAJ Ludwik, ur. 15 II 1888 w Głogowie k. Rzeszowa, zm. 23 X 1959 w Warszawie, historyk filo­zofii i teoretyk pedagogiki; od 1938 prof. pedagogiki na uniw. w Wilnie; w czasie II wojny świat, przebywał w Wilnie, 1944-54 w ZSRR; 1955-59 prof. w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie. Zainteresowa­nia nauk. Ch. koncentrowały się wokół historii filozo­fii i historii idei XVII w., teorii pedagogiki i zagadnień kultury w filozofii współczesnej. Napisał szereg prac o braciach polskich, które mają duże znaczenie w historii badań nad racjonalizmem rel. w Polsce XVII w. Był również znawcą filozofii kartezjańskiej, badaczem jej rozwoju i tłumaczem dzieł Descartes'a. Gł. prace: Bracia Polscy - ludzie, idee, wpływy (1957, zbiór roz­praw z 1921-39), Samuel Przypkowski na tle prądów religijnych XVII w. (1927), Rozwój filozoficzny Kartezjusza (1930), Okazjonalizm - geneza i rozwój (1937), Kierunki i prądy pedagogiki współczesnej (1938), Stu­dia nad arianizmem (praca zbiorowa, red.: L. Chmaj, 1959), Faust Socyn (1962).

CHODASIEWICZ Robert Albert, ur. 29 II 1832 w Wilnie, zm. 4 lub 17 VIII 1896 w Buenos Aires, inży­nier wojsk., podpułkownik; syn zesłanego do Rosji po­wstańca z 1831. Ukończył 1852 szkołę wojsk, w Peters­burgu; wziął udział w wojnie krymskiej, 1855 przeszedł na stronę ang.; przebywał w Anglii i 5 lat w Turcji; 1863 walczył w Stanach Zjedn. pod dowództwem gen. Granta, po stronie Północy w wojnie secesyjnej (1861-65). Osiedlił się następnie w Argentynie i jako jedyny w tym kraju inżynier wojsk, budował fortyfikacje oraz utwo­rzył oddziały saperów. W 1867 dokonał wzlotu na balo­nie. Ok. 1890 założył w Buenos Aires Poi. Stowarzysze­nie Demokr. i stanął na jego czele.

CHODKIEWICZ Hieronim, rok ur. nie znany, zm. 1617, kasztelan wileński. Początkowo dworzanin Ste­fana Batorego, 1588 został koniuszym litew., 1593 wo­jewodą mścisławskim, 1595 kasztelanem wileńskim i marszałkiem trybunału litew.; 1613-15 brał udział w wojnie z Moskwą; w polityce wewn. był regalistą; zde­cydowanie zwalczał Radziwiłłów; podczas rokoszu Zeb­rzydowskiego odegrał znaczną rolę na Litwie, stojąc po stronie Zygmunta III; opiekun zakonu bernardynów w Wilnie i jezuitów w Brześciu Litewskim.

CHODKIEWICZ Jan Karol, ur. 1560, zm. 24 IX 1621 w zamku chocimskim, hetman w.litew. od 1605, wojewoda wileński od 1616, jeden z największych wo­dzów Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Studiował w Akad. Wileńskiej, następnie filozofię i prawo w Ingolstadt. Po powrocie do kraju rozpoczął służbę wojsk.; brał udział w tłumieniu powstania ukr. pod wodzą S. Nalewajki; 1599 został starostą żmudzkim, 1600hetma­nem polnym litew., w tymże roku uczestniczył w wy­prawie J. Zamoyskiego na Wołoszczyznę; 1599, w cza­sie wojny ze Szwecją o Inflanty, odniósł wraz z K. Ra­dziwiłłem Piorunem świetne zwycięstwo pod Kockenhausen (23 VI 1601), w toku dalszej walki bronił Rygi; w październiku 1602 objął naczelne dowództwo nad armią poi. w Inflantach, 1603 został mianowany admi­nistratorem Inflant, w kwietniu tego roku zdobył Dorpat; rozgromił przeważające siły szwedz. pod Białym Kamieniem (23 IX 1604); 1605 przerwał oblężenie Rygi przez Szwedów, odnosząc jedno z najświetniejszych zwycięstw pod Kircholmem (Salaspis) 2 1X1605; zwycięstwo to rozsławiło jego imię poza granicami

Rze­czypospolitej i przyniosło mu buławę wielką. W dalszym toku kampanii inflanckiej zdobył Parnawę (1609) oraz Diament; rozgromił flotę szwedz. pod Salis. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego był na Litwie podporą obozu regalistów przeciwko przy­wódcy rokoszan, J. Radziwił­łowi; w bitwie pod Guzowem (5-6 VII 1607) przy­czynił się do zwycięstwa kró­la nad rokoszanami. Prze­ciwny prowadzeniu wojny z Moskwą, za namową Zyg­munta III wziął udział w wy­prawie pod Smoleńsk (1611) i wraz z królewiczem Wła­dysławem (1617-18) pod Moskwę. Po klęsce Żółkie­wskiego pod Cecorą objął dowództwo wojsk koron­nych w wyprawie chocimskiej 1621 przeciw Turkom; chory od początku kampanii, zmarł przed jej zakoń­czeniem. Administrując Inflantami, popierał jezuitów przy za­kładaniu szkół i klasztorów w Dorpacie i Rydze; dbał o swe dobra na Litwie i Żmudzi. Był wybitnym wodzem, człowiekiem surowym i gwałtownym, nie lubianym przez żołnierzy, których trzymał w ostrej dyscyplinie; odznaczał się niezwykłym talentem strategicznym i or­ganizatorskim; zdolność przewidywania zamiarów prze­ciwnika, ogromna szybkość działania, zaskakiwanie nie­przyjaciela i uzyskiwanie, mimo najczęściej słabszych sił, przewagi w decydującym punkcie bitwy - postawiły Ch. w rzędzie największych wodzów i praktyków sztuki wojennej tej epoki. Postać Ch. i jego czyny wojenne już za jego życia opiewali poeci, m.in. M. Sarbiewski: Obseąuium gratitudis ab Apolline Crosensi (1619) i Sacra Lithothesis (1621). Wyprawa chocimska i śmierć hetmana stały się tematem wielu późniejszych utworów lit.: Woj­na chocimska (1670) W.Potockiego, Śpiewy historycz­ne (1816) J.U. Niemcewicza, Miecz i łokieć (1903) W. Gomulickiego.

A. Śliwiński Jan Karol Chodkiewicz, Warszawa 1922.

CHOMIŃSKI Franciszek Ksawery, ur. ok. poł. XVIII w., zm. 9 VI 1809 w Wilnie, ostatni wojewoda mścisławski (od 1788), pisarz; w okresie konfederacji barskiej wyjeżdżał w misjach dyplomatycznych do Wiednia i Paryża; kilkakrotnie poseł na sejmy; 1784 marszałek sejmu grodzieńskiego; zwolennik Konstytucji 3 maja, rzecznik polityki A.J. Czartoryskiego; 1797 więziony przez Rosjan. Pisał ody, epigramaty, broszury prawnicze; przetłumaczył Ody Horacego (1765), Fedrę Racine'a (1797), utwory J. Delilie'a (Człowiek wiejski 1818, z obszernymi komentarzami), P. Corneille'a.

CHOROSZEWSKI Wincenty Ignacy Jerzy, ur. 16 II 1845 w Wilnie, zm. 18 I 1901 w Suchedniowie, inży­nier górnik; organizator hutnictwa w Królestwie Pol­skim i działacz społ.; jako naczelnik Rządowych Zakła­dów Górn. w Królestwie Pol. (1883-95) doprowadził do odbudowy i uruchomienia (1888) zakładów wielko­piecowych w Mostkach k. Iłży, rozbudowy innych za­kładów hutn. oraz zakładów solnych w Busku i Cie­chocinku; 1889 założył w Dąbrowie Górniczej pierw­szą w Królestwie Pol. Szkołę Sztygarów; współautor nowego pol. prawa górn. (wyd. 28 VI 1870).

CHREPTOWICZ Adam, ur. 1768, zm. 1844wWiszniewie (pow. wilejski), działacz oświatowy, filantrop; poseł nowogrodzki na Sejm Wielki, w czasie insurekcji 1794 adiutant gen. Mokronowskiego; po rozbiorach wizytator szkół litew. i członek komisji sądowo-edukacyjnej, prezes wileńskiego Tow. Dobroczynności; zało­żył w Szczorsach wielką bibliotekę; w swych dobrach zniósł karę cielesną dla włościan, obniżył czynsze.

CHREPTOWICZ Jan Litawor, rok ur. nie znany, zm. 1513, podskarbi nadworny litew. 1482-93, marsza­łek hospodarski od 1489; bliski współpracownik w. ks. Aleksandra, zwolennik separatyzmu litew.; posłował do Polski 1493, 1496, 1512, do Moskwy -1494; po bitwie pod Wiedroszą przebywał w niewoli moskiew­skiej 1500-09.

CHREPTOWICZ Joachim Litawor, ur. 4 I 1729 w Jasieńcu k. Nowogródka, zm. 4 III 1812 w Warszawie, podkanclerzy w. litew. od 1773, kanclerz w. litew. 1793, działacz oświatowy. Kształcił się w Akad. Wileńskiej, następnie w Brunsbergu. Działalność polit. rozpoczął 1754 jako poseł na sejm; 1765 mianowany został mar­szałkiem trybunału W. Księstwa Litew. Był jednym z twórców i najczynniejszych członków Komisji Edukacji Nar. (1773-92), zawiadywał w niej departamentem aka­demii i szkól litew., zasłużył się przy reorganizacji Akad. Wil., zamienionej w Szkołę Główną Litew. Przez mał­żeństwo 1766 z Konstancją Przeździecką, powinowatą Stanisława Augusta, związał się ze stronnictwem król., którym kierował na Litwie po upadku 1780 A. Tyzenhauza. Od 1776 współpracował z A. Zamoyskim nad Zbiorem praw; w okresie Sejmu Czteroletniego przed­stawił własne projekty naprawy rządu oraz praw o mia­stach. Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja został minis­trem spraw zagr. w Straży Praw; 24 VII 1792 podczas sesji Straży doradzał królowi przystąpienie do Targowi­cy; 1793 objął kanclerstwo i w tymże roku, przed sej­mem grodzieńskim, złożywszy je, wyjechał do Wiednia, skąd powrócił 1795 do kraju. Po rozbiorach zaniechał działalności polit., brał udział w pracach Tow. Przyja­ciół Nauk w Warszawie, którego był współzałożycielem. Przedstawiciel fizjokratyzmu w Polsce, przełożył na język poi. dzieło A. Turgota O składaniu się i podzielaniu majątku w społeczności, dodając doń własną rozprawę O reprodukcji corocznej krajowej (1802), napisał również O prawie natury (1814). W dobrach swoich w Szczorsach i Wiszniewie zniósł poddaństwo, zastąpił pańszczyznę czynszem, zorganizował w Szczorsach jedną z pierw­szych i największych szkół w Polsce systemu Bella-Lancastra; zakładał liczne hamernie i huty żelazne; au­tor artykułu Poezja w Zbiorze potrzebniejszych wiadomości I. Krasickiego.

CICHOWSKI Kazimierz, pseud.: Hrabia, Anatol, Wysocki, Jasiński, ur. 7X11 1887 w Klimkiewiczowie (woj. kieleckie), zm. 1940, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn. Od 1904 czynny w rewolucyjnym ru­chu młodzieżowym, brał udział w strajku szkolnym 1905-07. W 1907 wstąpił do SDKPiL. Podczas I wojny świat, (od 1915) prze­bywał w Rosji, 1917 brał czynny udział w rewolucji październikowej. Od grud­nia 1917 był zastępcą komi­sarza do spraw poi. w Ludo­wym Komisariacie do Spraw Narodowościowych. W na­stępnych latach (1918-20) działał na terenie

Litwy i Białorusi, był redaktorem wydawnictw w języku pol., członkiem KC Komunist. Partii Litwy, komisarzem lud. finansów w działającym 1919 w Wilnie Tymczasowym Rządzie Robotn.-Chłopskim Litwy, następnie przewod­niczącym Centralnego Ko­mitetu Wykonawczego Rad Delegatów Robotn. Litew.-Białoruś. Republiki Ra­dzieckiej. Po powrocie 1921 do kraju był jednym z organizatorów Komunist. Partii Galicji Wsch. (prze­kształconej 1923 w Komunist. Partię Zach. Ukrainy), członkiem jej KC.

Aresztowany 30X1921 we Lwo­wie, był jednym z gł. oskarżonych w procesie działa­czy KPGW, tzw. procesie świętojurskim, 1923 skazany na 3 lata ciężkiego więzienia. W 1925-29 członek KC KPP, a 1925-27 Biura Polit.; 1928-29 sekretarz Komunist. Frakcji Poselskiej w Sejmie; 1930 skazany na 8 lat więzienia. W 1932 w ramach wymiany więźniów polit. wyjechał do ZSRR. W następnych la­tach działał w organizacjach międzynar. ruchu robotn. z ramienia Komitetu Wykonawczego Międzynarodów­ki Komunist. W okresie wojny domowej w Hiszpanii (1936-39) był jednym z organizatorów brygad mię­dzynarodowych.

W okresie masowych represji areszto­wany w ZSRR na podstawie fałszywych zarzutów i wkrótce stracony. Zrehabilitowany po XX Zjeździe KPZR (1956).

CISZKIEWICZOWA Teresa, ur. 1847 na Żmudzi, zm. 20 IV 1921 w Warszawie, działaczka społ. i polit., jedna z pierwszych Polek - lekarzy; 1863 zesłana w głąb Rosji za współdziałanie z oddziałem powstańczym księdza A. Mackiewicza. Po ukończeniu 1879 studiów w Szwajcarii (Berno) i powrocie do kraju prowadziła tajne nauczanie, walcząc o emancypację kobiet; 1914-18 była inicjatorką założenia i działaczką tajnej Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, współdziałającej z or­ganizacjami wojskowymi lewicy aktywistycznej (akty­wiści). Proces komunistów we Lwowie {sprawa świetopirska). Spra­wozdanie stenograficzne, Warszawa 1958.

CYBIS Bolesław, ur. 6 XII 1895 w Wilnie, zm. 1958 w USA, malarz; uczył się u T. Pruszkowskiego; był jednym z założycieli Bractwa św. Łukasza; malował li­nearne, stylizowane portrety i akty (Stefa, Primavera 1936), nawiązując do malarstwa wł. XV w.; zajmował się malarstwem ściennym.

CYWIŃSKI Stanisław, ur. 29 VIII 1887 w Mohylowie, zm. 29 III 1941 w Kirowie (Wiatka), historyk lite­ratury pol., publicysta. Wykładał jako docent na uniw. w Wilnie; zajmował się gł. zagadnieniami ideowymi w twórczości Norwida (ok. 70 artykułów i recenzji), Sło­wackiego (m.in. wydanie krytyczne Samuela Zborowskiego 1928) i Wyspiańskiego (Symbolika "Wesela" 1931); był m.in. wydawcą Wyboru pism W. Syrokomli (t. 1-3 1923). Jako publicysta zajmował stanowisko nar.-kat., nie wiążąc się jednak formalnie z obozem Stronnictwa Nar. Z powodu swej negatywnej opinii o Piłsudskim, wypowiedzianej na marginesie recenzji książki M. Wańkowicza o COP-ie ("Dziennik Wileński" 1938), został brutalnie pobity przez sanacyjną bojówkę oficerską, co dało początek głośnej "sprawie C"; skazany na 2 lata więzienia, po pewnym czasie został zwolniony za kaucją.

CZARTORYSKI Aleksander, książę, rok ur. nie znany, zm. ok. 1477, syn Wasyla; pełnił urząd koniu­szego na dworze w. księcia Zygmunta Kiejstutowiczą; 1440 brał udział w spisku na życie księcia, w związku z czym był zmuszony do schronienia się na teren pań­stwa moskiewskiego; 1443 został z ramienia w. kniazia Wasyla namiestnikiem w Pskowie, od 1447 w Nowo­grodzie Wielkim, a od 1456 ponownie w Pskowie; nie chcąc złożyć przysięgi wierności Wasylowi, wrócił 1461 na Litwę, przychylnie przyjęty przez Kazimierza Jagiellończyka i obdarzony przez niego dużymi dobrami na Litwie.

CZECZOT Jan, ur. 1797 w Rzepichowie k. Nowo­gródka, zm. 11 VIII 1847 w Druskiennikach, poeta. Przyjaciel Mickiewicza z lat szkolnych w Nowogródku i studenckich w Wilnie; był jednym z założycieli Tow. Filomatów; 1823 został uwięziony przez władze ros. i 1824 zesłany do Ufy, gdzie przebywał do 1831; prze­niesiony do Tweru, później do Lepla; tu pracował jako sekretarz zarządu inżynieryjnego Kanału Berezyńskie-go; po powrocie na Litwę (1841) był do 1844 biblio­tekarzem A. Chreptowicza w Szczorsach. Autor pieśni filareckich i filomackich (ogłoszone w edycjach J. Czub­ka), anakreontyków, ballad. W okresie późniejszym zajął się gromadzeniem i tłumaczeniem lud. pieśni

białorus.; wydał je w cyklu Piosnki wieśniacze (6 zbiorów 1837-46; w zbiorze piątym zamieścił własne utwory, stylizowane gł. na poezję lud.); ogłosił również Pieśni ziemianina (1846).

CZEŻOWSKI Tadeusz Hipolit, ur. 26 VII 1889 w Wiedniu, logik i filozof; uczeń K. Twardowskiego; 1923-39 prof. uniw. w Wilnie, 1945-61 w Toruniu; 1938-39, 1946-49 i od 1958 redaktor "Ruchu Filozo­ficznego"; podstawowymi dziedzinami zainteresowań nauk. Cz. są: logika formalna, historia logiki i metodo­logia nauk; gł. prace: Klasyczna nauka o sądzie i wniosku w świetle logiki współczesnej (1927), O pewnym uogólnie­niu logiki klasycznej (1931), Jak powstało zagadnienie przyczynowości (1933), Główne zasady nauk filozoficz­nych (1946, wyd. 2 1959), Logika (1949), Odczyty filo­zoficzne (1958).

CZUMA Walerian, ur. 24 XII 1890 w Niepołomi­cach k. Krakowa, zm. 7 IV 1962 w Penley (W. Bryta­nia), generał. Podczas I woj­ny świat, oficer II Brygady Legionów Poi., wraz z nią przeszedł w lutym 1918 na teren rewol. Rosji, gdzie był dowódcą pol. kontrrewol. Dy­wizji Syberyjskiej; w okresie międzywojennym dowódca Obszaru Warownego Wilno oraz komendant główny straży granicznej; we wrześniu 1939 zorganizował obronę Warszawy i kierował nią; jako dowódca wojskowy ściśle współpracował z prezydentem miasta S. Starzyńskim; po kapitulacji stolicy przebywał w obozie jenieckim, skąd 1945 udał się do W. Brytanii.

CZYŻEWSKI Romuald, ur. 7 II 1883 w Warszawie, zm. 9 VIII 1960 w Wilnie, twórca oryginalnej metody gimnastyki dziecięcej; do 1939 wykładowca Centralne­go Instytutu Wychowania Fiz. i Akademii Wychowania Fiz. w Warszawie; metoda Cz. "bezpośredniej celowoś­ci ruchu" polega na stosowaniu ruchów naturalnych w celu wykonywania określonych zadań z użyciem drobnych przyborów; brak teoretycznego opracowania.

DALEWSKI Aleksander, ur. 12 I 1827 w Kunkułce (pow. lidzki), zm. 14 IV 1862 w Wilnie, brat Franciszka i Tytusa; działacz polit.; wraz z bratem Franciszkiem brał udział w pracach konspiracyjnego Związku Brat­niego ; aresztowany 1849, zesłany na 10 lat katorgi, 1858 wrócił do Wilna.

DALEWSKI Franciszek, ur. 1825 w Rudnikach (pow. lidzki), zm. 24 IV 1904 w Warszawie, brat Aleksan­dra i Tytusa, działacz polit. Jako uczeń gimnazjum wileń­skiego utworzył 1846, wraz z bratem Aleksandrem, pa­triotyczny Związek Bratni młodzieży pol. w Wilnie (tzw. spisek braci Dalewskich), mający na celu wywo­łanie powstania nar.; po wykryciu organizacji przez władze carskie, aresztowany i zesłany 1850 na Sybir. W 1859 powrócił do Wilna, gdzie kierował organizacją "białych"; członek Rządu Nar. Prowincjonalnego Litew., aresztowany w lipcu 1863, zesłany ponownie na ciężkie roboty na Sybir; 1883 wrócił do Warszawy, pra­cował jako urzędnik kolei dąbrowskiej.

DALEWSKI Tytus, ur. 1841 w Kunkułce (pow. lidz­ki), zm. 24 XII 1863 w Wilnie, brat Aleksandra i Fran­ciszka, uczestnik powstania 1863. Podczas studiów 1861-63 na uniw. w Moskwie brał udział w organiza­cjach spiskowych młodzieży akademickiej; w maju 1863 przybył do Wilna i nawiązał stosunki z Rządem po­wstańczym (Wydziałem Zarządzającym Prowincjami Litew.), współpracował z J. Gieysztorem i K. Kalinowskim; po aresztowaniu członków Wydziału sam kiero­wał organizacją litew.; aresztowany w grudniu 1863, skazany wyrokiem sądu wojskowego, został rozstrze­lany w Wilnie na placu Łukiskim.

DAMBROWSKI Samuel, ur. 1577 w Pogorzeli (Wielkopolska), zm. 15 VII 1625 w Wilnie, uczony kaz­nodzieja luterański w Poznaniu (od 1600), superintendent zborów luterańskich w Wielkopolsce (od 1607) oraz na Litwie i Żmudzi (od 1617); autor popularnej Postylli chrześcijańskiej (1621), wzorowanej na postylli ludowej.

DAMEL Jan, ur. 1780 w Mitawie (Łotwa), zm. 30 VIII 1840 w Mińsku (Białoruś), malarz; uczył się u F. Smuglewicza i J. Rustema na uniw. w Wilnie, gdzie od 1809 był adiunktem katedry malarstwa; malował obra­zy rei., sceny hist. i współczesne (Odwrót wojsk francu­skich w 1812 na placu przy ratuszu w Wilnie), pejzaże i portrety (m.in. księdza F.N. Golańskiego, ok. 1812 -Muzeum Nar. w Poznaniu).

DAMSE, Dampse, Józef, ur. 26 I 1789 w Sokołowie k. Stryja, zm. 15 XII 1852 w Rudnie k. Mińska Mazo­wieckiego, kompozytor, aktor, tłumacz sztuk teatral­nych i librett. W 1809-12 kapelmistrz wojsk.; 1813 de­biutował jako aktor w teatrze w Wilnie; 1814 przeniósł się na scenę warszawską, kierowaną przez L. Osińskiego, grywał role komiczne i charakterystyczne, był również klarnecistą i dyrygentem; komponował muzykę do oper (Kontrabandzista 1844, libretto S. Bogusławskie­go), ok. 60 komediooper, operetek (Klarynecik mag­netyczny 1820), wodewilów, "krotochwil ze śpiewami", baletów (m.in. wspólnie z K. Kurpińskim Wesele w Ojcowie 1823, grane też w Petersburgu, Moskwie, Kijowie), melodramatów (Chłop milionowy 1829); po­nadto marsze i tańce (gl. polonezy), 2 msze oraz pieśni rei. Twórczość D. nie osiągnęła wyższego poziomu ar-tyst.; obecnie zapomniana.

DANCKERS DE RIJ Peeter, ur. 1583 lub 1605 w Amsterdamie, zm. 11 VIII 1661 w Rudnikach k. Wilna, malarz hol. Od ok. 1640 przebywał w Polsce jako nadworny portrecista Władysława IV; malował reprezentacyjne barokowe portrety: Cecylii Renaty, żony Władysława IV, i Marii Anny Bawar­skiej, znajdujące się obecnie w zamku Gripsholm w Szwecji; niektóre dzieła znane są z rycin - portrety Cecylii Renaty na koniu i Władysława IV w popiersiu (sztychy W. Hondiusa), prymasa Łubieńskiego i bisku­pa Pstrokońskiego (sztychy J. Falcka).

DANIEL Z ŁĘCZYCY, daty życia nie znane (XVI w.), drukarz tłoczący druki dla innowierców; po­czątkowo drukował w Pińczowie (1558-62), następnie w Nieświeżu (do 1572) w drukarni Kawieczyńskiego, z której wyszła Biblia Sz. Budnego, potem w Łosku, do­kąd przeniósł się z oficyną nieświeską, wreszcie w Wil­nie - w swojej lub w jezuickiej drukarni. Spod jego prasy wyszedł pierwszy w Wilnie druk w języku polski.

0 miłościwym lecie (1576) Jakuba Uchańskiego (1501-81) oraz katechizm kat. Piotra Canisiusa w języku łot. i litew. (1595).

DANIŁOWICZ Ignacy, ur. 30 VII 1787 w Hryniewiczach k. Bielska Podlaskiego, zm. 12 VIII 1843 w Grafenberg (Śląsk Opawski), historyk prawa, wydawca źró­deł; prof. uniw. w Wilnie 1822-24; po procesie filo­matów przesiedlony do Rosji, wykładał 1824-42 na uniw. w Charkowie, Kijowie i Moskwie; gł. przedmio­tem jego badań był Statut litewski.

DANKWART, rodzina lutników pol.: Baltazar (i), rok ur. nie znany, zm. 1622 (?), jeden z najwybitniej­szych lutników pol.; o jego życiu brak wiadomości, z wyjątkiem tego, że pracował w Wilnie; skrzypce jego roboty są instrumentami najwyższej jakości w skali świat.; budował także wiole; Jan, żył w 1 poł. XVII w., przypuszczalnie syn Baltazara (I); pracował w Warsza­wie, budował wiole i skrzypce wysokiej jakości; Balta­zar (ii), ur. ok. 1620, zm. po 1682, przypuszczalnie syn Jana; pracował w Wilnie (?). Egzemplarze skrzypiec obu Baltazarów znajdują się w posiadaniu m.in. Muzeum Instrumentów Muz. w Poznaniu.

DAWISON Bogumił, ur. 15 V 1818 w Warszawie, zm. 1 II 1872 w Dreźnie, aktor pol. Debiutował 1837 w Warszawie (po studiach w Szkole Dramatycznej pod kierunkiem B. Kudlicza); od 1838 występował kolejno w Wilnie i Mińsku, od 1840 w Płocku, Kaliszu i Warsza­wie; 1840-46 grał i reżyse­rował (na zaproszenie J.N. Kamińskiego) w teatrze pol. we Lwowie, od 1841 wystę­pował tam także w teatrze niem. Prześladowany za

po­chodzenie żyd., 1846 opuścił Polskę i wyjechał do Nie­miec; po nieudanych pró­bach występów w języku niem., m.in. we Wrocławiu, Szczecinie, Brzegu, 1847 de­biutował w Hamburgu, po czym b. szybko zyskał wie­loletnią sławę jako aktor niem.; po występach gościn­nych w Burgtheater zo­stał tam zaangażowany na stałe; 1853 przeniósł się do Drezna, skąd jeździł na występy, m.in. do Monachium, Berlina, Paryża, Pe­tersburga; 1866 odbył tournee po Ameryce; póź­niej popadł w obłęd; po wyjeździe z Polski wystąpił w niej tylko dwa razy (w Poznaniu i Warszawie 1865). Mimo niezbyt korzystnych warunków fiz. D. był jed­nym z najznakomitszych aktorów eur. XIX w. Repre­zentował typ realistycznej interpretacji aktorskiej prze­ciwstawiającej się idealizmowi teatr, szkoły weimar­skiej (znana jest rywalizacja D. z jej przedstawicielem E. Devrient); najwspanialsze kreacje stworzył w posta­ciach bohaterów tragiczno-charakterystycznych - role tytułowe w sztukach Szekspira - Ryszard ///, Otello, Król Lear, Franciszek Moor - Zbójcy F. Schillera, Harpagon - Skąpiec Moliera.

DEMBIŃSKI Henryk, ur. 30 VII 1908 w Irkucku, zm. 12 VIII 1941 w Hancewiczach (Biatorus.SRR), dzia­łacz społ. i publicysta. Przeszedł ewolucję poglądów od katolickich (1928-32 pre­zes kat. organizacji mło­dzieży akademickiej "Odro­dzenie" w Wilnie) do ko­munistycznych. W latach 30-ych jeden z przywódców wileńskiej grupy antyfaszys­towskiej, współpracownik pisma "Żagary" (dodatek do "Słowa"); 1933-34 prze­bywał w Wiedniu i Rzymie, pisał wówczas reportaże do "Kuriera Wileńskiego", poświęcone powstaniu robotn. w Wiedniu (1934). Po powrocie do Wilna (1934) wstąpił do KZMP. Był współzałożycielem radykal­nego pisma studenckiego "Poprostu" (1935-36), a po jego zamknięciu współpracownikiem pisma "Karta". W 1936 uczestniczył w antyfaszystowskim Kongresie Pra­cowników Kultury we Lwowie. W 1937 w procesie redakcji "Poprostu" został skazany na karę 4 lat więzenia, zwolniony w marcu 1938 ze względu na zły stan zdrowia. Po wybuchu II wojny świat, pracował jako nauczyciel w Starej Wilejce. Rozstrzelany przez hitle­rowców.

Wybór pism, Warszawa 1962.

DEMONTOWICZ Józef Błażej, ur. 3 111823 w Kownie, zm. w sierpniu 1876 w Sztokholmie, działacz powstańczy, agent Rządu Narodowego 1863. W 1860- 61 brał udział w organizowaniu kółek "czerwonych" w Kownie; w marcu 1862 mianowany przez Centralny Ko­mitet Nar. pełnomocnikiem w Prusach Zach., później w Poznańskiem; w grudniu 1862 wysłany został do Liege i Berlina w celu zakupu broni; 1863 organizował wyprawę morską z Londynu na Żmudź; po jej kata­strofie schronił się do Sztokholmu; od 12 VIII 1864 jako komisarz Rządu Nar. na Szwecję, Norwegię i Da­nię zajmował się kupnem i transportem broni, projek­tował m.in. utworzenie pol. oddziału w Danii.

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1963. T. 3. Dep-Franc

DESZCZYŃSKI Józef, ur. 1781 w Wilnie, zm. 1844 w Horodyszczu (Białoruś), kompozytor pol.; kapel­mistrz i nauczyciel muzyki w Wilnie, Mińsku i Horo­dyszczu; napisał 3 koncerty fortepianowe, kilka uwer­tur, muzykę do melodramatów Domek przy gościńcu i Egbert, msze, liczne utwory kameralne, pieśni i marsze; dużą popularnością cieszyły się jego polonezy for­tepianowe.

DESZNER Salomea, ur. 1759 w Białymstoku, zm. 20 III 1809 w Grodnie, najwybitniejsza obok A. Truskolaskiej aktorka pol. XVIII w.; wstąpiła do teatru warszawskiego (1777) za protekcją króla Stanisława Augusta; potem grała we Lwowie, Dubnie, Wilnie (1785-90) i Warszawie (1790-94); od 1794 prowadziła teatr w Grodnie; grywała w dramacie (subretki, amantki) i operze, m.in. 1778 wystąpiła w pierwszej poi. ope­rze Nędza uszczęśliwiona (libretto W. Bogusławskiego, muzyka M. Kamieńskiego).

DŁUSKI Bolesław Roman, pseud. Jabłonowski, ur. 19 VIII 1826 w Zamoszu (Litwa), zm. 10 V 1905 w Kra­kowie, uczestnik powstania 1863 na Litwie i Żmudzi, z zawodu lekarz. Za udział w wileńskich organizacjach spiskowych zesłany na Kaukaz. Osiadł 1861 jako lekarz w Poswolu, brał udział w przygotowaniach powstań­czych; 1863 mianowany komisarzem wojennym woj. kowieńskiego, dowodził własnym oddziałem, stoczył wiele zwycięskich potyczek; po bitwie pod Popielanami (22 VI 1863) otrzymał nominację na pułkownika. Po rozwiązaniu oddziału na granicy prus. przebywał na emigracji; wysuwał projekty stworzenia legionu i ponow­nego wkroczenia na Litwę, ewent. przewiezienia broni drogą morską; od 1873 osiadł w Galicji.

DOGIEL Maciej, ur. 6 VIII 1715 w Gembulach (pow. lidzki), zm. 24 II 1760 w Warszawie, pijar, wydawca Kodeksu dyplomatycznego Polski; od ok. 1747 rektor kolegium pijarów w Wilnie; za przykładem S. Konarskiego założył konwikt (szkołę z internatem) dla mło­dzieży szlacheckiej. W 1748 jako poseł król. w Niem­czech, Francji i Holandii miał dostęp do wielu archi­wów, co ułatwiło mu zebranie materiału do Kodeksu dyplomatycznego Polski; korzystał też z tajnych akt Archivum Regni przy skarbcu na Wawelu oraz z Ar­chiwum w Nieświeżu. Kodeks, wzorowany na wydaw­nictwach zagr. (gł. ang.), zawierał zbiór traktatów międzynar. dających podstawę do badań poi. polityki międzynar.; z 8 tomów ukazały się 3 pt. Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae (t. 1 1758, t. 4 1764, t. 5 1759); wydał również zbiór konwencji granicznych Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae (1758).

DOMEYKO, Domejko, Ignacy, ur. 3 VII 1802 w Niedźwiadce (Nowogródzkie), zm. 23 I 1889 w Santiago de Chile, pol. mineralog i geolog. Wychowanek uniw. w Wilnie, filomata, brał udział w powstaniu 1830, po czym emigrował (Drezno, Paryż). Na emigracji prowadził dalej studia geol. i górn. (był ucz­niem L. E. de Beaumonta); 1837 ukończył w Paryżu Ecole des Mines jako inż. gór­niczy. We Francji opracował (w rozprawie i na mapach) syntezę fizjograficzną Polski. W 1838 udał się do Chile, gdzie stworzył nauk. podsta­wy eksploatacji bogactw na­turalnych. W 1838-46 doko­nał szeregu trudnych wejść na szczyty andyjskie. Od 1838 prof. w kolegium górn. w Coquimbo, od 1846 prof. mineralogii na uniw. w San­tiago, gdzie 1867-83 pełnił obowiązki rektora. Obok geologii i górnictwa zajmował się organizacją nauczania i nauki; założył sieć meteorol. i stworzył muzeum etnogr. W 1845 opracował monografię Araukanii. Półwiekowa działalność D. w Chile przyczyniła się w dużym stopniu do rozwoju tego kraju pod względem kulturalnym i przem. Badania formacji jurajskiej, opisy wielu nowych minerałów przyniosły D. światową sławę. Jego imie­niem zostały nazwane m.in.: minerał - domeykit, mał­ża - Nautilus Domeykus, amonit chilijski -Amonites Domeykanus, pasmo górskie w Andach - Cordillera D. (Góry Domeyki). Był członkiem honorowym wielu towarzystw nauk., od 1875 członkiem PAU. Do koń­ca życia utrzymywał więź z krajem; 1884 odwiedził Polskę.

DOROHOSTAJSKI Krzysztof Mikołaj, ur. 2 III 1562, zm. 3 VIII 1615 we Wrocławiu, syn Mikołaja, marszałek w. litew. od 1597. Kształcił się w Strasburgu i Fryburgu; za udział w wojnie w Niderlandach otrzy­mał tytuł barona cesarstwa. Za panowania Stefana Ba­torego uczestnik wojen z Moskwą; 1596 marszałek nad­worny litew.; walczył w kampanii inflanckiej 1600-02 (pod Kokenhausen 1601); 1611-12 brał udział w oblę­żeniu i zdobyciu Smoleńska. Umiarkowany regalista, kalwin, przywódca różnowierców. Był wybitnym znaw­cą hipologii, z którą zapoznał się w słynnych hodow­lach wł., także autorem pierwszego poi. dzieła o hodow­li, ujeżdżaniu i leczeniu koni: Hippica, to jest o koniach księgi (1603), z 45 drzeworytami znanego sztycharza T. Majewskiego. Podręcznik ten, b. popularny w XVII i XVIII w., kilkakrotnie przedrukowywano.

DOROHOSTAJSKI Mikołaj, ur. ok. 1530, zm. 281 1597, wojewoda połocki (od 1576), ojciec Krzysztofa Mikołaja; poseł na sejmy, od 1563 stolnik litew., brał udział w pracach nad korekturą Statutu litew. i ukła­dach w sprawie unii Litwy z Koroną; uczestnik wojen Stefana Batorego z Moskwą, 1579 zdobył twierdze Su­szę i Nieszczerdę, 1580Newel; kalwin, niechętny jezui­tom, miewał zatargi z mieszczanami Połocka.

DOWGIAŁŁO-ZAWISZA Jan Karol, ur. 1597, zm. 9 III 1661 w Bezdzieży, biskup wileński od 1656; 1649 sprawował funkcję pisarza w. litew. i referendarza; je­den z twórców porozumienia poi.-moskiewskiego 1656 w Niemieży; 1658 brał udział w układach z dworem wiedeńskim i brandenburskim; podpisał ugodę hadziacką (1658).

DOWGRID Anioł, ur. 2 XII 1776 w Jurkowszczyźnie k. Mścisławia, zm. 26 IV 1835 w Wilnie, filozof pol., pijar; początkowo uczył w szkołach pijarskich, 1818-30 był profesorem logiki i filozofii moralnej na uniw. w Wilnie. W poglądach filoz. nawiązywał do filozofii oświeceniowej; wychodząc z przesłanek empiryzmu Locke'a i zasady "common sense" szkockiej szkoły filozoficznej, polemizował z poglądami Kanta (gł. na czas i przestrzeń) oraz z jego ujęciem Boga, duszy i wol­ności woli wyłącznie jako "postulatów praktycznego ro­zumu". Gł. prace: O logice, metafizyce i filozofii moral­nej (1821), Wykład przyrodzonych myślenia prawideł... (cz. 1 1828); w rękopisie pozostawił pracę traktującą o filozofii Kanta (wyd. pośmiertne pt. Rzeczywistość ludz­kich doznań 1839).

DYBOWSKI Władysław, ur. 18 IV 1838 lub 1839 w Adamarynie (Mińskie), zm. 27 VII 1910 w Wojnowie (Litwa), brat Benedykta, zoolog i paleontolog; studia przyrodnicze ukończył w Dorpacie, gdzie przez kilka lat był docentem i wykładowcą; 1878 przeniósł się do majątku Niańków (Nowogródzkie) i do końca życia niestrudzenie pracował naukowo, mimo trwałego kalectwa i oddalenia od ośrodków nauk.; autor ok. 100 prac. dotyczących gł. kopalnych koralowców, sys­tematyki oraz biologii gąbek krajowych i azjat.; pewne prace D. dotyczyły też problematyki bot. i etnografii.

DZIERŻYNSKI Feliks, ur. 11 IX 1877 w Dzierżynowie (Wileńskie), zm. 20 VII 1926 w Moskwie, dzia­łacz pol. i ros. ruchu robotn. Pochodził z rodziny szla­checkiej. Jako uczeń gimnazjum w Wilnie, rozpoczął działalność rewol. w młodzieżowych kółkach socjalist., a od 1895 w litew. partii socjaldemokr. W 1897 został aresztowany przez władze carskie i zesłany do Wiatki, skąd zbiegł. W 1899 przybył do Warszawy, w okresie po masowych aresztowaniach wśród działaczy Socjal­demokracji Królestwa Poi. (SDKP); pokierował wów­czas organizacyjnym scaleniem i odbudowaniem orga­nizacji partyjnej. Był również jednym z gł. inicjatorów zjednoczenia pol. i litew. partii socjaldemokr. i utwo­rzenia 1900 Socjaldemokracji Królestwa Poi. i Litwy (SDKPiL). Należał do czołowych przywódców SDKPiL od chwili jej powstania, od 1903 wchodził w skład Zarządu Gł. Prześladowany przez władze carskie, był sześciokrotnie aresztowany, dwa razy zsyłany na Sy­bir; łącznie 11 lat przebywał w więzieniach, na katordze i zesłaniu. Aresztowany 1900, po dwuletnim po­bycie w więzieniu został zesłany na Sybir. Po udanej ucieczce przedostał się do Berlina, gdzie nawiązał kon­takty z zagr. kierownictwem SDKPiL. W 1904 wrócił do kraju. W 1905-07 z ramienia Zarządu Gł. SDKPiL kierował akcją rewol. w Królestwie, przede wszystkim w Warszawie i w Łodzi. Pro­wadził również wówczas oży­wioną działalność agitacyjną wśród chłopów. W 1906, gdy SDKPiL weszła jako autono­miczna organizacja w skład SDPRR, Dz. został człon­kiem KC SDPRR. Po kolej­nym aresztowaniu był 1908 osadzony w Cytadeli war­szawskiej ; napisał tam swój Pamiętnik więźnia (1908). W tymże roku ponownie ze­słany - zbiegł. Po ostatnim aresztowaniu 1912 został uwolniony z więzienia w Mo­skwie dopiero podczas rewo­lucji lutowej 1917. Podjął wówczas aktywną działal­ność rewol. w szeregach za­równo SDKPiL, jak i SDPRR. W czerwcu 1917 wszedł w skład powstałego wówczas Centralnego Komitetu Wykonawczego grup SDKPiL w Rosji; w sierpniu te­goż roku na VI Zjeździe SDPRR został wybrany do KC. Podczas rewolucji październikowej Dz. był jednym z gt. organizatorów i przywódców powstania zbrojnego w Piotrogrodzie, należąc do kierowniczego partyjnego ośrodka wojenno-rewolucyjnego. Po zwycięstwie rewolucji stał się czołowym działa­czem nowo powstałego państwa radź., zajmując kie­rownicze stanowiska w aparacie państw. Rosji Radź., następnie ZSRR. Od grudnia 1917 był przewodniczą­cym Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (a po jej prze­mianowaniu - OGPU), którą to funkcję, obok innych późniejszych, pełnił do końca życia. W okresie wojny pol.-radź. (1920) był członkiem powstałego w Białym­stoku Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Pol­ski. W 1921-24 zajmował stanowisko lud. komisarza komunikacji, następnie przewodn. Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej. Dz. odegrał dużą rolę w orga­nizowaniu gospodarki radź. W reprezentowanym przez siebie kierunku polityki gosp. kładł nacisk na koniecz­ność rozbudowy przemysłu ciężkiego, zwłaszcza hut­nictwa i przemysłu maszynowego; był m.in. jednym z inicjatorów budowy fabryk traktorów.

Pisma wybrane, Warszawa 1951.

DZIEWULSKI Wacław Michał, ur. 29 IX 1882 w Warszawie, zm. 10 VIII 1938 w Wilnie, brat Stefana i Władysława, fizyk; od 1921 prof. uniw. w Wilnie; pro­wadził owocne badania nad magnetooptycznym zja­wiskiem Kerra i zjawiskiem Zeemana; opracował me­tody pomiarów małych kątów skręcania płaszczyzny polaryzacji oraz zbudował szereg przyrządów fiz.; na szczególną uwagę zasługują jego badania nad wytwa­rzaniem nalotów metalicznych i ich własnościami (op­tycznymi, elektr., magnet. itd.); wybitny pedagog i or­ganizator nauki.

DZIEWULSKI Władysław, ur. 2 IX 1878 w War­szawie, zm. 6 II 1962 w Toruniu, brat Stefana i Wacła­wa Michała, astronom; 1907-09 współpracował w Ge­tyndze z K. Schwarzschildem w pionierskich pomia­rach jasności gwiazd; 1920-41 prof. astronomii i dyr. obserwatorium astr. uniw. w Wilnie; 1945 współzałożyciel i prof. astronomii uniw. w Toruniu; 1945-60 dyr. obserwatorium astr. tegoż uniw.; członek PAU, następnie PAN; inicjator badań z zakresu astrofizyki i astronomii gwiazdowej w Polsce; liczne prace z za­kresu mechaniki nieba, astrofotometrii, kinematyki gwiazd oraz obserwacji gwiazd zmiennych.

W. Iwanowska Prof. dr Władysław Dziewulski, "Biuletyn Obserwatorium Astr. Uniw. M. Kopernika w Toruniu" 1962, nr 27; W. Zonn Władysław Dziewuhki, "Postępy Astronomii", t. 10, 1962, z. 3.

EHRENKREUTZ Stefan, ur. 13 X 1880 w Łowiczu, zm. 20 VII 1945 w Wilnie, historyk prawa; od 1920 prof. uniw. w Wilnie; od 1930 kierownik Instytutu Badań Europy Wsch. w Wilnie (prowadzącego dzia­łalność z pozycji antyradz.); pracował nad wydaniem Statutu litewskiego; gł. prace: Z dziejów organizacji miejskiej starej Warszawy (1913), Stan badań nad statu­tami litewskimi (1924), Separatyzm czy ciążenie Litwy ku Polsce po unii lubelskiej (w: Pamiętnik IVPowszechne­go Zjazdu Historyków w Poznaniu 1925).

EICHLERÓWNA Irena, ur. 19 IV 1908 w Warsza­wie, aktorka; po ukończeniu Państw. Instytutu Sztuki Teatr, (uczennica m.in. A. Zelwerowicza) występowała od 1929 w Wilnie, Lwowie i Warszawie, w czasie wojny grała w Bukareszcie, Paryżu, Rio de Janeiro; 1948 powró­ciła do kraju i odtąd wystę­puje w teatrach stolicy, m.in. w Teatrze Narodowym; waż­niejsze role tytułowe: w Salome O. Wilde'a, Marii Stu­art F. Schillera, Matce Courage B. Brechta oraz pani Warren w Profesji pani War-ren B. Shawa; grę E. wyróż­nia silna ekspresja dramaty­czna, próby wprowadzenia do współczesnego teatru inkantacji i gestu wywodzącego się z teatru starożytnego.

EICHWALD Karol Edward, ur. 16 VI 1795 w Mitawie, zm. 4 XI 1876 w Petersburgu, kurlandzki lekarz i przyrodnik, znakomity dydaktyk; prof. uniw. w Kazaniu (1823-27) i Wilnie (1827-31), Akad. Medyko-Chirurgicznej w Wilnie (1832-38) i w Petersbur­gu (1838-51); wykładał zoologię, anatomię porównaw­czą, położnictwo i mineralogię; odbył szereg wypraw nauk. po Europie, których rezultatem były liczne prace fizjograficzne (np. Naturhi-storische Skizze von Lithauen, Yolhynien und Podolien... 1830); z publikacji przyrodniczych cenny jest podręcznik Zoologia specialis... (wyd. 3 1831), stano­wiący kompendium zool. o wysokim poziomie nau­kowym i metodycznym.

ELŻBIETA HABSBURŻANKA, ur. 9 VII 1526 w Linzu, zm. 15 VI 1545 w Wilnie, królowa pol., pierw­sza żona Zygmunta Augusta od 1543, córka arcyksięcia austr. Ferdynanda i Anny, ostatniej królowej Czech i Węgier z dynastii Jagiellonów; poprzez małżeństwo to dążyli Habsburgowie do umocnienia swego stron­nictwa w Polsce i do połączenia jej ze swymi dziedzicz­nymi krajami w razie wygaśnięcia rodu Jagiellonów; 1538 podpisano kontrakt ślubny, ale wskutek sprzeci­wów królowej Bony uroczystości ślubne odbyły się do­piero 6 V 1543 w Krakowie; E., chora na epilepsję, niechętnie widziana przez Bonę, która starała się o unie­ważnienie małżeństwa swego syna, nie czuła się dobrze na dworze pol.; zmarła w 19 roku życia.

EZOFOWICZ Jan Abraham, rok ur. nie znany, zm. 1519 w Łomozach, podskarbi ziemski litew. od 1509, brat Michela. Kupiec żyd. na Kijowszczyźnie, przeniósł się potem na Wileńszczyznę; 1488 prze­szedł z wyznania mojżeszowego na prawosławie; od 1494 piastował urząd horodniczego kowieńskiego, między 1496 a 1505 mianowany starostą smoleńskim, 1507 został przyjęty do rodu i herbu Leliwa; prowadził dzierżawę wielu ceł na Litwie, powiększył dochody skar­bu, udzielał królowi pożyczek; 1508 objął zarząd

mennicy wileńskiej i usprawnił jej działalność; na stanowi­sku podskarbiego przeprowadził reformy w administra­cji skarbowej.

FAŁAT Julian, ur. 30 VII 1853 w Tuligłowach, zm. 9 VII 1929 w Bystrej na Śląsku, malarz; studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1870-71) i w akad. monachijskiej (1878-80). Podróżował do Włoch, Paryża, Hiszpanii i na Daleki Wschód. Na zaproszenie ces. Wilhelma II przebywał w Berlinie (1886-95), gdzie m.in. wspólnie z W. Kossakiem malował panoramę Przejście przez Berezynę. Powołany na stanowisko dyrektora kra­kowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (1895-1910), prze­kształcił ją w akademię i unowocześnił system naucza­nia, powołując wielu nowych profesorów. Wielokrotnie wyjeżdżał na Litwę (m.in. do Nieświeża) i Polesie, skąd czerpał tematy do wielu swoich prac. Malował (olejno i akwarelą) realistyczne sceny rodzajowe (Zaloty my­śliwca 1897), obrazy o tematyce myśliwskiej (Polowanie w Nieświeżu 1881, Oszczepnicy 1890, Powrót z niedźwie­dziem 1892), pejzaże zimowe (liczne wersje Potoku w śniegu), widoki wiejskich kościołów drewnianych (w Bystrej i Osieku) i zabytkowej architektury Krakowa; w zakresie operowania światłem i plamą barwną korzy­stał ze zdobyczy impresjonizmu; wielką biegłość techn. osiągnął w akwarelach o szerokiej i płynnej fakturze.

FELIŃSKA Ewa, ur. 26X11 1793 we wsi Uznoha (Litwa), zm. 20 XII 1859 w Wojutynie (Wołyń), matka Zygmunta Szczęsnego, pisarka; za udział w spisku Sz. Konarskiego zesłana na Syberię (1839-41), potem prze­niesiona do Saratowa (1841-44); najpierw wydawała powieści obyczajowe z życia szlachty kresowej po roz­biorach (m.in. Hersylia 1849, Pan Deputat 1852, Sio­strzenica i ciotka 1853), później poświęciła się pisaniu pamiętników, mających dużą wartość hist.-obyczajową i lit.: Wspomnienia z podróży do Syberii i pobytu w Be-rezowie i Saratowie spisane (t. 1?3 1853), Pamiętniki z życia (t. 1-5 1856-60).

FIN Samuel Józef, ur. 1818, zm. w grudniu 1890, żyd. pedagog, literat i historyk; znawca Biblii, Talmudu i literatury żyd.; 1847-56 nauczyciel języka hebr. w Szkole Rabinów w Wilnie, później w kuratorium Okrę­gu Szkolnego Wileńskiego w charakterze doradcy; przy­czynił się do rozwoju żyd. oświaty lud.; 1859 założył tygodnik hebr. "ha-Karmel" (z dodatkiem ros.); druko­wane w nim wspomnienia F. są ciekawym źródłem dla biografów J. Kłaczki, którego F. był nauczycielem.

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1964. T. 4. Frang-Im

GADON Włodzimierz Dionizy, ur. 9 X 1775, zm. 9 VIII 1842 w Nancy, marszałek pow. telszewskiego 1808-14; wychowanek Akademii Wileńskiej; uczestnik powstania kościuszkowskiego, które opisał w Zbiorze ważniejszych szczegółów o powstaniu ziemi żmudzkiej w r. 1794 (rękopis); od 1818 członek loży masońskiej ,,Gorliwy Litwin"; 1824 dozorca honorowy szkół na Żmudzi; w czasie powstania listopadowego prezes rzą­du w Telszach, po upadku powstania przebywał we Francji; zwolennik uwłaszczenia chłopów.

GALL Iwo, ur. 1 IV 1890 w Krakowie, zm. 12 II 1959 tamże, scenograf, reżyser, dyrektor teatrów. Studiował w ASP w Krakowie, następnie w Berlinie i Wiedniu, gdzie pracował równocześnie w Neue Wiener Buhne. Po powrocie 1918 do Krakowa, 1921 był scenografem Teatru im. Juliusza Słowackiego, od 1922 -w Warsza­wie teatru "Reduta", z którym przeniósł się 1925 do Wilna. W 1929/30 kierował Studio Hebrajskim w Wil­nie, po powrocie 1930 do Warszawy współpracował m.in. z teatrem "Ateneum" (1930-39 z przerwami); działał też w Częstochowie i Kaliszu. Podczas okupacji założył w Warszawie Studio Architektoniczne oraz Studio Dramatyczne. Po II wojnie świat, kierował 1945-46 Szkołą Dramatyczną w Krakowie; z jej ucz­niami przeniósł się 1946 do Gdyni, gdzie założył Teatr "Wybrzeże"; 1949-53 był dyrektorem Teatru Wojska Pol. w Łodzi, 1953-56 scenografem i reżyserem Teatru Młodego Widza, a od 1956 reżyserem Teatru Starego im. H. Modrzejewskiej - w Krakowie. Najbardziej znanym dziełem scenograficznym G. była dekoracja do Księcia Niezłomnego (1926) Calderóna w przekł. Słowackiego (reż. J. Osterwy) w teatrze "Reduta", któ­ry sztukę tę grał w objeździe, przeważnie w plenerze, w ok. 70 miejscowościach całej Polski. Spośród prac reżyserskich G. wyróżniły się: Homer i Orchidea (1946) T. Gajcego oraz Jak wam się podoba (1947, nagroda na ogólnopol. konkursie szekspirowskim 1947). Napi­sał studium Budowniczy tła scenicznego (1937).

GAŁCZYŃSKI Konstanty Ildefons, ur. 23 I 1905 w Warszawie, zm. 6 XII 1953 tamże, poeta. W 1914-19 przebywał w Moskwie wraz z ewakuowaną tam rodzi­ną. Debiutował 1923 wiersza­mi ogłaszanymi w czasopis­mach warszawskich. Przez pewien czas studiował filolo­gię ang. i klasyczną na Uniw. Warsz.; 1926-33 współpraco­wał z tygodnikiem satyrycz­nym "Cyrulik Warszaws­ki", 1928-30 był członkiem grupy poetyckiej Kwadryga; 1931-33 przebywał w

Berlinie jako pracownik kon­sulatu pol., 1933-36 w Wil­nie, a następnie w Aninie pod Warszawą; 1935-39 współ­pracował z tygodnikiem "Prosto z Mostu". Uczestnik kampanii wrześniowej, do 1945 więziony był w obozach jenieckich, gł. w Altengrabow. Do kraju wrócił 1946; do 1948 miejscem jego po­bytu był Kraków, potem krótko Szczecin i w końcu Warszawa. W ostatnich latach życia często przebywał w leśniczówce Pranie na Mazurach. Wczesna twórczość G. dawała wyraz nastrojom pa­nującym w środowiskach międzywojennej cyganerii artyst. dominowała w niej postawa anarchistyczna, wy­rażająca się w sceptyczno-ironicznym i nonszalanckim stosunku do wszelkich orientacji ideowych fnp. Muzie nóżki całuję, Skumbrie w tomacie). Współpraca poety z prawicowo-nacjonalistyczną grupą "Prosto z Mostu" nie miała charakteru konsekwentnego wyboru ideowe­go i nie pozostawiła w jego twórczości istotnych śla­dów; przypisywany wówczas G. katolicyzm nabierał w jego utworach cech swoiście libertyńskich i wyrażał się gł. w obecności upoetyzowanych motywów wzię­tych z tradycji rei.-obrzędowych lub w swobodnej trawestacji form modlitewnych (np. Pieśń cherubińska). Okres wojny i pobytu na Zachodzie upamiętnił się w jego poezji wierszami o treści patriotycznej (np. Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, Pieśń o fladze) i nostal­giczną liryką. Po powrocie do kraju ważne miejsce w twórczości G. zajęła satyra, drwiąca z tradycyjnych pol. kompleksów nar. i inteligencko-mieszczańskich (publikowana 1946-50 w tygodniku "Przekrój" Zielo­na Gęś -cykl miniaturowych form scenicznych, opar­tych na groteskowo-absurdalnym dowcipie, Listy z fiołkiem -humorystyczne felietony poetyckie, ogła­szane tamże pod pseud. Karakuliambro). W końcowym okresie twórczości poety powstały utwory odmienne w dużej mierze od dotychczasowych, należące do najcenniejszych jego osiągnięć - nasycone liryzmem, po­ważną refleksją osobistą i artyst., dające wyraz wierze w humanistyczny sens sztuki (poematy, cykl Pieśni).

Cechę szczególną poezji G. stanowi współistnienie różnorakich elementów - baśniowej fantazji, rodzajo­wego realizmu, żywiołu groteskowo-satyrycznego, mo­tywów plebejsko-jarmarcznego folkloru, bogatych wy­obrażeń lit., muz. i piast., zaczerpniętych z tradycji re­nesansowej i barokowej - powiązanych przez orygi­nalną wyobraźnię poetycką i nastrojowy liryzm. Przy całej niezwykłości skojarzeń obrazowych i zamiłowa­niu do nieoczekiwanego - paradoksalnego i absurdal­nego - żartu, utwory G. zachowują zdolność wzbudza­nia prostych i bezpośrednich wzruszeń (np. wiersze opiewające uroki małych spraw powszednich, liryka miłosna), są przystępne i komunikatywne. W końco­wym okresie życia i w pierwszych latach po śmierci G. liryka jego poczęła coraz powszechniej zdobywać opi­nię jednego z najbardziej oryginalnych zjawisk w poi. poezji XX w., a jej wielki rezonans społ. wyraził się w licznych imprezach recytatorskich, inscenizacjach prób dramatycznych (gł. 1956-58 w krakowskim tea­trze lalek "Groteska"), wysokich nakładach. G. ogło­sił m.in. groteskowo-satyryczną opowieść Porfirion Osielek czyli Klub Świętokradców (1929), nadreali­styczne poematy Koniec świata - wizje świętego Ilde­fonsa, czyli Satyra na Wszechświat (1930) i Ludowa za­bawa - komiczniak poetycki (1934), Utwory poetyckie (1937), Wiersze (1946), Zaczarowana dorożka (1948), Ślubne obrączki (1949), poematy Niobe (1951) i Wit Stwosz (1952), Wiersze liryczne (1952); pośmiertnie ukazały się: Wybór wierszy (1954), Liryka (1954), saty­ryczny poemat Chryzostoma Bulwiecia podróż do Ciem­nogrodu (1954), farsa Babcia i wnuczek (1955), Saty­ra, groteska, żart liryczny (1955), satyryczna powieść Stadnina im. Stanisława Moniuszki (1955), sztuka Noc mistrza Andrzeja (z A. Mauersbergerem 1956), Wiersze (1956), Poezje (1959 i 1962). G. napisał również po­wieść dla dzieci Młynek do kawy (wyd. 1958), libretto Orfeusz w piekle; tłumaczył m.in. Szekspira (Sen no­cy letniej 1952, cz. 1 Króla Henryka IV 1954) i poetów rosyjskich.

Dzieła, t. 1-2 Poezje, t. 3 Próby teatralne, t. 4 Proza, t. 5 Przekłady i uzupełnienia, oprac: A. Stawar i N. Gałczyńska, Warszawa 1956-60; Liryka 1926-1953, wstęp i wybór: A. Międzyrzecki, Warszawa 1962.

J. Błoński Gałczyński 1945-1953, Warszawa 1955; A. Sandauer Poeta świętej powszedniości, w: Poeci trzech pokoleń, Warszawa 1955; A. Stawar O Gałczyńskim, Warszawa 1959; Wspomnienia o K.I. Gałczyńskim, oprać: A. Kamieńska, J. Śpiewak, Warszawa 1961.

GASZTOŁD Jan (Iwaszko), rok ur. nie znany, zm. 1458, wojewoda trocki od 1440, wileński od 1443, jeden z przywódców szlachty litewskiej. Biorąc udział w zjeździe w Horodle 1413, został tam przyjęty do poi. herbu szlacheckiego (Awdaniec). W 1422 był starostą dorsuńskim, od 1426 marszałkiem nadwornym w. księcia litew. Witolda, a po jego śmierci 1430 - Świdrygiełły. Walcząc po jego stronie przeciw Włady­sławowi Jagiełłę, został wzięty do niewoli w bitwie pod Łuckiem 31 VII 1431. Wypuszczony za poręką Świdry­giełły, po rozłamie w jego obozie przeszedł na stronę Zygmunta Kiejstutowicza. Brał udział w podpisaniu unii grodzieńskiej 1432, a następnie unii trockiej 1433. W nagrodę za poparcie 1433 otrzymał od Zygmunta Kiejstutowicza wielkie nadania (26 wsi i m. Tykocin na Podlasiu), dzięki którym stał się jednym z najbogatszych magnatów na Litwie. Po jego śmierci (1440) G. stanął na czele stronnictwa, które dokonało elekcji Ka­zimierza Jagiellończyka na w. księcia litew.; objął wo­jewództwo trockie, a następnie (1443) wileńskie, 1444 wziął wybitny udział w odzyskaniu dla Litwy Podlasia. Zdecydowany przeciwnik Zbigniewa Oleśnickiego i je­go planów ścisłego połączenia Litwy z Polską, wobec objęcia tronu pol. przez Kazimierza Jagiellończyka prze­szedł do opozycji; mając w okresie młodości Kazimie­rza (1446-56, a zwłaszcza od 1451) decydujący wpływ na rządy na Litwie, dążył do wprowadzenia innych kan­dydatów na tron wielkoksiążęcy i uzyskania niezależno­ści od Polski. Nie osiągnąwszy swych celów, stopniowo tracił na znaczeniu.

GASZTOŁD Olbracht, rok ur. nie znany, zm. 1539, wojewoda trocki od 1519, wojewoda wileński i kanclerz litew. od 1522. W 1501 był dworzaninem w. księcia Aleksandra; 1505 otrzymał godność podczaszego, 1508 wojewody nowogrodzkiego. W 1507 bronił Smoleńska przed wojskami moskiewskimi; brał udział w bitwie pod Orszą (1508). Niesłusznie oskarżony i uwięziony w związku ze spiskiem M. Glińskiego, został uniewin­niony 1511 przez sejm brzeski. W 1513/14 został woje­wodą połockim; 1515 towarzyszył królowi na zjazd wie­deński. Wróg Radziwiłłów, prowadził spór z kanclerzem litew. M. Radziwiłłem; po jego śmierci otrzymał woje­wództwo wileńskie i kanclerstwo. Przedstawiciel oligar­chii litew., reprezentował stanowisko separatystyczne w stosunku do Polski. 1522 na sejmie wileńskim prze­prowadził, mimo sprzeciwu K. Ostrogskiego, ogłosze­nie Zygmunta Augusta następcą tronu litew. W opozy­cji wobec królowej Bony, starał się zbliżyć do Habsbur­gów i księcia prus. Albrechta; 1529 otrzymał od papie­ża Klemensa VII, a 1530 (za pośrednictwem J. Dantyszka) od ces. Karola V - tytuł hrabiowski dla rodu Gasztołdów; przyczynił się do wypowiedzenia wojny Mo­skwie (1533). W 1529 brał udział w redagowaniu I sta­tutu litew.; 1536 przedłożył Bonie memoriał, w którym zwalczał projekt zaprowadzenia sądów na Litwie wg wzorów polskich. Był protektorem artystów i sztuki re­nesansowej, fundatorem kaplicy gasztołdowskiej w ka­tedrze wileńskiej.

GASZTOŁDOWIE, ród litew., którego protoplastą był Gasztołd, starosta Wielony (zginął broniąc jej przed Krzyżakami 1364). G. zajmowali najwyższe urzędy litewskie i zgromadzili olbrzymią fortunę. Paro­krotnie skoligaceni z panującymi dynastiami litewską i moskiewską, 1522 uzyskali - jedyni spośród panów litew. - przywilej pieczętowania się czerwonym woskiem. W 1529 otrzymali od papieża Klemensa VII, a 1530 również od ces. Karola V tytuł hrabiowski. Ród G. wygasł 1542 na Stanisławie, wojewodzie trockim (pierwszym mężu Barbary Radziwiłłówny). Olbrzymi majątek rodu przeszedł na własność Zygmunta I i dał początek starostwem: trabskiemu, radoszkowskiemu, wołożyńskiemu i lubeckiemu.

GIANOTIS [dżanotis] Bernardino Zanobide, rok ur. nie znany, zm. 1541 zapewne w Wilnie, architekt i rzeźbiarz wł.; od ok. 1520 działał w Polsce. Współ­pracował na Wawelu z B. Berreccim przy wykonywa­niu baldachimu nagrobka Jagiełły (do 1524) i przy dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej (1524-29). W 1531 wraz z J. Cinim i Filipem z Fiesole podjął przebudowę katedry płockiej. Od 1534 pracował z Cinim w Wilnie, przy odbudowie katedry i na dolnym zamku; wspólnie z Cinim zapewne wykonał zarówno ołtarz dla kościoła w Zatorze (obecnie na Wawelu), jak i szereg nagrobków: Stanisława Lasockiego w Brzezinach (1535), O. Gasztołda w Wilnie, Krzysztofa Szydłowieckiego (1530-40) i Zofii Szydłowieckiej w Opatowie. Twórczość ich war­sztatu odegrała ważną rolę w rozpowszechnieniu w Pols­ce form renesansowych.

GIEYSZTOR Jakub Wilhelm Kasper, ur. 18 IV 1827 w Medekszach k. Kowna, zm. 15 XI 1897 w War­szawie, działacz polit., uczestnik powstania 1863 na Litwie, pamiętnikarz. Po ukończeniu 1844 Instytutu Szlacheckiego w Wilnie wstąpił na wydział prawa w Pe­tersburgu, gdzie się zaprzyjaźnił z Z. Sierakowskim; był przeciwnikiem metod rewol., utrzymywał jednak sto­sunki z radykalną młodzieżą pol. i rosyjską. Po 1848 osiadł w swym majątku Ignacogrodzie i przeprowadził oczynszowanie chłopów. W 1858 napisał pierwszą swą pracę publicystyczną Glos szlachcica do swych współbra­ci o wolności i równości kmiecej. W 1861 stanął na czele "białych", zgrupowanych w wileńskim Komitecie Oby­watelskim, pod wpływem Z. Sierakowskiego podjął przy­gotowania powstańcze. W chwili wybuchu powstania 1863 objął funkcję prezesa Wydziału Zarządzającego Prowincjami Litwy, naczelnej władzy powstańczej. W lipcu 1863 został aresztowany; skazany na 12 lat ze­słania, przebywał w Usolju i Irkucku. W 1872 powrócił do kraju i zamieszkał w Warszawie, gdzie 1882 prowa­dził antykwariat znany z cennych starodruków. Ogła­szał liczne artykuły w czasopismach i wydawnictwach zbiorowych. Autor Pamiętnika Jakuba Gieysztora z lat 1857-1865 (1913).

GILOWSKI Paweł, ur. ok. 1534 w Gilowicach k. Żywca, zm. 5 IV 1595 w Łańcucie, kaznodzieja kalwiń­ski, organizator i minister zborów w Krakowie 1575-79 i Wilnie 1580-89; senior dystryktu ruskiego; autor ka­zań, traktatów rel. oraz popularnego katechizmu chrzęść. (1579) i postylli.

GLASER Stefan, ur. 20 I 1895 w Tarnowie, praw­nik; prof. prawa i procesu karnego na Katolickim Uniw. Lubelskim (1920-24), następnie (do 1939) na uniw. w Wilnie; od 1946 prof. prawa karnego międzynar. na uniw. w Liege i Gandawie; gł. prace: Kara odwetowa a kara celowa (1924), Polskie prawo karne w zarysie (1933), Wiążący bezprawny rozkaz (1933), Introduction a Vetude du droit international penal (1954).

GLIŃSKI Michał, ur. ok. 1470, zm. 15 IX 1534, marszałek nadworny litew.; pochodził ze starszej linii litewsko-ruskich kniaziów Glińskich. Studiował we Włoszech, następnie przebywał na dworze ces. Maksy­miliana w Niemczech; po powrocie na Litwę 1500 zo­stał marszałkiem litew., 1501 namiestnikiem mereckim i zarządcą wielkoksiążęcej mennicy i wosków; w tymże roku posłował do króla Czech i Węgier, Władysława Jagiellończyka, z prośbą o pomoc w wojnie moskiew­skiej: po powrocie na Litwę zorganizował na wzór węg. pierwsze oddziały zaciężnych raców (husarii); 1502 za­biegał również o pomoc Polski przeciw Moskwie; skłó­cony z radą litew. i wojewodą trockim, J. Zabrzezińskim, starał się potajemnie o uzyskanie gubernatorstwa Prus; 1505 otrzymał starostwo bielskie oraz w dziedzicz­ne posiadanie ogromne dobra na Polesiu i Podlasiu; ja­ko naczelny wódz armii litew. odparł najazd Tatarów, odnosząc nad nimi wspaniałe zwycięstwo pod Kłeckiem (5 VIII 1506). Po wyniesieniu na tron litew. Zygmunta, niesłusznie oskarżony przez opozycję litew. i Zabrze-zińskiego o zamiar opanowania tronu wielkoksiążęce­go, został pozbawiony przez króla urzędów; 1508 zgła­dził Zabrzezińskiego i zamknął się w swym zamku w Turowie, skąd kilkakrotnie ofiarowywał swą służbę królowi. Odtrącony, wszedł 1508 w porozumienie z Mo­skwą i wzniecił bunt przeciwko królowi; popierany przez chana Mengli Gireja, obiecującego mu tron kijow­ski, starał się rozszerzyć bunt na Mińszczyznę i Kijowszczyznę, usiłując wyzyskać nastroje przeciwne pano­waniu litew. Połączywszy się pod Orszą z wojskami w. księcia moskiewskiego Wasyla III, pustoszył obszary od Słucka do Słonimia; od 1509 przebywał w Moskwie, 1510 porozumiewał się z ces. Maksymilianem I i w. mistrzem krzyżackim Fryderykiem przeciw Polsce. W okresie drugiej wojny litew.-moskiewskiej uczestni­czył w wyprawach na Smoleńsk, po zdobyciu którego usiłował zbiec na stronę pol.; podczas ucieczki został pojmany i więziony do 1527. Za regencji Heleny Glińskiej, 1533 powołany do Dumy bojarskiej, objął fak­tycznie ster rządów; obalony przez Iwana Tielepniewa-Obolenskiego, zmarł w więzieniu. Dawniejsza historio­grafia oskarżała G. o dążenie do opanowania Litwy, czy też oderwanie od niej ziem ruskich; najnowsze ba­dania hist. obaliły te poglądy. Dzieje G. były tema­tom utworów literatury pięknej (m.in. Śpiewy histo­ryczne J. Ursyna Niemcewicza, tragedia Gliński F. Wę­żyka).

GLUCKSBERGOWIE, pol. rodzina księgarzy, dru­karzy i wydawców. Jej protoplastą był Natan, ur. 1770, zm. 3 III 1831 w Warszawie, księgarz i typograf Uniw. Warsz. i Liceum Krzemienieckiego. W 1804 przejął po bracie Lewinie, ur. 1765, zm. 1804, wypożyczalnię, w której prowadził też sprzedaż sprowadzanych z zagranicy książek. W 1818 założył drukarnię w Krzemieńcu, 1819 w Warszawie, a 1827 odlewnię czcionek w Warszawie. Łącznie wydał ok. 200 książek i podręczników; był rów­nież wydawcą czasopism, m.in. "Pamiętnika Warszaw­skiego" i "Gazety Literackiej". Jan, ur. 1784, zm. 29 IV 1859 w Warszawie, brat Natana, 1826 nabył dawną drukarnię rządową i w latach 1832-59 wydał wiele ksią­żek, kalendarzy i czasopism; był wydawcą pierwszego poi. pisma ilustrowanego pod red. K. Brodzińskiego "Magazyn Powszechny" i Encyklopedii obrazowej sy­stematycznej (1835-38) oraz autorem wydanego w języku pol. i franc. pierwszego Przewodnika po Warszawie (1826). Krystian Teofil, ur. 1796 w Warszawie, zm. 28 VIII 1876 w Wilnie, najstarszy syn Natana, drukarz i wydawca okręgu wileńskiego; od 1818 prowadził księ­garnię i drukarnię ojca w Krzemieńcu, następnie zało­żył własną księgarnię w Kijowie, a 1828 drugą w Wilnie, gdzie wydał m.in. pisma Brodzińskiego, dzieła Narbutta oraz, wspólnie z bratem Augustem Emanuelem En­cyklopedię Powszechną (t. 1-4 1836-40); jego zasługą było rozpowszechnianie i kolportaż książek na Li­twie, Rusi i Białorusi. August Emanuel, ur. 1804 w Warszawie, zm. 24 V 1894 w Berlinie, od 1830 prowadził założoną przez ojca Natana odlewnię czcionek; ok. 1833 otworzył nową księgarnię i przyjął do spółki młodszego brata Gustawa Leona, ur. 1807, zm. po 1863, zdolnego księgarza i wydawcę (m.in. Balińskiego Historii Polski 1844); 1838-54 wydali bardzo sta­rannie kilkadziesiąt książek oraz 1834-44 "Magazyn Powszechny".

GODOWSKI Leopold, ur. 13 II 1870 pod Wilnem, zm. 21 XI 1938 w Nowym Jorku, pianista i kompozytor pochodzenia żyd.; 1914 osiadł w USA; komponował i występował od dziecka; podróże koncertowe po Euro­pie i Ameryce zyskały mu 1900-30 sławę jednego z czo­łowych wirtuozów fortepianu na świecie; był także ce­nionym pedagogiem gry fortepianowej. Wśród utwo­rów G. przeważają wirtuozowskie transkrypcje i para­frazy różnych kompozycji, jak i kompozycje dydaktycz­ne (m.in. 53 Studia do Etiud Chopina).

GOLAŃSKI Filip Neriusz (Nereusz), ur. 30 VIII 1753 w Krakowskiem, zm. 26 I 1824 w Wilnie, teoretyk literatury, pedagog, publicysta i tłumacz; pijar. Od 1783 wykładał w Collegium Nobilium; od 1787 profe­sor literatury łac. i pol. w Szkole Gł. Litew.; 1817-19 dziekan wydziału literatury na uniw. w Wilnie. Głosi! poglądy pedag. w duchu pol. oświecenia, sławił dzia­łalność Komisji Edukacji Nar. i domagał się rozwoju oświaty lud. w języku ojczystym. W 1804 działał w ko­misji warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, badającej języki litew. i łot. Gł. jego dziełem jest pierwsze pol. obszerne kompendium retoryki i poetyki O wymowie i poezji (1786, wyd. zmienione 1808). Tłumaczył Plutarcha (Sławni ludzie..., t. 1-4 1801-05), pisał prace moralistyczne, mowy, kazania, zajmował się etymologią i ortografią języka polskiego.

GOŁUBIEW Antoni, ur. 25 II 1907 w Wilnie, powieściopisarz i publicysta; współzałożyciel i 1931-32 współredaktor czasopisma wileńskiego "Żagary", 1934?36 redagował dwutygodnik ,,Pax"; związany z ruchem kat., jest członkiem zespołów red. "Tygodnika Powszechnego" (1946-53 i od 1956) oraz miesięcznika ,.Znak" (od 1949); autor powieści Mędrcy na arenie (1935) oraz kilkakrotnie wznawianego powieściowego cyklu hist. z czasów piastowskich Bolesław Chrobry (Puszcza 1947, Szło nowe 1947, Złe dni 1950, Rozdroża 1954), nacechowanego wielkim rozmachem epickim i daleko posuniętą archaiczną stylizacją języka; jako pu­blicysta ogłosił m.in. zbiory rozważań o problematyce religijno-moralnej, filoz. i lit. Listy do przyjaciela. Gdy chcemy się modlić (1955) i Poszukiwania (1960).

GOŁUCHOWSKI Józef, ur. 11 lub 14 IV 1797 w Łączkach Kucharskich (pow. tarnowski), zm. 22 XI 1858 w Garbaczu k. Sandomierza, filozof, jeden z twórców tzw. filozofii narodowej; 1823-24 prof. na uniw. w Wilnie, od 1824 członek korespondent Tow. Przyjaciół Nauk. W poglądach filoz., ukształtowanych pod wpływem F.W. Schellinga (którego idee pierwszy wprowadził do Polski), występował przeciw wszech­władzy rozumu, przyznając pierwszeństwo uczuciu i in­tuicji; opowiadając się za stanowiskiem idealistycznym i irracjonalistycznym G. zwalczał materialistyczną filo­zofię XVIII w. W poglądach na społeczeństwo prze­ciwstawiał teorii umowy społecznej ideał zhierar­chizowanego społeczeństwa, państwa-narodu, w któ­rym każda jednostka jest koniecznym fragmentem ca­łości. Państwo-naród jest, wg G., tworem boskim, o swoistym ,,duchu nar."; zadaniem filozofii jest wyra­żanie tego ducha. Pod wpływem powstania 1846 w Ga­licji, G. wystąpił z krytyką pańszczyzny, był jednak przeciwny wszelkim próbom radykalnego rozwiązania kwestii chłopskiej. Gł. prace: Die Philosophie in ihrem Yerhaltnisse zum Leben ganzer Volker und einzelner Menschen (1822, wyd. pol. pt. Filozofia i życie 1903), Rozbiór kwestii włościańskiej w Polsce i w Rosji w r. 1850 (1851), Dumania nad najwyższemi zagadnieniami człowieka... (t. 1-2 1861). S. Harassek Józef Gołuchowski. Zarys życia i filozofii, Kra­ków 1924; T. KROŃSKI Rozważania wokół Hegla, Warszawa 1960.

GORDON Jehuda Lejb, ur. 1830 w Wilnie, zm. 1892 w Petersburgu, żyd. pisarz, poeta i publicysta, z zawodu nauczyciel. Jeden z przedstawicieli Haskali, zapo­czątkował nowoczesną poezję hebrajską. Od 1872 se­kretarz towarzystwa szerzenia oświaty wśród ros. Ży­dów. W swoich utworach zwalczał obskurantyzm i za­cofanie, oskarżał rabinów i ortodoksów, domagał się oświaty dla ludu.

GORECKI Antoni, ur. 1787 w Wilnie, zm. 18 IX 1861 w Paryżu, poeta i bajkopisarz. W 1802-05 studio­wał na wydziale literatury uniw. w Wilnie, 1809 wstą­pił do armii Księstwa Warszawskiego, wziął udział w kampanii 1812. W 1817 zosta! członkiem warszaw­skiego Tow. Przyjaciół Nauk, a 1819 wileńskiego Towarzystwa Szubrawców i współpracownikiem "Wiadomości Brukowych". Uczestnik powstania listo­padowego na Litwie, 1832 osiadł na stałe w Paryżu. Bliski orientacji politycznej Tow. Demokratycznego, znalazł się później pod wpływem idei religijno-mesjanistycznych (m.in. był krótko członkiem Koła towiańczyków). Przez długie lata łączyła go zażyła przyjaźń z Mickiewiczem. Twórczość G., należąca po części do tzw. poezji legionowej, rozwijała się w zasięgu wpływów klasycyzmu i tendencji wczesnoromantycznych (wi­docznych np. w próbach naśladowania poezji lud.). Pisał dumy, elegie, pieśni, epigramaty, patriotyczne wiersze okolicznościowe (np. Zdobycie wąwozu pod Samo-Sierra), bajki, aktualne wiersze satyryczne. Ata­kował w nich ostro zaborcę (np. Bajka o furmanach), konserwatyzm szlachecki i klerykalny, występował w obronie chłopa (np. Dumka chłopa, Do kmiotków). W Paryżu ogłosił zbiory wierszy, m.in. Poezje Litwina (1834), Bajki i poezje nowe (1839), Kłosek polski (1843), Siewba (1857), Wiersze różne (1860); zbiorowe Pisma (1886) wyszły w Lipsku.

GORECKI Tadeusz, ur. 5 V 1825 w Dusieniatach (Wileńszczyzna), zm. 31 I 1868 w Paryżu, syn Antonie­go, malarz; studiował w Wilnie (u W. Wańkowicza), w Petersburgu (u K.P. Briułłowa), potem we Francji, Hiszpanii i Włoszech; 1857 osiadł w Paryżu; malował gł. portrety (Briułłowa, P. Clodta, Mickiewicza 1847), a także obrazy religijne.

GÓRSKI Stanisław Batys, ur. 6 V 1802 w Dworce k. Kobrynia, zm. 3 V 1864, botanik florysta, entomolog i farmakognosta; od 1830 kierownik ogrodu bot. przy uniw. w Wilnie, 1832-41 prof. botaniki i farmacji w Akademii Medyko-Chirurgicznej tamże; 1840 i 1847 odbył podróże nauk. do Europy Zach. i Pd.; był pierwszym badaczem flory Puszczy Białowieskiej i znawcą flory Litwy; wiele gat. roślin nosi nazwy pochodzące od jego imienia (np. Copaifera Gorskiana); ogłosił kilkadziesiąt prac bot. i entomologicznych.

GOSIEWSKI, Gąsiewski, Wincenty Aleksander, data ur. nie znana, zm. 29 XI 1662, syn Aleksandra, generał artylerii litew. od 1651, podskarbi w. litew. od 1652, hetman polny litew. od 1654. Studiował w Wil­nie, Wiedniu, Rzymie, Padwie; 1648 walczył z Koza­kami. W 1655 początkowo podpisał w Kiejdanach akt uznania Karola Gustawa, a potem wystąpił przeciw niemu; uwięziony przez Szwedów, zbiegł na Litwę, gdzie przystąpił do organizowania na własny koszt oddziałów wojsk.; po bitwie warszawskiej został skierowany w celach dywersyjnych do Prus Książęcych; na czele posiłków tatar, stoczył z wojskami szwedzko-brandenburskimi zwycięską bitwę pod Prostkami (1656), w kilka dni później poniósł porażkę pod Filipowem; jako komisarz król. doprowadził do zawie­szenia broni i zawarcia traktatu welawsko-bydgoskiego (1657); 1657, 1658 kierował działaniami wojennymi na Żmudzi i na pograniczu litewsko-inflanckim; współ­działał z wojskami ros. w oblężeniu Rygi; pod Wil­nem (1658) dostał się do niewoli moskiewskiej, gdzie przebywał do 1662; po powrocie do kraju stanął po stronie dworu król. i poparł plany osadzenia na tronie poi. vivente rege kandydata franc.; w lipcu 1662 przy­był do Wilna, aby przeprowadzić układy ze skonfederowanym wojskiem litew., które przystąpiło do Związ­ku Święconego, wrogiego polityce dworu; wskutek dwulicowości wobec konfederatów oskarżony o zdra­dę, został rozstrzelany pod Ostrynią.

GÓRA Tadeusz, ur. 19 I 1918 w Krakowie, pilot szybowcowy i samolotowy; 1938 ustanowił rekord kra­jowy długości przelotu docelowego (578 km - z Bezmiechowej do Solecznik Małych k. Wilna na szy­bowcu PWS 10), za co został odznaczony przez Międzynar. Federację Lotniczą (FAI) medalem Lilienthala; podczas II wojny świat, walczył na froncie zach. jako pilot myśliwski; 1950 odznaczony przez Aeroklub PRL diamentową odznaką szybowcową nr 1.

GÓRSKI Konrad, ur. 22 IV 1895 w Wągrach k. Brzezin (Łódzkie), historyk literatury pol.; 1934-39 prof. uniw. w Wilnie, od 1945 prof. uniw. w Toruniu. Prace badawcze G. obejmują literaturę pol. XIX w., charakteryzowaną na tle ówczesnych nurtów ideowych (Pogląd na świat młodego Mickiewicza 1925, Stanisław Krzemiński 1936, Literatura a prądy umysłowe 1938), piśmiennictwo reformacyjne {Grzegorz Paweł z Brzezin 1929, Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI wieku 1949), problemy edytorstwa nauk. i tekstologii (Sztuka edytorska. Zarys teorii 1956), ostatnio zaś koncentrują się gł. na twórczości Mickie­wicza (Z historii i teorii literatury 1959). G. jest też ini­cjatorem i redaktorem naczelnym wydawnictwa Słow­nik języka Adama Mickiewicza (od 1962). Swe poglądy teoretyczno-lit., sformułowane na podstawie idealistycz­nego systemu wartości, wyłożył w pracy Poezja jako wyraz. Próba teorii poezji (1946). Opracował szereg wydań krytycznych, m.in. część Dzieł wszystkich (1957-59) A. Frycza Modrzewskiego i Dzieła polskie (1960-62) Piotra z Goniądza. Autor studium o F. Mauriacu (1935).

GRABIŃSKI Józef Joachim, ur. 19 III 1771 w Warszawie, zm. 1835, generał wojsk pol., franc. i wł.; początkowo w wojsku W. Księstwa Litewskiego; brał udział w kampanii 1792; w czasie powstania kościusz­kowskiego dowodził 1 batalionem strzelców, dosłużył się stopnia pułkownika, odznaczył się w obronie Wilna i Pragi; 1797 w Legionach pol.; 1798 brał udział w wyprawie egip. Napoleona; wcielony do armii wł., związał się z ruchem masońskim, był w. mistrzem zorganizowa­nej przez siebie w pułku loży L'Union; 1807-08 dowo­dził Legią Nadwiślańską; 1809 osiadł w Bolonii, gdzie 1831 objął naczelne dowództwo wojsk powstańczych.

GRABOWSKI Stefan, ur. przed 24 VI 1767 w Ostaszynie (Nowogródzkie), zm. 4 VI 1847 w Warszawie, generał, minister-sekretarz stanu do spraw Królestwa Polskiego. Był wychowankiem Szkoły Rycerskiej. Służ­bę wojsk, rozpoczął w gwardii litewskiej. Należał do jednej z lóż masońskich w Wilnie. W 1790 został majo­rem; brał udział w kampanii 1792 w stopniu podpułkow­nika 7 regimentu pieszego. W czasie powstania 1794 uczestniczył w bitwie o Wilno, był jednym z organiza­torów powstania na terenie Mińszczyzny; wzięty do niewoli ros. pod Lubaniem i oddany pod sąd wojenny w Smoleńsku, został zwolniony na rozkaz Pawła I. W 1812 stanął po stronie Napoleona i w stopniu generał-majora kierował Komitetem Wojskowym w Wilnie. Podczas kampanii 1813 dowodził 12 pułkiem piechoty, stał wiernie przy księciu J. Poniatowskim aż do jego śmierci w czasie odwrotu spod Lipska. W Król. Pol. był dowódcą brygady, 1816 dyrektorem Komisji Wojny: przy poparciu F.K. Lubeckiego-Druckiego został ministrem-sekretarzem stanu do spraw Królestwa Pol. w Petersburgu (tytuł ministra otrzymał 1825), począt­kowo bronił kraju przed uciskiem caratu, popierał po­litykę ekon. Lubeckiego-Druckiego; 1826 mianowany gen. dywizji, brał udział w kampanii tur. 1826-29; w chwili wybuchu powstania 1830 przebywał w Peters­burgu; 1832-39 jako członek Rady Państwa w Rosji w sprawach polit. ulegał wpływowi Mikołaja I; z po­wodu podeszłego wieku 1839 złożył dymisję.

GRĄBCZEWSKI Bronisław, ur. 15 I 1855 w Kownatowie na Litwie, zm. 27 II 1926 w Warszawie, wybit­ny podróżnik po Azji Środk.; w ros. służbie wojsk., gdzie dosłużył się stopnia generała, 1885-92 odbył kilka po­dróży nauk. po Kaszgarii, Pamirze, na pogranicza Afganistanu i Tybetu; zwiedzał, opisywał i kartował obsza­ry mało przedtem znane nauce eur.; z wypraw swych przywiózł bogate zbiory przyrodnicze, etnogr. i karto­graficzne; artykuły o wyprawach ogłaszał w prasie fa­chowej; 1896-1905 piastował wysokie stanowiska w administracji i armii ros.; po I wojnie świat, powrócił do Polski i u schyłku życia opracował opisy swych wy­praw badawczych, m.in.: Podróże (t. 1-3 1924-25), Po­dróże po Azji Środkowej (wyd. 2 1958).

GRODDECK, Grodek, Gotfryd Ernest, ur. 17 XI 1762 w Gdańsku, zm. 1 IV 1825 w Wilnie, filolog kla­syczny; prof. Uniw. Wileńskiego i twórca nauk. filo­logii klasycznej w Polsce. Pochodził ze zgermanizowanej rodziny śląskiej; 1782-86 kształcił się na uniw. w Getyndze pod kierunkiem Christiana G. Heynego (1729-1812), reformatora studiów filol., propagującego łączenie nauki o literaturze z innymi dyscyplinami nauk. (historią, geografią, religią itp.). W 1787-1804 w Pu­ławach pełnił obowiązki wychowawcy i nauczyciela ks. A. i K. Czartoryskich oraz (od 1796) - biblioteka­rza. Od 1804 prof. języka i literatury gr. (od 1808 rów­nież łac.) odnowionego Uniw. Wileńskiego; położył duże zasługi przy jego organizacji i rozbudowie biblio­teki, uruchomieniu drukarni i wydawaniu czasopism wi­leńskich; uczniami jego byli m.in.: A. Mickiewicz, T. Zan, J. Czeczot, L. Sobolewski i późniejszy tłumacz Cycerona - E. Rykaczewski. Do najważniejszych prac naukowych G. zalicza się: Antiąuarische Versuche (1800) - omawiające, zgodnie z poglądami Ch.G. Hey­nego, cel, zakres i metody badań filol., a zwłaszcza Historiae Graecorum litterariae elementa... (1811) - pierwszy w Europie podręcznik syntetyczny historii li­teratury gr.; był też autorem edycji kilku pisarzy staroż. i wielu rozpraw i artykułów, m.in. z zakresu dra­matu, teatru gr., numizmatyki (od 1817 opiekował się uniwersyteckim gabinetem numizmatycznym) i gr. re­ligii.

A. Szantyr Działalność naukowa Gotfryda Ernesta Groddka, Wilno 1937.

GROZA Aleksander, ur. 30 VI 1807 we wsi Zahranicze (Ukraina), zm. 3 XI 1875 w Chałaimgródku k. Berdyczowa, brat Sylwestra, poeta, prozaik i drama­turg. W 1838-42 wydawał w Wilnie almanach lit. ,,Rusałka", 1860 był inicjatorem Stow. Księgarsko-Wydawniczego w Żytomierzu, które publikowało m.in. jego elementarze dla ludu. G. należał do ostatnich przedstawicieli tzw. szkoły ukraińskiej w pol. lite­raturze; w twórczości nawiązywał do folkloru ludu ukr. i do jego hist. przeszłości (powstania w XVIII w.), badał miejscowe podania i legendy, pisał dumki styli­zowane na modlę lud.; ogłosił m.in. powieści poetyc­kie Starosta kaniowski (1836 w tomie Poezje) i Śmieciński (1860), zbiory Poezje (t. 1-2 1843) i Powieści ludu i dumy (1855), wiele realistycznych szkiców obyczajo­wych prozą: Obrazki ukraińskie 1855, Mozaika kontraktowa, pamiętnik z r. 1851 (1857), dramat Hryć (1858), misterium Twardowski (1873).

GUCEWICZ Wawrzyniec, ur. w Migańcach (ochrzczony 5 VIII 1753), zm. 21 XII 1798 w Wilnie, architekt; syn chłopa Szymona Stoki, nobilitowany 1790. Początkowo studiował u M. Knakfusa; 1776-77 przebywał na studiach w Rzymie, a po 1778 w Pary­żu, gdzie się zetknął z J.G. Souffłotem i C.N. Ledoux. Działał na Litwie, gł. w Wilnie; dokończył (rozpoczętą przez Knakfusa) budowę olbrzymiej rezydencji swego protektora, biskupa I.J. Massalskiego, w Werkach k. Wilna; wzniósł szereg dworów wiejskich i przebudował ratusz w Wilnie; ukoronowaniem jego działalności arch. była klasycystyczna przebudowa katedry wileńskiej na wzór antycznej świątyni (od 1783). Twórczością swoją reprezentował surowy i poważny klasycyzm.

GUTAKOWSKI Ludwik Szymon, ur. 28 X 1738 w Kierogaliszkach (Litwa), zm. 1 XII 1811 w Warsza­wie, podkomorzy w. litew. od 1791, prezes Rady Stanu i Rady Ministrów w Księstwie Warszawskim. W 1775 został asesorem sądów król.; 1778 wszedł do Rady Nieustającej; jako poseł na Sejm Czteroletni był zwo­lennikiem Konstytucji 3 maja; 1791 mianowany został komisarzem Komisji Edukacji Nar. W czasie powsta­nia 1794 członek Rady Najwyższej Nar. W 1807 wy­brany do Komisji Rządzącej, powstałej na terenach zajętych przez Napoleona, występował przeciw pro­jektowanej przez F. Łubieńskiego organizacji sądow­nictwa na wzór franc. W ostatnich latach życia prowa­dził nowoczesne gospodarstwo w swym majątku; 1810 został prezesem Król. Tow. Gospodarczo-Rolniczego. Był czynnym członkiem wolnomularstwa polskiego.

GUTKOWSKI Mieczysław Witold, ur. 9 VII 1893 w Szumlinie, pow. płoński, zm. 17 IX 1943 w Wilnie, prawnik; od 1924 prof. nauki skarbowości i prawa skarbowego na uniw. w Wilnie; zajmował się głównie metodologią nauk finansowych, był jedynym w Polsce międzywojennej przedstawicielem tej dyscypliny wie­dzy, którego poglądy zbliżały się do marksizmu; roz­strzelany przez hitlerowców. Ważniejsze prace: Finanse miast Królestwa Polskiego za lata 1815-1915 (1917), Zarys ustawodawstwa z dziedziny skarbowości i gospo­darki państwowej oraz komunalnej w 1925 r. na ogól­nym tle sytuacji gospodarczej Polski (1927); ponadto G. był wydawcą i redaktorem wydawnictwa zbiorowego Prace seminarium ze skarbowości i prawa skarbowego oraz ze statystyki (t. 1-3 1931-39).

HANUL, rok ur. nie znany, zm. między 1417 a 1421 w Krakowie, namiestnik wileński 1382-87,

z pochodze­nia mieszczanin z Rygi; 1382, w konflikcie między Kiej­stutem a Jagiełłą o władzę na Litwie, stanął na czele mieszczan wileńskich i wydał Wilno Jagielle; jako zau­fany doradca Jagiełły i Skirgiełły, uczestniczył w licznych misjach dyplomatycznych; reprezentując interesy kupiectwa Rygi i Wilna, przyczynił się do nawiązania sto­sunków handl. między Litwą a Polską.

HEIFETZ Jascha, ur. 2II 1901 w Wilnie, amer. skrzypek, pochodzenia żyd.; uczeń L. Auera w Peters­burgu; koncertował od 1911 jako ,,cudowne dziecko" w Rosji, Polsce i Niemczech, później na całym świecie; od 1917 przebywa stale w USA; uważany za jednego z największych wirtuozów współczesnych; występował jako kameralista w trio z G. Piatigorskim i Arturem Rubinsteinem; ostatnio wycofał się z estrady; jest auto­rem transkrypcji różnych utworów na skrzypce.

HERBACZEWSKI Józef Albin, ur. 20 X 1876 na Suwalszczyźnie, zm. 3 XII 1944 w Krakowie, litew. kry­tyk lit. i publicysta piszący w języku pol. i litew.; nale­żał do grona artystów i pisarzy skupionych wokół Zielonego Balonika; 1911-24 lektor języka litew. na Uniw. Jag., 1925-33 prof. literatury pol. na uniw. w Kownie; autor publikacji hist.-polit. Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej (1905), Głos bólu (1912), Litwa a Polska (1921) oraz satyryczno-polemicznych publika­cji lit. / nie wódź nas na pokuszenie... (1911), Amen (1914).

HLEBOWICZ Jan, ur. ok. 1480, zm. 23 IV 1549, wojewoda wileński od 1542, kanclerz w. litew. od 1546. Stronnik dworu, zaufany królowej Bony; od 1528 wo­jewoda Witebski, od 1532 połocki; w okresie wojny z Moskwą 1535 dowodził jedną z trzech armii litew.; 1537 zawarł z Moskwą rozejm, na mocy którego pozosta­wiono przy Litwie Homel, przy Moskwie zaś Siewierz, Zawołocze i Siewierszczyznę; wróg Radziwiłłów; zwo­lennik ściślejszego związku Litwy z Koroną, wystąpił przeciwko oddaniu rządów na Litwie Zygmuntowi Au­gustowi za życia ojca.

HLEBOWICZ Jerzy Karol, data ur. nie znana, zm. 18 IV 1669, wojewoda smoleński od 1643, wileński od 1668; uczestniczył w wojnach z Kozakami i Rosją; 1659-64 sprawował funkcje komisarza pokojowego do układów z Moskwą; H. był delegatem Litwy podczas rokowań w Andruszowie, reprezentował kierunek ugo­dowy.

HOLLAND Jan Dawid, ur. ok. 1746 w Herzberg (góry Harc), zm. po 1825 w Wilnie (?), kompozytor pol., pochodzenia niem.; był kapelmistrzem w Ham­burgu, po 1780 u Radziwiłłów w Nieświeżu; 1802-25 wykładał teorię muzyki na uniw. w Wilnie. Napisał wie­le utworów muzyki instrumentalnej (symfonie, serena­dy, arie, polonezy i in.), 2 oratoria, pieśni; 1784 wysta­wiono w Nieświeżu (później w Warszawie, Lublinie, Lwowie) jego wodewil Agatka, czyli przyjazd pana (do stów kasztelana wileńskiego Macieja Radziwiłła) za­wierający elementy poi. folkloru muz.; wodewil Cudzy majątek nikomu nie służy grano 1780 w Warszawie.

HOŁOWIŃSKI Ignacy, pseud. Żegota Kostrowiec, Ignacy Kefaliński, ur. 24 IX 1807 w Owruczu, zm. 13 X 1855 w Petersburgu, pisarz rel., prozaik, poeta i tłumacz; 1826-30 studiował teologię na uniw. w Wilnie, od 1842 był rektorem i profesorem rzym.kat. akademii duchow­nej w Petersburgu, 1851 został metropolitą mohylewskim; należał do tzw. koterii petersburskiej, zachowawczo-ugodowego ugrupowania pisarzy i publicystów sku­pionych wokół "Tygodnika Petersburskiego"; zwo­lennik filozofii scholastycznej, zwalczał heglizm (O sto­sunku bezpośredniej filozofii do religii i cywilizacji na­szej 1846J; ogłaszał poezje i opowiadania o tematyce rei. i hist. (m.in. Legendy 1843, Teka rozmaitości 1844, Pisma 1848); ponadto wydał podręcznik Homiletyka (1859), popularną Pielgrzymkę do Ziemi Świętej (t. 1-5 1842^5), Mowy pogrzebowe (1856), Kazania (1857);

HORNO-POPŁAWSKI Stanisław, ur. 14 VII 1902 w Kutaisi na Kaukazie, rzeźbiarz i malarz. Uczył się malarstwa w Moskwie; w warszawskiej ASP studio­wał malarstwo u T. Pruszkowskiego i rzeźbę u T. Breyera (1923-31); od 1931 profesor rzeźby - począt­kowo na uniw. w Wilnie, po wojnie w Białymstoku i To­runiu, obecnie w Wyższej Szkole Sztuk Plast, w Sopo­cie. Zajmuje się rzeźbą figu­ralną i portretową {Żniwiar­ka 1947, Matka Belojannisa 1953); wykonał szereg rzeźb dekoracyjnych dla Białegostoku, Gdańska i Warszawy (posąg Mickie­wicza przed Pałacem Kul­tury i Nauki, 1953); charak­terystyczne dla jego stylu są realistyczne rzeźby o zwar­tej i oszczędnej formie, wy­konane w granicie (Mary­narz 1949, Glona Joanny, Janiela 1953-56). Nagroda państw. I stopnia (19

IŁŁAKOWICZÓWNA Kazimiera, ur. 6 VIII 1892 w Wilnie, poetka i tłumaczka. Jej twórczość należy do czołowych osiągnięć pol. liryki międzywojennej - cechuje ją konkretność psychol. i rodzajowej obser­wacji, zespalanej często z ludowo-balladową fantasty­ką, oraz wielka rozmaitość i oryginalność form wersyfikacyjnych; ważną rolę w wierszach poetki odgrywają elementy lirycznej anegdoty i potocznego języka, moty­wy obyczajowe i folklory­styczne. Zbiory poezji: Ikarowe loty (1911), Kolędy pol­skiej biedy (1917), Śmierć Fe­niksa (1922), Potów (1926), Obrazy imion wróżebne (1926), Plączący ptak (1927), Zwierciadło nocy (1928), Po piół i perły (1930), Ballady bohaterskie (1934), Słowik litewski (1936), Wiersze bezlistne (1942, wyd. na emigracji w Budapeszcie), Wiersze wybrane 1912-1947 (1949), Wybór wierszy (1956), tom prozy poetyckiej Z rozbitego fotoplastikonu (1957), zbiór szkiców i wspomnień Niewczesne wynu­rzenia (1958). Tłumaczyła m.in. Don Karlosa Schillera, Annę Kareninę Tołstoja, poetów węg. (m.in. E. Adyego). Państw. nagroda lit. 1935, nagroda PEN-Clubu za twór­czość przekładową 1954.

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1965. T. 5. In-Kons

 

IWANOWSKA Wilhelmina, ur. 2 IX 1905 w Wil­nie, astronom; od 1946 prof. uniw. w Toruniu, od 1952 kierownik obserwatorium astr. w Piwnicach k. Torunia; od 1956 członek PAN; przeprowadziła 1934-46 jeden z pierwszych testów teorii pulsacji cefeid za pomocą spektrografu wileń­skiego; wykryła (1950) różnice składu chem. gwiazd należących do różnych populacji; niezależnie od W. Baadego, podała (1952) argumenty wskazujące na ko­nieczność zmiany skali odległości galaktyk, przyjmo­wanej do tego czasu.

JAN, Janusz, z Książąt Litewskich, ur. 8 I 1499, zm. 18 II 1538, biskup wileński od 1519, poznański od 1536, naturalny syn Zygmunta I Starego i Katarzyny Ochstat Telniczanki; 1520-21 zwołał pierwszy diecezjalny synod wileński.

JANKOWSKI Czesław, pseud. Czesław i in., ur. 9 XII 1857 w Polanach k. Oszmiany (Wileńskie), zm. 6 X 1929 w Wilnie, poeta i publicysta; współpracow­nik i redaktor wielu pism warszawskich i wileńskich (m.in. "Kurier Warszawski", "Kurier Codzienny", "Kraj", "Kurier Litewski", "Słowo"); zbiory wierszy (Poezje, t. 1-3 1879-84, Wybór poezji 1897), utwory prozą (Arabeski 1884), wrażenia z podróży (m.in. Po Europie 1897), Wspomnienia (1904), zbiór szkiców Na marginesie literatury (1905), antologia Młoda Pol­ska w pieśni (1898, wyd. 2. 1903), edycja Korespondencji Radziwiłła Panie Kochanku (1898), praca hist. Powiat oszmiański (t. 1-4 1896-1900) i in.

JANKOWSKI Jerzy, ur. 1887 w Wilnie, zm. 1941 k. Wilna, poeta i dziennikarz; autor pierwszych w Polsce wierszy futurystycznych (Spłoń lotnika, Maggi), publi­kowanych 1913 w warszawskim piśmie "Widnokrąg", oraz jednego z pierwszych zbiorów poezji tego typu Tram w popszek ulicy. Skruty prozy i poemy (1920).

JANTZEN Kazimierz, ur. 19 XI 1885 w Warszawie, zm. 5 X 1940 w Wilnie, astronom i meteorolog; praco­wał 1912-14 w obserwatorium astr. w Poczdamie; od 1929 prof. meteorologii uniw. w Wilnie; publikował prace z zakresu statystyki komet, orbit gwiazd podwój­nych spektroskopowych i planetoid.

JANUSZKIEWICZ Adolf, ur. 9 VI 1803 w Nieświe­żu (Białoruś), zm. 19 VI 1857 w Dziahylni, brat Eusta­chego, poeta; studiował na uniw. w Wilnie, przebywał 1829-30 we Włoszech, gdzie spotkał Mickiewicza; uczestnik powstania listopadowego, zesłany 1832 na Syberię; do kraju powrócił 1856; autor Listów ze stepów kirgiskich (1861) i rozproszonych wierszy; uważany za prototyp Adolfa z Dziadów części III Mickiewicza.

JANUSZKIEWICZ Eustachy, ur. 26 XI 1805 w Prusach k. Słucka (Litwa), zm. 29 VIII 1874 w Paryżu, brat Adolfa, księgarz-wydawca i publicysta, uczestnik powstania listopadowego; przebywał od 1831 na emi­gracji, gł. w Paryżu, gdzie wydawał pisma "Pielgrzym Polski" (1832-33) i "Młoda Polska" (1838-40); współzałożyciel pol. księgarni wydawniczych (działających 1835-41 i 1856-61), w których ukazało się wiele dzieł literatury emigracyjnej (m.in. Mickiewicza i Słowackie­go); od ok. 1864 nadsyłał stałe korespondencje do kra­kowskiego "Czasu". Pozostawał w zażyłych stosunkach z Mickiewiczem; autor wspomnień o nim, a także o po­wstaniu 1831, oblężeniu Paryża 1871 i in.

JAROSZEWICZ Józef, ur. 1793 w Bielsku Podla­skim, zm. 1 II 1860 tamże, historyk Litwy; od 1828 prof. uniw. w Wilnie; autor wielu prac, m.in. Obraz Litwy pod względem jej cywilizacji od czasów najdaw­niejszych do końca wieku XVIII (cz. 1-3 1844-45).

JAROSZEWSKA Zofia, ur. 25 IX 1902 w Irbicie (Ural), aktorka; debiutowała 1924 w Wilnie, następ­nie grała m.in. w Warszawie, od 1927 w Krakowie; 1955 wraz z zespołem Teatru Starego z Krakowa wy­stępowała w Paryżu (George Sand -Lato w Noham J. Iwaszkiewicza); 1956 w Wiedniu; 1938 otrzymała Złoty Wawrzyn Akademicki PAL, 1953 - nagrodę państw.; grała gł. role w sztukach: Beatryks Cenci J. Słowackiego, Fredra J. Racine'a, Pigmalion G.B. Shawa.

JASINSKI Jakub, ur. 1759, zm. 4 XI 1794 w War­szawie, generał w powstaniu kościuszkowskim, jakobin pol., poeta. W 1773 wstąpił do Szkoły Rycerskiej; po ukończeniu jej (1783) pozostał w niej jako oficer do 1789; w tymże roku mianowany został komendantem korpusu inżynierów litew. w randze podpułkownika, od 1792 pułkownik; odbył kampanię 1792 w wojsku litew., odznaczył się w bitwie pod Brześciem (23 VII 1792). W okresie Targowicy pozostał w wojsku, był członkiem litew. Komisji Wojskowej. Od lata 1793 uczestniczył w przygotowaniach powstania; po jego wybuchu, opierając się na radykalnym sprzysiężeniu cywilno-wojskowym, rozbił w nocy 22/23 kwietnia 1794 garnizon ros. w Wilnie, rozpoczynając powstanie na Litwie; 24 kwietnia został powołany do litew. Rady Najwyższej, która 3 maja powierzyła mu naczelne do­wództwo. Zwolennik ostrych represji wobec Targowiczan i przeciwników powstania, doprowadził do stracenią jednego z przywódców Targowiczan, hetmana Sz. Kossakowskiego. Energicz­nie starał się organizować powstańczą siłę zbrojną (re­krut dymowy) oraz wyprawy partyzanckie na tyły przeciw­nika. Odsunięty od dowódz­twa przez T. Kościuszkę wskutek intryg prawicy po­wstańczej, opuścił Wilno; 15 lipca objął dowództwo kor­donu nad Narwią i na po­graniczu Prus Wsch. (później i na Podlasiu), zachowując krytyczną postawę wobec po­lityki władz powstańczych; w połowie października przybył do Warszawy, gdzie uczestni­czył w pracach klubu jakobinów - (Zgromadzenia na Utrzymanie Rewolucji i Aktu Krakowskiego); wysu­wany przez jakobinów do objęcia dyktatury; zginął w czasie szturmu wojsk ros., dowodząc północnym odcinkiem obrony Pragi.

Twórczość literacka J. rozwijała się początkowo w kręgu konwencji sentymentalno-klasycystycznych (m.in. żartobliwe erotyki, sielanki, popularne piosenki Chciało się Zosi jagódek..., Na miękkiej darni Filis leżała...), w latach późniejszych począł w niej dominować radykalny libertynizm, wyrażający się np. w pełnych ironii i szy­derstwa atakach na kler, papiestwo, przywileje feudalne (bajki, satyry, poematy heroikomiczne Sprzeczki i Ciańcia ogłoszone 1819 w "Tygodniku Wileńskim"). Naj­ważniejsze znaczenie w dorobku J. mają jego ostatnie, pełne patosu utwory polit., przepojone ideami rewol. jakobinizmu i głębokim patriotyzmem: Do egzulantów polskich o stałości (1793), Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI (wyd. 1831), Do narodu (wyd. 1831).

H. Mościcki Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie. Warszawa 1917; J.Kelera Poezja Jakuba Jasińskiego, Wro­cław 1952.

JELSKI Franciszek, ur. ok. 1738, zm. 1821, starosta starodubowski, przełajski i koniarski, marszałek trybu­nału Wielkiego Księstwa Litewskiego; poseł na Sejm Wielki; na początku 1794, z ramienia I. Działyńskiego jeździł do Włoch z misją do T. Kościuszki; po upadku powstania 1794 emigrował, potem wrócił do kraju; 1812 członek Rządu Tymczasowego na Litwie, otrzy­mał od Napoleona tytuł hrabiowski; po klęsce Napo­leona wyjechał z kraju, powrócił po ogłoszeniu amne­stii przez Aleksandra I.

JELSKI Kazimierz, ur. 1782, zm. w marcu 1867 w Wilnie, rzeźbiarz i architekt; studia arch. odbywał u W. Gucewicza, rzeźbiarskie na uniw. w Wilnie i w Pe­tersburgu; od 1811 profesor rzeźby na uniw. w Wilnie; wykonywał klasycystyczne rzeźby portretowe, alego­ryczne, rel., dekoracyjne, nagrobki; napisał O związku architektury, skulptury i malarstwa (1828).

JOCHER Adam Benedykt, ur. 1791, zm. 3 IV 1860 w Wilnie, bibliotekarz i bibliograf; 1827-42 bibliote­karz wyższych uczelni wileńskich; od 1857 w Komisji Archeologicznej; autor dzieła Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce (t. 1?3 1839-57), które było jednym ze źródeł K. Estreichera przy opra­cowywaniu Bibliografii polskiej.

JUNDZIŁŁ Stanisław Bonifacy, ur. 6 V 1761 w Jasienicach (pow. lidzki), zm. 18 IV 1847 w Wilnie, ksiądz pijar, przyrodnik, od 1802 prof. botaniki i zoolo­gii na uniw. w Wilnie. Prowadził badania nad florą Litwy (Opisanie roślin w prowincyi W. Xięstwa Litew­skiego naturalnie rosnących 1791 -pierwsze dokładne opracowanie flory Litwy), za­łożył 1802 w Wilnie nowy ogród bot., jeden z bogat­szych w Europie, powięk­szył znacznie zbiory gabinetu przyrodniczego uniw. w Wil­nie. Autor pierwszych pol. podręczników akademickich z botaniki (Botanika stoso­wana,... 1799) i zoologii (Zoo­logia krótko zebrana, cz. 1-3 1807), doskonały pamiętnikarz dziejów uniwersytetu w Wilnie (Pamiętniki... 1905, wyd. A.M. Kurpiel); twórca wielu pol. nazw botanicz­nych.

KADER Bronisław, ur. 24 IV 1863 na Litwie, zm. 24 X 1937 w Krakowie, chirurg; od 1899 prof. Uniw. Jag.; organizator życia nauk., dydaktyk i operator. Gł. jego prace dotyczyły aseptyki, chirurgii jamy brzusznej (oryginalna metoda gastrostomii, operacja przepu­kliny udowej), chirurgii tarczycy i operacji plastycz­nych; wprowadził oryginalne narzędzia chirurgiczne (m.in. imadło K.). Był prezesem Krakowskiego Tow. Lekarskiego. Po utracie (1918) wzroku nie przer­wał działalności dydaktycznej; wykładał chirurgię ogólną.

KAJSIEWICZ, Kaysiewicz, Hieronim, ur. 7 XII 1812 w folwarku Słowiki k. Mariampola (Litwa), zm. 26 II 1873 w Rzymie, zmartwychwstaniec, wybitny kaz­nodzieja, pisarz rel. i poeta. Powstaniec 1831, przyłączył się na emigracji we Francji do B. Jańskiego i 1841 przyjął święcenia; 1842 razem z P. Semenenką założył zgromadzenie zakonne zmartwychwstańców (od 1855 był jego generałem). Zwalczał towianizm, wystę­pując m.in. przeciw Mickiewiczowi, z którym pozosta­wał poprzednio w zażyłych stosunkach. Przyczynił się do utworzenia w Rzymie (1866) papieskiego Kolegium Polskiego (Collegium Polonieum Pontificium). Ogłosił m.in. cykl Sonetów (1833) i kilka zbiorów kazań, gł. o treści religijno-patriotycznej.

KALINOWSKI Józef, Ojciec Rafał, ur. 1 IX 1835 w Wilnie, zm. 15 XI 1907 w Wadowicach, inżynier wojsk., powstaniec 1863 i członek Rządu Narodowego w Wilnie; 1864 zesłany na Syberię; 1877 wrócił i wkrót­ce wstąpił do zakonu karmelitów bosych; zostawił pa­miętniki.

KALINOWSKI Konstanty, zw. Kastuś, ur. 21 I 1838 w Mostowlanach (gub. grodzieńska), zm. 23 III 1864 w Wilnie, rewol. demokrata, jeden z przywódców powstania 1863 na Litwie i Białorusi. W okresie stu­diów na uniw. w Petersburgu był członkiem Koła Ofi­cerskiego, kierowanego przez Z. Sierakowskiego. W 1860 powrócił do kraju i rozpoczął agitację rewol. na terenie Podlasia i Grodzieńszczyzny; przedstawiciel le­wicy "czerwonych", od 1862 wydawał w języku białorus. tajne pismo dla ludu "Mużycka prauda", w którym wzywał lud do walki o wyzwolenie nar. i społ., występował w obronie praw chłopa białorus. uciska­nego przez obszarników, oraz zapowiadał, że powsta­nie pol. przyniesie chłopom zupełną swobodę. W sierp­niu 1862 wszedł w skład Komitetu Wileńskiego, dążył do uniezależnienia się od warszawskiego Centralnego Komitetu Nar. i do utworzenia organu władzy powstańczej na Litwie i Białorusi. Po wybuchu powstania był ko­misarzem w Grodnie, a po zlikwidowaniu Komitetu Wi­leńskiego zmuszony został do podporządkowania się "bia­łemu" Wydziałowi Zarządza­jącemu Prowincjami Litwy, jednak na swoim terenie nadal opierał się na ludziach repre­zentujących poglądy "czer­wonych". Komisarz pełno­mocny na Litwę; tropiony przez policję carską, został aresztowany i skazany na ka­rę śmierci; w więzieniu na­pisał Pismo spod szubienicy; stracony w Wilnie.

KARAFFA-KORBUTT Kazimierz, ur. 26 IV 1878 w Lepsinsku (Syberia), zm. 26 I 1935 w Wilnie, lekarz higienista; 1918-21 prof. Instytutu Doskonalenia Le­karzy w Petersburgu, od 1922 prof. uniw. w Wilnie, zorganizował tam katedrę higieny, która dzięki jego kierownictwu stała się przodującą w kraju; założył 1925 i redagował czasopismo "Archiwum Higieny" oraz napisał znany, i przez wiele lat jedyny, podręcz­nik Zarys higieny dla studentów, lekarzy, inżynierów i urzędników zdrowia publicznego (cz. 1-2 1924-25); wiele ze swych badań i publikacji poświęcił zagadnie­niom higieny pracy (Higiena pracy 1928) i statystyki sanitarnej.

KARŁOWICZ Jan Aleksander, ur. 28 V 1836 w Subortowiczach (Trockie), zm. 14 VI 1903 w Warsza­wie, etnograf, językoznawca, muzykolog; jako redak­tor pisma ludoznawczego "Wisła" (od 1887 przez kilkanaście lat) zapoczątkował regularne badania etnograficzno-porównawcze; autor wielu rozpraw i artyku­łów z zakresu etnografii lit. i muzycznej, zbieracz lud. przysłów, podań, baśni i pieśni. Zainicjował i stworzył dzieło o trwałej do dziś wartości: Słownik języka pol­skiego, zw. Warszawskim (t. 1-8 1900-27, wespół z A. Kryńskim i W. Niedźwiedzkim), zawierający obfity materiał wyrazowy (ok. 280 tys haseł), Słownik gwar polskich (t. 1-6 1900-11), obejmujący słownictwo dia­lektów pol. zebrane na podstawie literatury ludoznaw­czej po 1890 i materiałów rękopiśmiennych z cafego kraju; autor Słownika wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia... (A-K, 1894-97). K. był współzałożycielem (1884) i gł. redaktorem "Prac Filologicznych".

KARPIŃSKI Światopełk, ur. 27 III 1909 w Łasku (Łódzkie), zm. 1 V 1940 w Wilnie, poeta i satyryk; pozostawał pod wpływami artyst. Skamandra; w jego liryce dominował żywiołowy witalizm, splatający się z utajoną refleksją i motywami ironiczno-groteskowymi; ogłosił zbiory wierszy Ludzie wśród ludzi (1932), Mieszczański poemat (1935), Trzynaście wierszy (1936), Poemat o Warszawie (1938); współpracownik pism sa­tyrycznych "Cyrulik Warszawski" i "Szpilki", współ­autor głośnych szopek polit. (z J. Minkiewiczem); wy­dał zbiory satyr Kredą na parkanie (1937) i Ściana śmie­chu (1938); wybór Poezje i satyry (1961).

"KARTA", lewicowy dwutygodnik społ.-lit. wyda­wany 1936 w Wilnie; kontynuacja czasopisma "Po prostu"; z "K." współpracowali H. Dembiński, S. Jędrychowski, K. Petrusewicz, T. Bujnicki, Cz. Miłosz, A. Rymkiewicz, J. Zagórski i in.; redaktorem odpowie­dzialnym był J. Putrament; ukazały się 3 numery, po licznych konfiskatach pismo zostało zawieszone.

KASPRZYCKI Wincenty, ur. 1802 w Warszawie, zm. 27 V 1849 tamże, malarz; uczył się na Oddziale Sztuk Pięknych Uniw. Warszawskie­go, 1821-28 u J. Rustema w Wilnie; malował krajobrazy i weduty oży­wione sztafażem (widoki Warszawy, Wilanowa, Natolina, Morysina, Gucina) oraz widoki wnętrz {Wystawa Sztuk Pięknych w Warszawie w 1828 r.).

KAZIMIERZ IV JAGIELLOŃCZYK, ur. 30 XI 1427 w Krakowie, zm. 7 VI 1492 w Grodnie, w. książę litew. od 1440, król polski od 1447, młodszy syn Wła­dysława Jagiełły i Zofii Holszańskiej, ożeniony 1454 z Elżbietą Rakuszanką, córką Albrechta II Habsburga. Po nieudanej próbie zdobycia korony czes. (1437), po śmier­ci Zygmunta Kiejstutowicza jako 12-letni chłopiec 1440 wysłany został na Litwę i przez możnowładców litew. obrany w. księciem; ze wzglę­du na jego małoletniość fak­tyczne rządy sprawowała ra­da bojarska. W 1446 powo­łany na tron pol., 25 VI 1447 koronował się w Krakowie. Przed przybyciem do kraju wystawił przywilej dla Litwy (2 V 1447), w którym rozsze­rzył swobody osobiste i prawa majątkowe bojarów, zagwa­rantował również całość i nienaruszalność terytorium litewskiego. W Koronie, opierając się na reprezentantach Wielkopolski, podjął walkę z małopolską opozycją możnowładczą kierowa­ną przez biskupa krakowskiego - kardynała Z. Ole­śnickiego. Utrzymał niezależność Litwy, a pod wpły­wem Wielkopolan uaktywnił politykę rewindykacyjną wobec Pomorza Gdańskiego pozostającego pod władzą zakonu krzyżackiego. Wzniecone w państwie krzyża­ckim przez Związek Pruski powstanie przeciw zakono­wi krzyżackiemu doprowadziło w lutym 1454 do pod­dania się stanów pruskich Polsce. K.J. wydał 6 III 1454 akt inkorporacyjny Prus do Polski i wypowiedział woj­nę Krzyżakom. W celu zjednania szlachty wielkopol­skiej dla pospolitego ruszenia przeciw zaciężnym woj­skom krzyżackim wydał 15 IX 1454 przywilej cerekwicki, obejmujący później inne dzielnice Polski (Nieszawa); rozszerzał i umacniał on dotych­czasowe uprawnienia sejmików prowincjonalnych osła­biając tym wpływy możnowładców; ograniczało to jed­nak także władzę królewską. Długa i powolna wojna z Krzyżakami 1454-66, zw. trzynastoletnią (wojny polsko-krzyżackie), zakończyła się wskutek mediacji pa­pieskiej pokojem w Toruniu (1466); mocą pokoju przyłączono do Polski Pomorze Gdańskie i inne ziemie, wchodzące w skład tzw. Prus Królewskich, pozosta­wiając jednak Zakon we wsch. części Prus w charakte­rze lennika Polski. W 1454-56 K.J. włączył do Korony księstwo oświęcimskie, a 1455 książę zatorski uznał się lennikiem króla pol.; po śmierci książąt mazowieckich K.J. wcielił do Polski 1463 ziemie gostyńską i rawską, a 1476 po dalszych sporach z książętami - ziemię sochaczewską; z ziem tych utworzono woj. rawskie.

W walce z przewagą możnowładztwa małopolskiego K.J. oparł się na średniej szlachcie i przez obsadzenie centralnych stanowisk państw, stworzył nowy zespół doradców w radzie król., który reprezentował nowy kierunek polit., dążący do centralizacji państwa, prze­prowadzenia reform skarbowych i wojsk., jak również realnej unii Prus Królewskich z Koroną. W polityce wobec kościoła K.J. zapewnił sobie, po długiej walce z papiestwem i biskupami, prawo obsadzania katedr biskupich - kosztem praw kapituł i ingerencji pa­pieskiej. W walce tej znalazł poparcie w obozie szla­checkim, a w szczególności u Jana Ostroroga, autora głośnego memoriału o naprawie Rzeczypospolitej i wy­raziciela idei pełnej suwerenności Polski w stosunku do Rzymu. Małżeństwo K.J. z Elżbietą, siostrą Wła­dysława Pogrobowca, króla Czech i Węgier, umożli­wiło K.J. dążenie do osadzenia na tronie czes. i węg. swoich synów, jako spadkobierców pretensji habsbur­skich. Zawarcie przez K.J. pokoju toruńskiego (1466) umocniło stanowisko mocarstwowe Polski i umożli­wiło K.J. uaktywnienie polityki dynastycznej na tere­nie Czech i Węgier; na terenie Czech realizowana ona była wbrew intencjom papiestwa, w porozumieniu z nar. obozem czes.; 1471 Władysław Jagiellończyk ob­jął tron czeski, a 1490 tron węgierski. Wzrastająca potęga W. Księstwa Moskiewskiego zmusiła K.J. do zrezygnowania z wpływów w bogatej kupieckiej repu­blice W. Nowogrodu (1471); potrafił jednak utrzymać pokój we wsch. części swego państwa; rozejm zawarty z Turcją (1490) nie naruszał pol. zwierzchnictwa nad Mołdawią, choć nowe niebezpieczeństwo zarysowało się na pd. wschodzie, w związku z ustaleniem się na Krymie tatarskiej dynastii Girejów.

K.J. był jednym z wybitniejszych władców Polski, a panowanie jego na trwałe zapisało się w historii od­zyskaniem ujścia Wisły. Także jego wewn. polityka, uwieńczona powodzeniem, zapewniła mu wybitną rolę w dziejach Polski. W dziedzinie kultury umysłowej i ar­tystycznej w okresie K.J. powstała m.in. znakomita historia Polski J. Długosza, jak również arcydzieło sztuki rzeźbiarskiej - ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim. W Akad. Krakowskiej postępowy huma­nizm (Grzegorz z Sanoka) wypierał z wolna dawną scho­lastykę, dając początek nowym prądom. W katedrze wawelskiej znajduje się późnogotycki nagrobek króla (1492, W. Stwosz).

F. Papee Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Kra­ków 1904; F. Pafee Studia i szkice z czasów Kazimierza Jagiellończyka, Warszawa 1907; L. Kolankowski Dzieje W. Księstwa Litewskiego, Warszawa 1930; L. Kolankowski Pol­ska Jagiellonów, Lwów 1936; S. Roman Przywileje nieszawskie, Wrocław 1957; M. Biskup Zjednoczenie Pomorza Wschodniego z Polską w połowie XV wieku, Warszawa 1959.

KAZIMIERZ św., ur. 3 X 1458 w Krakowie, zm. 4 III 1484 w Wilnie, drugi syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, wychowany przez Dłu­gosza; obwołany 1471 królem Węgier przez przeciw­ników Macieja Korwina, wyruszył tam na czele znacz­nych sił pol. z myślą zorganizowania krucjaty antytur.; musiał jednak wycofać się z Węgier nie uzyskawszy korony; w ostatnich latach życia przebywał w Krako­wie i Wilnie jako namiestnik króla, poświęcając się dobroczynności i praktykom rel.; publiczny jego kult w Polsce został dozwolony 1521; kanonizowany 1602, za Zygmunta III; patron Korony i Litwy (słynne od­pusty i jarmarki 4 marca w Wilnie, tzw. kaziuki).

KAŻYŃSKI Wiktor, ur. 30 XII 1812 w Wilnie, zm. 6 III 1867 w Petersburgu, kompozytor; kapelmistrz teatr, w Wilnie od 1836, dyrygent teatrów carskich w Petersburgu od 1843; autor wielu popularnych swego czasu tańców, pieśni, muzyki do melodramatów (Świtezianka 1834, Izora), baletów (Przerwane wesele. Kuź­nia miłości, Wiejski poranek), ilustracji muz. do sztuk teatr. (Fonella 1840) oraz pracy Notatki z podróży mu­zykalnej po Niemczech (1845, wyd. 2, 1957).

KEMPISTY Stefan Jan, ur. 23 VII 1892 w Zamoś­ciu, zm. 5 VIII 1940 w Wilnie, matematyk; od 1925 prof. uniw. w Wilnie; autor ok. 40 prac, gł. z teorii funkcji zmiennej rzeczywistej.

KIEJSTUT, ur. 1297, zm. 15 VIII 1382 w Krewie (Wileńskie), książę trocki, współrządca Litwy od 1345, syn Giedymina. Po śmierci ojca (1341) K. otrzymał Żmudź, Troki i Podlasie, jednak 1344 zawarł porozu­mienie z bratem Olgierdem i wraz z nim po usunięciu panującego młodszego brata, Jawnuta, uzyskał 1345 zwierzchnią władzę na Litwie. Olgierd został w. księ­ciem litew., jednak tytułu tego używał także K. Zgod­ne wspołrządy braci opierały się na podziale zakresu działania: gdy Olgierd zajęty był wyprawami na Ruś, K. troszczył się o zachodnie pogranicze księstwa. Zde­cydowany przeciwnik Krzyżaków, odpierał ich najaz­dy i sam nieustannie organizował przeciw nim wypra­wy wojenne; walczył z Kazimierzem W. o pograniczne grody wołyńsko-halickie, 1342 starał się nawiązać sto­sunki handl. z Anglią. Po śmierci Olgierda (1377) usi­łował utrzymać dotychczasowe wspołrządy z jego sy­nem Jagiełłą, doszło jednak do zbrojnego starcia. K. przejściowo opanował Wilno (1381), niebawem jed­nak, uwięziony 1382 przez Jagiełłę, został zamordowa­ny w więzieniu w Krewie. Z małżeństwa z Birutą zo­stawił m.in. Witolda i Zygmunta. Przywiązany do oj­czyzny i starego litew. obyczaju, nie dał się nakłonić do przyjęcia chrześcijaństwa i był ostatnim Litew. księ­ciem, którego zwłoki zostały spalone na stosie.

KIERBEDŹ Stanisław, ur. w marcu 1810 w po­wiecie poniewieskim (Kowienszczyzna), zm. 19 IV 1899 w Warszawie, budowniczy; 1831 ukończył Instytut Kor­pusu Inżynierów Dróg Ko­munikacyjnych w Petersbur­gu; 1844-52 zbudował most stalowy (łukowy) na Newie w Petersburgu, 1852-59 -mosty stalowe na Dźwinie i Łudzę, 1859-64 -most kra­towy na Wiśle w Warszawie (tzw. most K. - u wylotu Nowego Zjazdu - zburzo­ny przez Niemców 1944; obecnie w tym samym miejscu jest most Sląsko-Dąbrowski); 1859 K. pierwszy przeprowa­dził analizę porównawczą wy­trzymałości połączeń nitowa­nych z otworami wiercony­mi i przebijanymi; położył również duże zasługi dla rozwoju dróg wodnych w Rosji; wdowa po nim, Eugenia, ofiarowała 1914 gmach przy ul. Koszykowej w Warszawie na rzecz organizu­jącej się Biblioteki Publicznej.

KILIŃSKI Jan, ur. 1760, zm. 1819, jeden z przywód­ców insurekcji warszawskiej 1794, z zawodu szewc: po­chodził z mieszczańskiej rodziny z Trzemeszna; 1780 przybył do Warszawy, gdzie 1788 został mistrzem szew­skim (był właścicielem do­mu przy ulicy Szeroki Du­naj); 1791 wybrany radnym miejskim; uczestnik spisku powstańczego, mobilizował kupiectwo i cechy do po­wstania; 17 i 18 IV 1794 wal­czył na czele ludu warszaw­skiego, przyczyniając się do oswobodzenia stolicy; po­wołany jako radca do Rady Zastępczej Tymczasowej; 2 czerwca bezskutecznie wy­stępował przeciw zbytniej przewadze szlachty w Ra­dzie Najwyższej Narodowej, domagając się zwiększenia w niej reprezentacji miesz­czan; początkowo związany z radykalnym skrzydłem powstania, po wypadkach 28 czerwca (wieszanie zdraj­ców) przeszedł na pozycje prawicowe, występując z ini­cjatywą usunięcia z Warszawy "niespokojnego elemen­tu"; przeprowadził przymusową rekrutację "ludzi luź­nych" i pospólstwa, wcielając ich masowo do wojska;

2 VII 1794 mianowany przez T. Kościuszkę pułkownikiem, objął dowództwo 20 regimentu piechoty; pod­czas oblężenia Warszawy został dwukrotnie ranny; po upadku powstania aresztowany przez Prusaków i wy­dany władzom ros., został zesłany w grudniu 1794 do twierdzy Petropawłowskiej w Petersburgu; zwolniony pod koniec 1796, przebywał w Wilnie, gdzie w związ­ku ze sprzysiężeniem Faustyna Ciecierskiego został ponownie aresztowany i wywieziony w głąb Rosji; wkrótce uwolniony, osiadł w Warszawie; w więzieniu napisał pamiętniki; 1814-18 opracował ich drugą wer­sję, która wydana została 1958 w oprać. S. Herbsta pt. Pamiętniki {Drugi pamiętnik o czasach Stanisława Augusta); zawarte w nich opisy znacznie odbiegają od rze­czywistości, a oceny K. są bardzo tendencyjne.

KIRKOR Adam Honory, ur. 21 I 1818 na Mohylowszczyźnie, zm. 23 XI 1886 w Krakowie, wydawca, ar­cheolog, historyk; wydał m.in. w Wilnie wiernopoddańczą publikację z okazji przyjazdu do Wilna cara Aleksandra II "Album Wileńskie" (1858); badał dzieje Wileńszczyzny, Małopolski, Podola i Pokucia; m.in. rozkopał cmentarzysko kultury łużyckiej w Kwaczale i odkrył pierwszy neolityczny grób skrzynkowy w Kociubińcach; ogłosił wiele rozpraw archeol. (m.in. w wy­dawnictwach AU w Krakowie) oraz prace: Przechadzki po Wilnie (1856), O literaturze pobratymczych narodów słowiańskich (1874), Litwa i Ruś pod względem historycz­nym, geograficznym, statystycznym i archeologicznym (1875) i in.

KISZKA Janusz, rok ur. nie znany, zm. 1653, woje­woda połocki od 1621, hetman polny litew. od 1635, hetman w. litew. od 1646; służbę wojskową rozpoczął pod dowództwem J.K. Chodkiewicza, odznaczył się w bitwach ze Szwedami, m.in. pod Kircholmem (1605), Białym Kamieniem (1604); 1611 brał udział w wypra­wie smoleńskiej przeciw Rosji.

KISZKA Stanisław, rok ur. nie znany, zm. w 1513/14, stolnik litewski od 1491, namiestnik smoleński 1500-03, hetman w. litewski 1504-07, marszałek ziem­ski 1512-13; 1496 podczas wyprawy wołoskiej Jana Olbrachta przybył z posiłkami litewskimi już po klęsce bukowińskiej; 1500-03 i 1507-08 brał udział w wojnach Litwy z Moskwą.

KLACZKO Julian, ur. 6X11825 w Wilnie, zm. 26 XI 1906 w Krakowie, publicysta, pisarz polit. i hist., krytyk lit., poeta. Pochodził z rodziny żyd.; 1843-47 studiował filozofię w Królewcu, a następnie w Heidel­bergu pod kierunkiem G.G. Gervinusa, który też wciągnął go do współpracy z liberalną "Deutsche Zeitung". Uczestnik powstania wielkopolskiego 1848, za ogłoszenie pamfletu Die deutschen Hegemonen (1849) zmuszony został przez władze pruskie do emigracji. Przebywał gł. w Paryżu, gdzie współpracował m.in. z "Revue de Paris", "Revue des Deux Mondes", "Revue Contemporaine" oraz z "Wiadomościami Polski­mi", którymi kierował 1857-61 wspólnie z W. Kalinką. Kilka lat spędził w Wiedniu, m.in. jako poseł do sejmu galicyjskiego i Rady Państwa (1866-70). W 1888 osiadł na stałe w Krakowie.

Początkowo zwolennik dążeń wolnościowo-demokratycznych, zbliżył się 1854-57 do orientacji konser­watywnej (współpraca z Hotelem Lambert, później z krakowskimi stańczykami i "Czasem"). Wielo­stronnie wykształcony pisarz i świetny stylista, zdobył swego czasu w Europie spory rozgłos. Pisał w języku hebr. (m.in. młodzieńcze przekłady ballad Mickiewi­cza, zbiór wierszy Dodajim 1842), pol., niem. oraz franc, w którym powstały jego gł. prace. Zajmował się tematyką hist. (np. Anneksja w dawnej Polsce 1869, wyd. pol. 1901), aktualnymi sprawami polityki eur. (np. Studia dyplomatyczne. Sprawa polska - sprawa duńska 1866, wyd. pol. 1903; Dwaj kanclerze 1875, wyd. pol. 1905 - demaskatorskie studium o Bismarcku i A.M. Gorczakowie), problemami kultury i sztuki (np. głośne Wieczory florenckie 1881, wyd. pol. 1881 -utwór ujęty w formę dialogu, poświęcony gł. rozważa­niom nad życiem i twórczością Michała Anioła i Dan­tego; Rzym i Odrodzenie. Juliusz II 1898, wyd. pol. 1900). W tych ostatnich studiach zainteresowania K. kierowały się przede wszystkim ku analizie zagadnień estetyczno-psychologicznych, podobnie jak w jego licz­nych rozprawach krytycznolit., m.in. o Krasińskim (Poeta bezimienny 1862, wyd. pol. 1862) i Mickiewiczu (Korespondencja Mickiewicza 1861, Półwysep Krymski w poezji 1863, wyd. pol. 1903). Część prac K. wzno­wiona została w wydaniach zbiorowych: Pisma polskie (1902), Szkice i rozprawy literackie (1904), Zapomnia­ne pisma polskie (1912), Pisma z lat 1849-51 (1919).

F. Hoesick Julian Klaczko. Rys życia i prac, Kraków 1904; S. Tarnowski Julian Klaczko, t. 1-2, Kraków 1909.

KLIMAŃSKA Zofia, pseud. Zofia z Brzozówki, ur. 1812 w Furmaniszkach (Litwa), zm. 3 VI 1870 w War­szawie, publicystka i pisarka; inicjatorka wileńskiego pisma demokr. "Pamiętnik Naukowo-Literacki" (1849-50), współpracowniczka postępowej "Gwiazdy" ki­jowskiej; 1852 zesłana w głąb Rosji; po powrocie ogła­szała od 1860 w "Kurierze Wileńskim" i innych pismach artykuły w sprawie chłopskiej; osobno wydała m.in. powieść satyryczną o charakterze autobiograficznym, Człowiek niewidzialny czyli cudowny kapelusz (1850).

KNAKFUS, Knackfuss, Marcin, ur. ok. 1742, zm. po 1821, architekt; kapitan wojsk król., nobilitowany 1775; kierował budową pałacu w Werkach dla bisku­pa wileńskiego I. J. Massalskiego; prowadził wykłady architektury praktycznej w Szkole Głównej Litewskiej w Wilnie (1773-77); jako architekt Komisji Edukacyj­nej na Litwie 1774-77 wykonał wiele projektów szkół parafialnych; 1782-88 wzniósł na uniw. w Wilnie obser­watorium astronomiczne i inne budynki oraz wykonał wnętrze Białej Sali; przed 1794 ukończył budowę gma­chu Metryki Litewskiej w Wilnie; wybitny reprezen­tant wczesnego klasycyzmu wileńskiego.

KOCHAŃSKI Adam Adamandy, ur. 5 VIII 1631 w Dobrzyniu, zm. 19 V 1700 w Cieplicach, matematyk, jezuita wileński; prof. uniw. w Wurzburgu (od 1654), Moguncji (od 1657), Florencji (od 1667), Pradze (od 1670), Ołomuńcu i Wrocławiu (od 1677). W 1677 na zaproszenie króla Jana III Sobieskiego przybył do War­szawy, aby objąć stanowisko nadwornego król. mate­matyka i bibliotekarza. Swoje prace nauk. z dziedziny mechaniki, statyki, matematyki i zegarmistrzostwa ogłaszał w czasopiśmie nauk. "Acta Eruditorum", w którym ogłosił też (1685) swoją słynną przybliżoną konstrukcję rektyfikacji (wyprostowania) okręgu, uzna­ną za jedną z najprostszych i najpiękniejszych (geo­metryczne konstrukcje). K. prowadził (1670-98) ko­respondencję z G.W. Leibnizem (24 listy K. i 12 od­powiedzi Leibniza, pisane w języku łacińskim). K. był pierwszym matematykiem pol., który poznał podstawy rachunku różniczkowego i całkowego.

KOLANKOWSKI Ludwik, ur. 21 VI 1882 w Nad­wornej k. Stanisławowa, zm. 19 III 1956 w Toruniu, historyk; od 1929 prof. uniw. w Wilnie, później (od 1936) we Lwowie; w czasie okupacji wykładał w tajnym ośrodku nauczania w Warszawie; od 1946 organizator i pierwszy rektor uniw. w Toruniu; badacz epoki Ja­giellonów; podjął próbę syntezy stosunków polit. okre­su jagiellońskiego: Polska Jagiellonów. Dzieje politycz­ne (1936); opublikował szereg rozpraw i monografii, m.in.: Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiel­lonów 1377-1499 (1930).

KOLBUSZEWSKl Kazimierz, ur. 27 I 1884 w Prze­myślu, zm. 20 II 1943 w Majdanku, historyk literatury pol.; 1922-31 prof. uniw. w Wilnie i 1931-41 we Lwo­wie; prace o pol. piśmiennictwie reformacyjnym, stu­dium Postyllografia polska XVI i XVII wieku (1921), krytyczna edycja Poezji barskiej (1928) i in.

KOŁYSZKO Bolesław, ur. 1838, zm. 1863 w Wilnie, uczestnik powstania 1863; ukończył pol. szkołę wojsk. W Cuneo; 1863 dowodził oddziałem powstańczym w po­wiecie kowieńskim; w bitwie pod Birżami wzięty do niewoli ros., został stracony w Wilnie.

KONARSKI Szymon, ur. 5 III 1808 w Dobkiszkach (Augustowskie), zm. 27 II 1839 w Wilnie, działacz re­wolucyjny. Pochodził ze zubożałej szlachty kalwińskiej. Uczestnik powstania 1830/31, na emigracji związał się z kierunkiem polit. reprezentowanym przez J. Lelewe­la; 1833 brał udział w partyzantce J. Zaliwskiego, póź­niej w nieudanej wyprawie Mazziniego do Sabaudii; we Francji był aktywnym działaczem Młodej Polski; wraz z J. Czyńskim wydawał dwutygodnik "Północ",

zamieszczał w nim programowe artykuły, w których domagał się zniesienia pańszczyzny oraz poddaństwa chłopów, krytykował

prawi­cę emigracyjną. Wydalony z Francji, przejściowo przeby­wał w Anglii, nawiązał kon­takty z S. Worcellem i T. Krępowieckim. Latem 1835 wyjechał do Galicji, gdzie był jednym ze współorganizato­rów Stowarzyszenia Ludu Pol.; przyczynił się do rewi­zji ideologicznej programu Stowarzyszenia. W końcu 1835 przedostał się na Wołyń

w celu zorganizowania spi­sku radykalno-niepodległościowego na Ukrainie, Bia­łorusi i Litwie; mimo ogro­mnych trudności doprowadził do utworzenia centralnej organizacji spiskowej; nawiązał łączność z rosyjskimi kołami rewolucyjnymi; wciągnął do spisku zarówno ros. oficerów stacjonujących na Litwie, jak też studen­tów uniw. kijowskiego; liczba uczestników sprzysiężona K. doszła w początku 1838 do ok. 3 tys. W maju 1838

aresztowany na Polesiu, został osadzony w więzieniu w wileńskim klasztorze bazyliańskim; po 9 miesiącach ciężkiego śledztwa skazany na karę śmierci i rozstrzela­ny w Wilnie. Ruch spiskowy związany z działalnością K., zw. konarszczyzną, odegrał dużą rolę w dziejach

pol. walki narodowo-wyzwoleńczej.

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1965. T.6 Kont-Mam

KONTRYM Kazimierz, ur. 1762 w Bohdanowie (Lit­wa), zm. 1836 w Szydłowie (Żmudź), publicysta, dzia­łacz oświatowy, wydawca. Odegrał dużą rolę w życiu umysłowym Wilna, m.in. jako jeden z gł. organizato­rów Towarzystwa Szubrawców (1817-22) oraz ini­cjator i współredaktor "Wiadomości Brukowych" (1816-22); 1815-18 był również współredaktorem "Dziennika Wileńskiego". Po procesie filomatów wy­dalony 1824 z Wilna. Ogłosił min. satyrę prozą Po­chlebstwo i prawdomówność (1820) i relację Podróż... po Polesiu (1830).

KONWICKI Tadeusz, ur. 22 VI 1926 w Nowej Wilejce (Wileńszczyzna), prozaik, scenarzysta i reżyser film.; od lipca 1944 do wiosny 1945 był w oddziale par­tyzanckim AK; autor reportażowej opowieści o budow­nictwie socjalist. w Polsce Ludowej Przy budowie (1950), powieści poświęconych ideowo-politycznej i moralnej problematyce okresu okupacyjnego i powojennego (Rojsty 1956, Z oblężonego miasta 1956, Władza 1954, Sennik współczesny 1963), utworów psychol. (opowia­danie Godzina smutku 1954, powieść Dziura w niebie 1959) i in.; twórca eksperymentalnego filmu psychol. Ostatni dzień lata (1960), autor scenariuszy film. (Zi­mowy zmierzch 1956, Zaduszki 1962).

KORSAK Julian, ur. 13 II 1806 w Słonimie (Gro­dzieńskie), zm. 30 VIII 1855 w Nowogródku, poeta i tłumacz; w czasie studiów na uniw. w Wilnie przyjaź­nił się z Mickiewiczem; debiutował utworami w guście pseudoklasycznym; następnie podejmował motywy poe­zji romantycznej; ogłosił Poezje (1830 i 1836) i Nowe poezje (1840), zawierające m.in. powieści poetyckie Bejram i Kamoens w szpitalu, poemat dramatyczny Twardowski, tłumaczenia Horacego, Goethego, Schillera, Byrona (Więzień Czyllonu) i Szekspira (Romeo i Julia); osobno ukazały się jego przekłady innych powieści poe­tyckich Byrona - Lara (1833) i Oblężenie Koryntu (1865) oraz po raz pierwszy w Polsce - przekład zu­pełny Boskiej Komedii Dantego (1860).

KORSAK Rajmund, ur. ok. 1767 na Litwie, zm. 9 XI 1817 w Żwańczyku (Podole), poeta i tłumacz; uczestnik insurekcji kościuszkowskiej na Litwie, zaprzyjaźniony był blisko z J. Jasińskim; w czasopismach wileńskich i warszawskich ogłaszał wiersze o tendencji obywatel-sko-patriotycznej, m.in. Nad nową konstytucją (1791), Poema o miłości ojczyzny (1819); był również autorem poematów satyrycząo-humorystycznych, np. Bibeida czyli Garniec (1818), tragedii Brutus i Kasjusz (1790 ?), przekładów Horacego, Cycerona, Racine'a (Aleksander Wielki), J. Delille'a i in.

KORSAK Tadeusz, ur. ok. 1741, zm. 4X1 1794, podczaszy połocki od 1780, sędzia ziemski wileński od 1787; poseł wileński na Sejm Czteroletni; w czasie pow­stania 1794 stanął na czele pospolitego ruszenia woj. wileńskiego, w stopniu generała-majora; w październi­ku wyruszył do Warszawy, zginął w obronie Pragi.

KOSSAKOWSKI Józef, ur. 16 III 1738 w Szyłach (Kowieńskie), zm. 9 V 1794 w Warszawie, brat Szymo­na, biskup inflancki od 1781. Był zaufanym ambasa­dora ros., O. Stackelberga, wysuwany przez niego, po śmierci Sołtyka, na biskupstwo krakowskie; podczas Sejmu Czteroletniego m.in. przewodniczył deputacji konstytucyjnej, przedłożył projekt ograniczenia refor­my miejskiej; stronnik ros., próbował występować prze­ciw Konstytucji 3 maja; wraz z bratem Szymonem, hetmanem w. litew., był faktycznym przywódcą kon­federacji targowickiej na Litwie; odznaczył się nie­zwykłą bezwzględnością i grabieżą mienia publicznego, zagarnął m.in. dobra biskupstwa krakowskiego; pod­czas wypadków majowych w Warszawie 9 V 1794 zo­stał skazany na śmierć i powieszony. Autor antyrefor­matorskich broszur polit. i paszkwili rozpowszechnia­nych w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Jako pisarz ogłosił anonimowo aktualne powieści publicystyczne Ksiądz pleban (1786) i Obywatel (1788), wzorowane na Panu Podstolim Krasickiego, oraz cykl komedii satyryczno-obyczajowych: Warszawianin wdomu(\li(t), Panicz gospodarz (1786), Mądry Polak po szkodzie (1786); przełożył m.in. franc. przeróbkę tragedii Szekspira - Groby Werony czyli Romeo i Julia; pozostawił dopro­wadzone do 1788 Pamiętniki (wyd. 1891).

KOSSAKOWSKI Stanisław Kazimierz, ur. 3 VII 1837 w Wojtkuszkach (Litwa), zm. 4 XI 1905 tamże, genealog, autor pracy Monografie historyczno-genealo-giczne niektórych rodzin polskich (t. 1-3 1859-72), mającej i dziś pewną wartość; dołączono do niej opra­cowany przez Juliana Błeszczyńskiego (1825 -71) bar­dzo cenny spis senatorów i dygnitarzy koronnych (świeckich).

KOSSAKOWSKI Szymon, ur. 1740, zm. 25 IV 1794 w Wilnie, brat Józefa, hetman w. litew. od 1793; uczest­nik konfederacji radomskiej, posłował jako sekretarz z jej ramienia do Moskwy; brał udział w konfederacji barskiej na Litwie, dążył do ogłoszenia bezkrólewia; 1769 delegowany do Turcji; 1786 członek Rady Nie­ustającej ; w okresie Sejmu Czteroletniego wraz z bra­tem był stronnikiem Rosji; 1790 wstąpił jako generał do armii rosyjskiej. Po wkroczeniu wojsk M. Kreczetnikowa na Litwę ogłosił się hetmanem polnym z "woli narodu" i organizował konfederację targowicką na Litwie; wraz z bratem rządził Litwą, prześladując swych przeciwników i dopuszczając się wielkich łupiestw; po wybuchu insurekcji wileńskiej z wyroku sądu kryminal­nego został powieszony za zdradę kraju.

KOŚCIAŁKOWSKA-ZYNDRAM Wilhelmina, ur. 1861 na Litwie, zm. 28 IV 1926 w Grodnie, pisarka i tłumaczka; autorka opowiadań i obrazków (np. zbiory W półcieniu 1885, Obrazki 1904, Bajki archaiczne i no­wele 1906) o tendencjach społeczno-humanitarnych, zbioru Szkice literackie (t. 1-2 1907-08, m.in. o W. Syrokomli i Ch. Dickensie); przyjaźniła się z E. Orzeszkową, z którą napisała nowelę Złota hrabinka (1877); tłumaczyła m.in. Ch. Dickensa (DawidCopper-field 1889), R. Kiplinga, Bret Harte'a.

KOŚCIAŁKOWSKI Stanisław, ur. 24X1881 w Grodnie, zm. 2 IX 1960 w Pittsford (Anglia), historyk W. Księstwa Litewskiego; od 1921 prof. uniw. w Wil­nie; od 1942 przebywał w Iranie, później w Libanie, gdzie zajął się badaniem stosunków polsko-irańskich i polsko-syryjskich (U Iran et la Pologne a travers les siecles 1943, Polacy a Liban i Syria w toku dziejowym 1949); wydał 3 tomy "Studiów Irańskich".

KOŚCIAŁKOWSKI-ZYNDRAM Marian, pseud. Jerzy Orwid, ur. 16 III 1892 w Ponedelu (Litwa), zm. 12 IV 1946 w Brookwood (obecnie Woking, hrabstwo Surrey, Anglia), polityk związany z obozem J. Piłsudskiego; w okresie I wojny światowej jeden z głównych organizatorów PO W; 1915-16 w Legionach Pol.; 1919 w Sztabie Generalnym, 1920-22 szef wileńskiej ekspo­zytury II Oddziału; od 1922 członek PSL-"Wyzwole­nie" i do 1925 jego wiceprezes, 1922 wybrany posłem na sejm; 1925 wystąpił ze stronnictwa i wraz z grupą byłych jego posłów utworzył Klub Pracy; był też jed­nym z przywódców Związku Naprawy Rzeczypospo­litej (utworzonego 1926); od 1928 wiceprezes BBWR i poseł na sejm 1928-30 i 1935-39; 1934-35 min. spraw wewn., 1935-36 premier, 1936-39 min. opieki społ.; od wybuchu II wojny świat, na emigracji.

KOTARBIŃSKI Mieczysław, ur. 3 I 1890 w War­szawie, zm. w czerwcu 1943 tamże, syn Miłosza, ma­larz i grafik; 1907 studiował w warszawskiej Klasie Ry­sunkowej pod kierunkiem ojca, od 1908 w ASP w Kra­kowie, 1912-13 i 1924 w Paryżu (sztuka dekoracyjna, grafika); 1921-23 prof. działu zdobnictwa i grafiki na uniw. w Wilnie, od 1923 prof. Szkoły Sztuk Pięknych, a później ASP w Warszawie, gdzie prowadził pracow­nię metaloplastyki; projektował wnętrza (np. na Międzynar. Wystawę Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu, 1925), meble, wyroby z metalu (biżuteria, ordery, monety i i in.); uprawiał też malarstwo (portrety, martwe natury) i i akwafortę; rozstrzelany przez Niemców.

KOTWICZ Władysław, ur. 20 III 1872 w Ossowie (Wileńszczyzna), zm. 3 X 1944 w Czarnym Borze k. Wilna, ałtaista; 1895 ukończył wydział języków wschod­nich na uniw. w Petersburgu; był kilkakrotnie w Mon­golii i na stepach kałmuckich; 1920-22 pierwszy dy­rektor Piotrogrodzkiego (później Leningradzkiego) In­stytutu Żywych Języków Wsch.; od 1923 profesor filo­logii Dalekiego Wsch. na uniw. we Lwowie; 1922-36 i od 1937 prezes Polskiego Tow. Orientalistycznego; założył i finansował serię ?Collectanea Orientalia? (1932-39); był autorem około 150 prac o językach mongolskich, tureckich i tunguskich; najpoważniej­szym dziełem K. są Studia nad językami altajskimi ("Rocznik Orientalistyczny" t. 16 1953, przekład ro­syjski 1962).

KOWALEWSKI Józef Szczepan, ur. 9 I 1801 w Grodzieńskiem, zm. 7 XI 1878 w Warszawie, orientalista, pierwszy badacz mongolszczyzny, filomata; 1817-20 studiował na uniw. w Wilnie; zesłany (1824) do Kaza­nia, został tam 1833 profesorem filologii mong., a 1855 rektorem uniwersytetu; od 1862 wykładał historię po­wszechną w Szkole Głównej Warszawskiej, a następnie na uniw. ros. w Warszawie; odbywał podróże nauk. do Mongolii i Chin; wydał Dictionnaire mongol-russe-francais (t. 1-3 1844-49) i wiele prac, gł. z zakresu ję­zykoznawstwa; przełożył m.in. Metamorfozy Owidiu­sza (1823).

KRASZEWSKI Józef Ignacy, pseud. Kleofas Fakund Pasternak, Bolesławita i in., ur. 28 VII 1812 w Warszawie, zm. 19 III 1887 w Genewie, powieściopisarz, poeta, historyk, teore­tyk i krytyk literacki, działacz polit.; pochodził z osiadłej na Podlasiu rodziny szlachec­kiej. W 1829-30 studiował na uniw. w Wilnie. Za udział w konspiracyjnym spisku przedpowstaniowym byl 3 XII 1830-19 III 1832 pozba­wiony wolności, a do lipca 1833 pozostawał pod nadzo­rem policyjnym. W 1838 oże­nił się z Zofią Woroniczówną, bratanicą prymasa, i osiadł na Wołyniu jako dzier­żawca, a potem właściciel ma­jątku ziemskiego. Od 1837 współpracował z "Tygod­nikiem Petersburskim" i re­dagował tzw. pismo zbiorowe "Athenaeum" (wychodzą­ce 1841-51 w Wilnie). W 1853 przeniósł się do Żytomierza, gdzie otrzymał wiele godności i urzędów z wyboru szlachty, m.in. kuratorstwo szkół i dyrekcję Teatru Żytomierskiego. Pierwszą podróż na Zachód odbył K. 1858; w Rzymie papież Pius IX na publicznej audiencji udzielił mu upomnienia za niemoralny rzekomo kieru­nek jego pism; w tym też roku nastąpiło zerwanie K. ze środowiskiem szlachty wołyńskiej, spowodowane różnicą poglądów w sprawie uwłaszczenia; pisarz wyjechał do Warszawy, gdzie we wrześniu 1859 objął re­dakcję "Gazety Codziennej" (od 3 IV 1861 wychodzą­cej pt. "Gazeta Polska"). Praca na tym stanowisku przyczyniła się do skrystalizowania liberalno-burżuazyjnych i demokratycznych przekonań K. Na polecenie A. Wielopolskiego w styczniu 1863 opuścił Warszawę i osiadł w Dreźnie. Przebywając stale za granicą, K. nie utracił kontaktu z krajem; redagował wychodzące we Lwowie "Hasło" (1865), ogłaszał w Dreźnie swoje słyn­ne roczniki publicystyczne "Rachunki" (1866-70), a następnie wydawał "Tydzień" (1870-71), rozwijając ożywioną działalność wymierzoną przeciwko polityce zaborców i rodzimych sfer konserwatywnych (stron­nictwo - stańczyków i grupa M. Ledóchowskiego). Charakter ogólnonar. manifestacji przybrał jubileusz 50-lecia jego pracy pisarskiej, który odbył się 2-6 X 1879 w Krakowie z udziałem delegatów z 3 zaborów. 13 VI 1883 K. został aresztowany w Berlinie i osadzo­ny w Moabicie pod zarzutem zdrady stanu (od 1868 był obywatelem saskim) oraz współpracy z wojsk. wy­wiadem franc.; w wyniku procesu przed Najwyższym Trybunałem Rzeszy (12-19 V 1884) skazano go na 3 i pół roku twierdzy; karę tę odbywał w Magdeburgu. 7 XI 1885 zwolniony na półroczny urlop zdrowotny, wyjechał do San Remo; do więzienia już nie wrócił. Zmarł w Genewie; pochowany został na Skałce.

W rozległej i różnorodnej twórczości artystycznej K. (zajmował się także muzyką, uprawiał malarstwo) na pierwszy plan wybija się powieściopisarstwo, pozosta­jąc jednak w ścisłej łączności z publicystyką i nauk. badaniami historycznymi. Młodzieńcza twórczość K., przypadająca na lata 1829-39, obejmuje gł. opowiada­nia i utwory powieściowe pisane pod wpływem F. Skarbka, L. Sterne'a, Jeana Paula (Richtera), E.T.A. Hoffmanna; w pierwszych powieściach hist. tworzył próby romansu dokumentalnego; okres ten zamyka powieść Poeta i świat (wyd. 1839), wplatająca w ro­mantyczny schemat konfliktu poety i świata osobiste doświadczenia pisarza.

Lata 1839-63 (tzw. okres wołyńsko-warszawski) przynoszą najwybitniejsze osiągnięcia K. w dziedzinie powieści społeczno-obyczajowej. W cyklu powieści lud. (Historia Sawki 1842, Ulana 1843, Jermola 1857, Hi­storia kolka w płocie 1860 i in.) zerwał on z sentymen­talnym traktowaniem tematyki chłopskiej w literaturze, realistycznie ukazując warunki bytowania chłopa wo­łyńskiego. Jednocześnie w sposób krytyczny, zabarwio­ny częstokroć satyrą, przedstawiał życie warstwy szlachecko-magnackiej. Najwybitniejsze osiągnięcie w tej dziedzinie to rozległa, realistyczna panorama życia śro­dowisk szlacheckich - Latarnia czarnoksięska (1843-44). Powieści Złote jabłko (1853), Dwa światy (1856) oraz Powieść bez tytułu (1855) stanowią wzory romansopisarstwa obyczajowego dla twórców okresu rea­lizmu krytycznego. Ładowa pieczara (1852) i Dziwadla (1852) zawierają próbę rehabilitacji patriarchalnych wyobrażeń o współżyciu chłopa i dworu. Dorobek poe­tycki okresu reprezentują dwa tomy Poezji (1838), zbiór liryków Hymny boleści (1857) oraz epicka trylogia z dziejów Litwy Anafielas (1840-45). W pisanej podów­czas powieści hist. Zygmuntowskie czasy (1846) dosko­nalił K. swą metodę powieści dokumentalnej, wyko­rzystując w niej niektóre zdobycze romansu waltersko-towskiego. Podsumowaniem lat spędzonych na Woły­niu i obrachunkiem ze społecznością szlachecką pro­wincji był publicystyczny zbiór artykułów Wieczory wołyńskie (1859), będący świadectwem fermentu myśli ideowej pisarza. W tym też okresie wydał artykuły z zakresu krytyki lit., teorii i historii literatury (Studia literackie 1842, Nowe studia literackie 1843 i Gawędy

0 literaturze i sztuce 1857).

Kolejny etap działalności literackiej K. (okres drezdeński 1863-79) otwiera cykl powieści - "obrazków", często o zacięciu reportażowym, związanych tematycz­nie z powstaniem styczniowym (Dziecię Starego Miasta 1863, Para czerwona 1865 i in.), w których uwidoczniło się uznanie K. dla patriotycznej postawy ludu war­szawskiego. Ideologiczna polemika z obozem konser­watywnej arystokracji poi. znalazła wyraz w powieś­ciach polit. Kochajmy się (1870), Pałac i folwark (1871) i in.; obwiniając magnaterię o kosmopolityzm, ultramontanizm i brak związku z życiem narodu (Pamięt­nik panicza 1874, Dziennik Serafiny 1876), wypowiada K. przekonanie, że jest ona warstwą skazaną na zagładę (Morituri 1874-75). W okresie tym tworzył K. Głównie powieści hist., rozwijając koncepcję romansu opartego na wydarzeniach autentycznych. Kilkadziesiąt powsta­łych wówczas opowiadań, humoresek, gawęd i powieś­ci, dotyczących gł. czasów stanisławowskich (m.in. Sto diabłów 1869, Macocha 1873, Syn marnotrawny 1879

oraz 3 opowiadania o Radziwille "Panie Kochanku"), zarysowuje plastyczną panoramę życia obyczajowego epoki, wydobywając świadomie z dziejów walki o re­formę państwa w XVIII w. i walk niepodległościowych aktualne akcenty polit. (Barani kożuszek 1880). Kieru­jąc się wyraźnym zamysłem ideowo-dydaktycznym, podjął K. trud spisania cyklu zbeletryzowanych kronik dziejów Polski, obejmującego 29 powieści (od Starej baśni 1876 - do wydanych pośmiertnie Saskich ostat­ków 1889); cykl ten, polemiczny w stosunku do kon­cepcji historiozoficznych szkoły krakowskiej, zawiera krytyczną ocenę roli możnowładztwa duchownego i świeckiego w dziejach Polski, przynosi wiele pozytyw­

nych przykładów cnót obywatelskich, męstwa i mądrości polit.; ze względu na swoje walory artystyczne (nowatorskie wzory beletryzowania źródeł hist.) pozo­stał do dziś (obok "trylogii saskiej": Hrabina Cosel 1874, Briihl 1875 i Z siedmioletniej wojny 1876) najbar­dziej poczytną częścią dorobku literackiego K. Wszech­stronność zainteresowań artystycznych i nauk., olbrzy­mia płodność oraz rola, jaką odegrał K. w życiu kraju, czynią z pisarza jedną z wybitnych postaci literatury eur. XIX w.

Zbiór powieści, t. 1-102, Lwów 1872-76; Powieści historycz­ne, t. 1-29, Kraków 1876-89; Powieści ludowe, t. 1-2, Warsza­wa 1955; Cykl powieści historycznych obejmujących dzieje Pol­ski, t. 1-29, Warszawa 1958-63; Dzieła. Powieści obyczajo­we, Kraków 1958.

Księga jubileuszowa. Warszawa 1880; W. Hahn /./. Krasze­wski (we wstępie do Morituri), Kraków 1925; Księga ku czci Józefa Ignacego Kraszewskiego, Łuck 1939; W. Danek Publicy­styka J.I. Kraszewskiego, Wrocław 1957; Józef Ignacy Kra­szewski, oprać: W. Danek, Warszawa 1962; K.W. Zawodziński Studia o Kraszewskim (9 esejów), w: K.W. Zawodziński Opowieści o powieści, Kraków 1963; I. Śliwinski, W. ROSZKOWSKA, S. Stupkiewicz /./. Kraszewski. Zarys bibliograficzny, t. 1-2, Kraków 1964. Wincenty Danek

KRASZEWSKI Kajetan, ur. 11 III 1827 w Dołhem (Grodzieńskie), zm. 1 VII 1896 tamże, brat Józefa Igna­cego, literat i astronom amator (współpracownik fa­chowych wydawnictw zagr. i encyklopedii Orgelbranda); autor Monografii domu Kraszewskich... (1861), po­wieści hist. (Koniuszyc brzeski 1875, Ze wspomnień kasztelanica 1896 i in.) oraz gawęd lit. (Wybórpism. Z podań i szpargałów 1892).

KRECZMAR Jan, ur. 6 V 1908 w Warszawie, brat Jerzego, aktor i reżyser; po ukończeniu 1929 PIST-u występował w Wilnie (1929-31), Poznaniu, Lwowie i Warszawie (1934-39), po II wojnie świat, w Lublinie, Łodzi i od 1945 w Warszawie; na stanowisku rektora (od 1950) i profesora PWST im. A. Zelwerowicza w Warszawie zasłużył się jako wychowawca; ważniejsze role: Fantazy - rola tytułową, Szczęsny - Horsztyń-ski Słowackiego, Gustaw - Śluby panieńskie, Hrabia Wacław - Mąż i żona A. Fredry, Król Magnus - Wielki kram B. Shawa.

KRECZMAR Jerzy, ur. 9X 1902 w Warszawie, brat Jana, reżyser i krytyk teatr.; debiutował jako reżyser 1946; inscenizował, uwydatniając nurt filoz. i historio­zoficzny utworu, m.in. Samuela Zborowskiego Słowac­kiego, Dziady Mickiewicza, Nie-Boską Komedię i Iry­diona Krasińskiego; reżyserował też Dożywocie A. Fredry i Czekając na Godota S. Becketta; wydał: Pole­miki teatralne (1956).

KRIDL Manfred, ur. 11 X1882 we Lwowie, zm. 4 II 1957 w Nowym Jorku, historyk i teoretyk litera­tury. Studiował na uniw. we Lwowie, Fryburgu szwajc. i Paryżu, habilitował się 1922 w Warszawie; od 1929 prof. literatur słów. na uniw. w Brukseli, od 1932 - historii literatury pol. na uniw. w Wilnie. W 1941 prze­dostał się do Stanów Zjedn., gdzie wykładał historię literatur słów. w Smith College (Northampton, Mass.), a od 1948 - historię literatury pol. na uniw. Columbia w Nowym Jorku. Głównym przedmiotem jego badań historycznolit. była literatura pol. XIX w., zwłaszcza zaś twórczość wielkich romantyków. Z tego zakresu ogłosił m.in. studia Mickiewicz i Lamennais (1909), Antagonizm wieszczów (1925), syntetyczny zarys pod­ręcznikowy Literatura polska wieku XIX (cz. 1-5 1925-33), edycje krytyczne dzieł Słowackiego, Mickiewicza i in. Zainteresowania metodologiczne K. - ujawnione już w zbiorze rozpraw Krytyka i krytycy (1923), a skon­kretyzowane m.in. w pracy Wstęp do badań literackich (1936) - kształtowały się w kręgu oddziaływań rosyjskiej szkoły formalnej i teorii estetycznych R. Ingardena. Sformułowana przez K. tzw. integralna metoda badania i opisu dzieła lit., pojętego jako autonomiczny twór fikcji artyst., wzbudziła żywe dyskusje teoretyczne i oddziałała na młodych badaczy literatury, skupionych wokół wydawanej przez niego serii ?Z zagadnień poetyki? (t. 1-6 1936-39). Praktycznym wyrazem metodolo­gicznej postawy K. były m.in. studia zebrane w tomie W różnych przekrojach (1936) i zarys Poezja polska w latach 1795-1863 (w: Dzieje literatury pięknej w Polsce cz. 2 1936). Ogłosił ponadto kilka rozpraw teoretycz­nych w języku ang., zarys Literatura polska na tle roz­woju kultury (1945, wyd. ang. 1956), studium The Lyric Poems of Juliusz Słowacki (1958), redagował antologie i prace zbiorowe Polska myśl demokratyczna (wyd. ang. 1943, wyd. pol. 1945), Adam Mickiewicz - Poet ef Poland (1951), An Anthology of Polish Literaturę (1957).

M.R. Mayenowa Manfred Kridl, "Pamiętnik Literacki" 1957, z. 2; Cz. Zgorzelski Manfred Kridl, jego dzieła i osobo­wość, "Przegląd Humanistyczny" 1957, nr 1.

KROPIŃSKI Ludwik, ur. 1767 we wsi Paszuki (Lit­wa), zm. 4 VIII 1844 w Woronczynie (Wołyń), drama­turg, powieściopisarz i poeta; uczestnik powstania koś­ciuszkowskiego, w okresie Księstwa Warszawskiego został generałem brygady (1812); wybitny reprezentant klasyków warszawskich, ogłosił m.in. klasycystyczną tragedię nar.-hist. Ludgarda (ok. 1807-09, wyst. 1816) oraz sentymentalną powieść Julia i Adolf, czyli nad­zwyczajna miłość dwojga kochanków nad brzegami Dnie-stru (1810, wyd. 1824).

KUNA Henryk, ur. 16 XI 1885 w Warszawie, zm. 17X11 1945 w Toruniu, rzeźbiarz; studiował u P. Welońskiego w Warszawie, w krakowskiej ASP u K. Laszczki (1904-07) i w Paryżu (1911-14); współzałożyciel grupy Rytm; 1932-39 prof. na Wydziale Sztuk Pięk­nych uniw. w Wilnie, 1945 - uniw. w Toruniu; wyko­nywał w drewnie, brązie i marmurze portrety, akty, rzeźby rel. i projekty pomników, najczęściej o formie neoklasycznej; najważniejsze dzieła: Jutrzenka (1919), Rytm (kilka wersji), Różowy marmur (1930), Atalanta (ok. 1930), portret K.R. Witkowskiego (1931), projekt pomnika Mickiewicza w Wilnie (1931-33).

KWIATKOWSKI Wincenty, ur. 1 I 1892 w Skopiszkach (Litwa), pisarz kat., ksiądz; od 1930 prof. apologetyki na Wydziale Teologii uniw. w Warszawie, następnie dzie­kan tego Wydziału; od 1956 rektor Akad. Teologii Katolickiej w War­szawie; napisał m.in.: Apologetyka totalna (1963), Modernistyczny natu­ralizm Spinozy w ?Biblii? (1922), Pier­wotny monoteizm według świadectw etnologu (1930).

LANDE Jerzy, ur. 13 XI 1886 w Dorpacie (obecnie Tartu), zm. 10 XII 1954 w Krakowie, teoretyk prawa; 1926-29 prof. uniw. w Wilnie, 1929-54 Uniw. Jag.; był zwolennikiem psychol. teorii prawa L. Petrażyckiego, propagował i krytycznie rozwijał jego poglądy na tle analizy innych kierunków współczesnej teorii prawa (Norma a zjawisko prawne 1925, Sprawa teorii prawa 1933) oraz rozwijał filoz. konsekwencje teorii emocji {O ocenach 1948); zajmował się też zagadnieniami spo­łecznego uwarunkowania nauki (O tak zwanej socjologu nauki 1935); w związku z pracą dydaktyczną L. po­wstała rozprawa o normie prawnej i stosunku prawnym oraz wykład historii doktryn polit., które wraz z innymi podstawowymi jego pracami zostały wydane pośmiert­nie w zbiorze Studia z filozofii prawa (1959).

LEKSZYCKI, Lexycki, Franciszek, rok ur. nie zna­ny, zm. 1668 w Grodnie, malarz samouk, bernardyn; najpopularniejszy przedstawiciel pol. barokowego ma­larstwa kościelnego; twórczość jego znana jest od 1635; pozostawił liczne dzieła w macierzystym klasztorze w Krakowie (Sw. Antoni i cykl pasyjny 1659-64) i w klasz­torach bernardynów w Leżajsku, Kalwarii Zebrzydow­skiej (1635-41), Wilnie i in.; korzystając tylko z repro­dukcji graficznych, naśladował kompozycje obrazów P.P. Rubensa i A. van Dycka; wywarł wpływ na ma­larzy w środowisku krakowskim.

LENART Bonawentura, ur. 8 VII 1881 w Oświęci­miu, introligator i konserwator książki zabytkowej, grafik-liternik; 1919-29 kierownik pracowni doświadczal­nej liternictwa, drukarstwa i introligatorstwa przy Wy­dziale Sztuk Pięknych uniw. w Wilnie; 1929-39 kon­serwator Biblioteki Nar.; po II wojnie świat, zorgani­zował w Warszawie Pracownię Konserwacji Zabytków Grafiki i wykładał w Wyższej Szkole Sztuk Plastycz­nych; wydał: Konserwacja książki zabytkowej i jej opra­wy (1926), Liternictwo (1928), Piękna książka (1928).

LESZCZYŃSCY, rodzina aktorów pol. XIX i XX w. Bolesław, ur. 14 VIII 1837 w twierdzy Tiemnolesskoje na Kaukazie, zm. 12 VI 1918 w Warszawie, aktor. Po śmierci ojca - zesłańca przy­był wraz z matką i dwiema siostrami (później również aktorkami) do Wilna. Począt­kowo był urzędnikiem kolei warszawsko-wiedeńskiej, uczył się krótko w Szkole Dra­matycznej i 28 IX 1858 de­biutował w Płocku w zespole T. Chełchowskiego (Kwakier - Kwakier i tancerka, E. Scribe'a i P. Duporte'a). W 1860-65 grał w Wilnie, w te­atrze pol. i krótko w trupie ros., następnie z zespołem A. Trapszy występował na pro­wincji, 1869-72 we Lwowie, 1872-73 w Krakowie, od 1873 należał do zespołu War­szawskich Teatrów Rządowych, gdzie 1896-1900 był także reżyserem. B.Leszczyński W 1882-84, po zerwaniu kontraktu z WTR, grał w teatrze pol. w Petersburgu, w Krakowie gościnnie i w teatrze ogródkowym Belle-Vue w War­szawie; wrócił do WTR, skąd 1912 przeszedł na eme­ryturę. Gościnnie występował w różnych miastach pol. oraz za granicą: Odessa (1890), Petersburg (1891), Pra­ga (1893). W repertuarze miał ok. 300 ról. Miał dosko­nałe warunki sceniczne, które predestynowały go do ról amantów bohaterskich i tragików. Najsławniejszy­mi rolami L. były: Otello, porównywany z kreacją Salviniego, oraz Wojewoda {Mazepa J. Słowackiego), Ka­rol Moor {Zbójcy F. Schillera), Petrucchio (Poskromienie złośnicy Szekspira). Grał także w filmie oraz udzielał lekcji gry aktorskiej, jego uczennicą była m.in. I. Sol­ska

Pawłowa -Marcowy kawaler J. Blizińskiego, Żona -Ich czworo G. Zapolskiej.

LIMANOWSKI Mieczysław, ur. 6 I 1876 we Lwo­wie, zm. 28 I 1948 w Toruniu, syn Bolesława, geolog; profesor geografii na uniwersytecie w Wilnie (od 1927) oraz na uniwersytecie w Toruniu (od 1945); zmodyfi­kował poglądy M. Lugeona na budowę Tatr i Pienin oraz rozszerzył na całe Karpaty koncepcję budowy płaszczowinowej; w czasie I wojny świat., podczas po­bytu w Moskwie, zapoznał się z działalnością MChAT-u i zaprzyjaźnił się z K.S. Stanisławskim i W.I. Niemirowiczem-Danczenką; był współpracownikiem J. Osterwy w warszawskiej i wileńskiej "Reducie"; gł. pra­ce: Rzut oka na architekturę Karpat (1905), O krzy­żowaniu się łańcuchów Europy środkowej i o liniach analogicznych przebiegających pod tymi łańcuchami (1922).

LINDENBAUM Adolf, ur. 12 VI 1904 w Warsza­wie, we wrześniu 1941 zamknięty w getcie wileńskim, zginął bez wieści; mąż Janiny; matematyk i logik, do­cent matematyki uniw. w Warszawie; działacz KPP; autor prac z zakresu podstaw matematyki i logiki.

LINDENBAUM Janina, z Hosiassonów, ur. 1899 w Warszawie, zm. 1942 w Wilnie, żona Adolfa, filozof i logik, przedstawicielka warszawskiej szkoły filoz.-lo­gicznej; zajmowała się gł. teorią indukcji oraz zwią­zanymi z nią zagadnieniami teorii prawdopodobień­stwa; współtwórca teorii wiarygodności zdań, zw. też teorią konfirmacji; zamordowana przez gestapo.

LORENTZ Stanisław, ur. 28 IV 1899 w Radomiu, historyk sztuki i muzeolog. Studiował na uniw. w War­szawie; 1929-35 konserwator zabytków i kierownik Oddziału Sztuki woj. wileńskiego i nowogródzkiego, równocześnie wykładowca na uniw. w Wilnie. W 1935

został wicedyrektorem, 1936 dyrektorem Muzeum Na­rodowego w Warszawie. We wrześniu 1939 zorganizo­wał ochronę zabytków w Warszawie, ratując m.in. zbio­ry Zamku i Łazienek. W cza­sie okupacji prowadził kon­spiracyjną działalność w dziedzinie kultury i ewidencjono­wał straty, zniszczenia i wy­wożenie dzieł sztuki. Po po­wstaniu warszawskim kiero­wał akcją ratowania dóbr kultury, zwłaszcza w zakresie sztuki i muzealnictwa, archi­wów i bibliotek. W 1945-51 był dyrektorem Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków, kierując odbudo­wą zabytków i muzeów. Jako dyrektor Muzeum Narodo­wego w Warszawie zorgani­zował wiele wystaw krajo­wych i zagr. (m.in. wystawy: "Wiek Oświecenia w Polsce" 1951, "Odrodzenie w Pol­sce" 1953, "Sztuka warszawska? 1962). Od 1947 prof. Uniw. Warszawskiego. Jest członkiem PAN (od 1952), członkiem Akademii Nauk w Bordeaux i Akad. Sztuk Pięknych w Wenecji, wiceprezesem Pol. Komitetu Na­rodowego do Spraw UNESCO, prezesem Pol. Komitetu Narodowego Międzynarodowej Rady Muzeów (ICOM), wiceprezesem Międzynar.CentrumBadania Zabytków w Rzymie, ekspertem UNESCO w sprawach ochrony za­bytków oraz prezesem Tow. Przyjaciół Warszawy. Od 1965 poseł na sejm. Jego działalność nauk. w zakresie historii sztuki koncentruje się gł. na sztuce wieku oświe­cenia w Polsce i w Europie. Główne prace: Jan Krzysz­tof Glaubitz (1937), Natolin (1948), B. Bellotto a Varsovie (1955), Muzea i zbiory w Polsce (1955), V. Louis a Varsovie (1958), Relazioni artistiche fra I Italia e la Polonia (1961), Dzieje Muzeum Narodowego w War­szawie (1962). Ojciec L., Karol Ludwik (1869-1930), był znanym pedagogiem, nauczycielem języka niem. w szkołach średnich; założył 1918 i prowadził aż do swej śmierci 8-klasowe Gimnazjum Humanistyczne w Warszawie.

LUDKIEWICZ Zdzisław, ur. 17 I 1883 w Poniewieżu (Litwa), zm. 1942 w Zalesiu k. Warszawy, ekono­mista rolny; przed I wojną światową i podczas niej or­ganizator spółdzielczości roln. i stowarzyszeń pożyczko­wych na Wileńszczyźnie i w Królestwie Polskim; red. "Tygodnika Rolniczego" w Wilnie; od 1917 z ramienia Tymczasowej Rady Stanu pracował nad organizacją i re­formą rolnictwa w Polsce; założyciel Szkoły Mierniczej w Warszawie; 1923-24 minister reform rolnych; od 1918 prof. polityki agrarnej SGGW, 1924-25 rektor tej uczelni; w czasie II wojny świat, brał udział w tajnym nauczaniu; autor licznych prac nauk., popularyzator­skich i artykułów z zakresu ekonomiki rolnictwa i le­śnictwa, polityki agrarnej (gł. komasacji i parcelacji) i finansowej oraz monografii roln. różnych części kraju; ogłosił m.in. Komasacja gruntów wiejskich (1917), Pod­ręcznik polityki agrarnej (t. 1-2 1932), Polityka wielkich robót publicznych (1936).

ŁADYSZ Bernard, ur. 24 VII 1922 w Wilnie, śpie­wak (bas); od 1950 solista Opery Warszawskiej; znany z licznych występów w kraju i za granicą; 1956 otrzy­mał pierwszą nagrodę na konkursie śpiewaczym w Vercelli.

(Dopisek: wspomina Weronika Rumińska - 86 lat): B. Ładysz jako mody chłopak mieszkał na ul. Połockiej 1. Śpiewaliśmy w chórze międzyszkolnym "Hasło?, w budynku w podwórzu kościoła paraf. Bernardynów i św. Anny. Próby odbywały się w szkole nr 3 na ul. Ostrobramskiej. Chór prowadził pan Żebrowski, stary kawaler, łysawy).

ŁAPCZYŃSKI Kazimierz, ur. 1823 w Kupiszkach (Wileńszczyzna), zm. 14 XII 1892 w Warszawie, bota­nik. Studiował matematykę i inżynierię w Warszawie, następnie pracował w dyrekcji komunikacji lądowych i wodnych; 1846-57 przebywał na Kaukazie w wojskach inżynieryjnych; zajmował się florystyką; ogółem ogło­sił 22 prace, przeważnie w warszawskim "Pamiętniku Fizjograficznym"; do najważniejszych należą: O roślin­ności jawnokwiatowej okolic Warszawy (1882), Zasięgi pionowe niektórych roślin w części Tatr... (1883), Za­sięgi roślin różnych rodzin (t. 9-12 1889-92); ponadto Z Tyflisu pod Ararat (1866-67).

ŁOWMIAŃSKI Henryk, ur. 22 VIII 1898 w Daugudzie (Litwa), historyk, znawca wczesnej historii państw słow. i Litwy, autor fundamentalnych prac do­tyczących początków państwa pol.; od 1934 prof. uniw. w Wilnie i od 1945 w Poznaniu; od 1938 członek PAU, od 1952 -PAN; główne prace: Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (t. 1-2 1931-32), Uwagi w sprawie podłoża społecznego i gospodarczego unii jagiellońskiej (1934), Podstawy gospodarcze formo­wania się państw słowiańskich (1953), Zagadnienie roli Normanów w genezie państw słowiańskich (1957), Po­czątki Polski (t. 1-2 1964); bibliografia prac Ł. w: Studia Historica. W 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego (1958).

ŁUKASZEWICZ Józef Ignacy, ur. 1789 w Żyżmorach (Kowieńszczyzna), zm. 3 I 1850 w Warszawie, malarz; studiował na uniw. w Wilnie u J. Rustema, 1817-18 na uniw. w Warszawie u A. Brodowskiego i A. Blanka; 1813-18 był uczniem i współpracownikiem J. Kosińskiego w Warszawie; mianowany 1819 nadwornym malarzem w. ks. Konstantego malował sceny wojenne, rewie wojsk, oraz typy uzbrojenia i umunduro­wania armii Królestwa Kongresowego; malował także portrety (m.in. miniatury), obrazy rei. i pejzaże.

ŁYSAKOWSKI Adam, ur. 18 XII 1895 w Stanisła­wowie, zm. 30 IX 1952 w Warszawie, bibliotekarz, teo­retyk nauki o książce; 1930-39 dyr. Biblioteki Uniwer­syteckiej w Wilnie, 1946-48 - Biblioteki Uniwersytec­kiej w Łodzi; 1946-49 organizował Państwowy Instytut Książki w Łodzi; 1949-52 dyrektor Instytutu Biblio­graficznego przy Bibliotece Nar. w Warszawie i wykła­dowca bibliotekoznawstwa na uniw. w Łodzi i w Warsza­wie; był twórcą teorii katalogu przedmiotowego w Pol­sce, ogłosił m.in.: Katalog przedmiotowy. Teoria (1928), Katalog przedmiotowy. Podręcznik (1946), Określenie bi­bliografii (1950), Przedmiot i zadania bibliografii (1951).

MACKIEWICZ Kamil, ur. 1886 w Werkach (Wileńszczyzna), zm. 11 XI 1931 w Warszawie, malarz i rysownik; studiował w Szkole Sztuk Pięknych w War­szawie i w akad. w Londynie; był popularnym karyka­turzystą, ilustratorem czasopism ("Świat", "Grafika") i książek (Puszcza J. Weyssenhoffa, Wspomnienia i przeżycia myśliwskie S. Krzywoszewskiego, Moje przygody łowieckie J. Ejsmonda).

MACKIEWICZ Stanisław, pseud. Cat, ur. 18 XII 1896 w Petersburgu, polityk, pisarz, publicysta, z wy­kształcenia prawnik. Podczas I wojny świat, należał 1916-17 do POW; w Polsce niepodległej działacz grupy wileńskich konserwatystów (tzw. żubrów), rzecznik zbliżenia pol.-niem.; założyciel i redaktor dziennika "Słowo" (1922-39); 1928-30 poseł do sejmu z listy BBWR; jako reprezentant prawicowej opozycji areszto­wany w marcu 1939 i osadzony w Berezie Kartuskiej; 1939 po wybuchu II wojny świat, opuścił Polskę; 1940-41 członek działającej przy rządzie emigracyjnym - Rady Narodowej; przeciwnik polit. gen. W. Sikorskiego; 1954-55 premier pol. "rządu" w Londynie; 1956 wrócił do kraju. Autor licznych, pełnych polemicznej werwy publikacji, gł. o tematyce polit, hist.-polit. i lit., m.in.: Kropki nad i (1927), Myśl w obcęgach (1931), Książka moich rozczarowań (1939), Historia Polski. Od 11 listopada 1918 do 17 września 1939 (1941), Klucz do Pilsudskiego (1943), Lata nadziei (1945), Stanisław August (1953), Londyniszcze (1957), Dostojewski (1957), Muchy chodzą po mózgu (1957), Zielone oczy (1958), Byl bal (1961), Herezje i prawdy (1962).

MAJEWSKI Paweł, ur. 1839 w Wilnie, zm. 28 VI 1905 na Syberii, działacz pol. i ros. ruchu rewol.; 1856-61, w czasie studiów w Moskwie, stał na czele rewol. organizacji studentów Polaków - Ogół; 1861 wydalony z uniwersytetu, 1862 aresztowany; zwolniony 1863, po­został w Moskwie; kierował tam kółkiem Narodowa Opieka, które ukrywało tropionych przez policję carską powstańców i organizowało ich ucieczki za granicę (m.in. J. Dąbrowskiego, E. Jundziłła); M. ściśle współ­pracował z rewolucjonistami ros. (iszutinowcy); aresztowany ponownie w związku z zamachem D.W. Karakozowa 1866 i skazany na bezterminowy pobyt na Syberii; ciężko chory popełnił samobójstwo.

MAKOWSKI Tomasz, ur. ok. 1575, zm. ok. 1630, sztycharz i kartograf; z polecenia M.K. Radziwiłła wykonał mapę Litwy w skali 1:300 000, pierwszą do­kładną mapę tego kraju (opublikowana 1613 w Am­sterdamie), z tekstem dotyczącym historii i geografii Litwy; do XVIII w. stanowiła ona gł. źródło informacji o Litwie dla geografów zach. Europy.

MAKOWSKI Wacław, ur. 2 XI 1880 w Wilnie, zm. 28 XII 1942 w Bukareszcie, prawnik i polityk; od 1920 prof. prawa karnego i państw, na Uniw. Warsz.; przed 1 wojną świat. adwokat, obrońca w procesach polit.; od 1919 członek Komisji Kodyfikacyjnej RP i jeden z twórców kodeksu karnego 1932; przedstawiciel kie­runku pozytywnego (naturalistycznego) w prawie kar­nym, red. Encyklopedii Podręcznej Prawa Karnego (1931-39); 1920 prokurator Najwyższego Sądu Woj­skowego; 1918, 1922-23 i 1926 minister sprawiedliwo­ści; 1928-35 poseł na Sejm z listy BBWR; wicemar­szałek, a od 1930 marszałek Sejmu, współautor pro­jektu Konstytucji kwietniowej z 1935, od 1935 se­nator i wicemarszałek Senatu; ważniejsze prace: Zbrod­nie, kary i sądy wyjątkowe (1911), Podstawy filozofii prawa karnego (t. 1, cz. 1-2 1917), Prawo karne. Część ogólna. Wykład porównawczy prawa karnego austriac­kiego, niemieckiego i rosyjskiego obowiązującego w Pol­sce (t. 1-2 1920-24), Kodeks karny. Komentarz (cz. 1-2 1932).

MALEWSKI Franciszek, ur. 1800 w Wilnie, zm. 10 IV 1870 w Petersburgu, syn Szymona, współzałożyciel Towarzystwa Filomatów, prawnik; bliski przyjaciel i doradca Mickiewicza, towarzyszył poecie na zesłaniu w Rosji; był współzałożycielem "Tygodnika Peters­burskiego" (1830), który redagował do 1835; odzna­czył się dokonaną na zlecenie władz ros. kodyfikacją praw litew. (Swodzakonów) i był cenionym rzeczoznawcą w sprawach administracyjno-sądowych kresowych ziem byłej Rzeczypospolitej.

MALEWSKI Szymon, ur. 1759, zm. 1832, prawnik i ekonomista, prof. i rektor (1816-22) uniw. w Wilnie; 1820 wydał pozwolenie na utworzenie Tow. Promieni­stych; autor prac zamieszczanych w "Dzienniku Wi­leńskim?.

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1966. T. 7. Man-Nomi

MARCINOWSKI Antoni, ur. 1781 w Radoszkowiczach k. Mińska, zm. 3 I 1855 w Wilnie, publicysta, wydawca i drukarz wileński; inicjator zał. 1818 Tow. Typograficznego Wileńskiego; współredaktor i wydaw­ca "Kuriera Litewskiego" (1817-39) oraz "Dziennika Wileńskiego" (1819-30); w drukarni M. tłoczono m.in. T. Narbutta Dzieje narodu litewskiego (t. 1-9 1835-41).

MASSALSKI Edward Tomasz, ur. 23 XI 1799 w Rudawce k. Nieświeża, zm. 28 VI 1879 w Louvain (Bel­gia), brat Józefa, pisarz, publicysta; podczas studiów w Wilnie należał do filaretów; od 1832 w Petersburgu, następnie na Wołyniu i w Warszawie, prowadził dzia­łalność publicystyczną; gł. dziełem M. była, pomyślana jako kontynuacja Pana Podstolego I. Krasickiego, po­wieść Pan Podstolic albo czym jesteśmy, czym być mo­żemy (cz. 1-5 1831-33), podejmująca aktualną proble­matykę społ. i ekon.; zostawił pamiętnik z 1799-1853 (wyd. częściowo w zbiorze Z filareckiego świata 1924).

MASSALSKI Ignacy Józef, ur. 22 VII 1729, zm. 28 VI 1794 w Warszawie, syn Michała Józefa, biskup wileński od 1762; w okresie konfederacji barskiej lawi­rował między konfederatami a stronnikami saskimi, związanymi z ambasadą ros.; pozbawiony skrupułów moralnych, był jednym z przywódców konfederacji sej­mowej 1773-75; pierwszy prezes Komisji Edukacji Na­rodowej ; wykorzystał to stanowisko dla zdobycia oso­bistych korzyści materialnych; jako zwolennik idei oświeceniowych, pozostawał w osobistych kontaktach z fizjokratami franc.; w początkach Sejmu Czteroletnie­go bronił orientacji proros.; później wyjechał za grani­cę; 1792 wrócił do kraju i przystąpił do Targowicy; był jednym z gł. działaczy sejmu grodzieńskiego, wysługu­jących się Sieversowi; po wybuchu insurekcji warszaw­skiej osadzony w więzieniu, skąd podczas wystąpień czerwcowych został wywleczony przez lud i powie­szony.

MASSALSKI Józef, ur. 1800 w Bieliczanach (Bia­łoruś), zm. ok. 1845 w Uściługu (Ukraina), brat Edwar­da Tomasza, poeta, bajkopisarz; 1822 wstąpił na uni­wersytet w Wilnie, 1822-23 był guwernerem Słowackie­go; filareta, aresztowany 1823, został wcielony do wojska ros.; podczas próby przedostania się na tereny obję­te powstaniem 1830 prawdopodobnie ujęty i skazany na zesłanie; znaczną popularnością cieszyły się jego baj­ki, epigramaty, wiersze okolicznościowe i piosenki (m.in. Dalibóg, że powiem mamie..., do której muzykę skomponował 1842 S. Moniuszko), drukowane w "Dzienniku Wileńskim"; osobno wydał Poezje (t. 1-2 1827-28).

MASSALSKI Michał Józef, data ur. nie znana, zm. w lutym 1768, ojciec Ignacego Józefa, pisarz w. litew. od 1726, wojewoda mścisławski od 1737, kasztelan trocki od 1742, kasztelan wileński i hetman polny litew. od 1744, hetman w. litew. od 1762; jako marsza­łek sejmu konwokacyjnego 1733 poparł kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego; później stronnik "Familii" i zwolennik oparcia się o Rosję; 1764 zawiązał konfe­derację generalną w Wilnie przeciwko stronnictwu het­mańskiemu (J.K. Branickiego i K. Radziwiłła); na sej­mie koronacyjnym 1764 protestował przeciwko refor­mom wojsk, ograniczającym władzę hetmanów.

MASSONIUS Marian, ur. 1 II 1862 w Kursku (Rosja), zm. 1945 w Wilnie, filozof i pedagog; 1906-14 wykładał na kursach nauk. w Warszawie, 1920-32 prof. filozofii i pedagogiki na uniw. w Wilnie; gł. przedmio­tem zainteresowań naukowych M. była teoria poznania i estetyka; gł. prace: Szkice estetyczne (1884), Ober den critischen Realismus (1887), Racjonalizm w teorii pozna­nia Kanta (1898).

MATUSZEWICZ Tadeusz, ur. ok. 1765 w Ratnie (Litwa), zm. 30 XI 1819 w Bolonii, syn Marcina, mini­ster skarbu w Księstwie Warszawskim od 1811 i Kró­lestwie Polskim 1815-17, publicysta, tłumacz, krytyk teatralny. Poseł na Sejm Czteroletni, działacz Stronnic­twa Patriotycznego, związany z Czartoryskimi, wybit­ny mówca. W 1791-92 współredagował "Gazetę Na­rodową i Obcą". Podczas insurekcji kościuszkowskiej był członkiem Rady Najwyższej Narodowej, kierował Wydziałem Potrzeb Wojskowych; po upadku powsta­nia osiadł na Litwie, później w Jasieńcu (Sandomier­skie). Był jednym z założycieli i pierwszych członków Tow. Przyjaciół Nauk. W okresie Królestwa Pol. opra­cował projekt reformy skarbowej, obalony przez N.N. Nowosilcowa, co spowodowało dymisję M. Ogłosił wie­le artykułów publicystycznych w "Gazecie Narodowej i Obcej", drobne wiersze okolicznościowe i publikacje w "Dzienniku Wileńskim" (1805) oraz kilka mów po­selskich w "Gazecie Warszawskiej" (1815-19); przekła­dał J. Delille'a, Horacego, Wergiliusza (fragmenty Enei-dy - rękopis), Tomasza a Kempis O naśladowaniu Chry­stusa (1820).

MEYSZTOWICZ Aleksander Michał Marun, ur. 8 XII 1864 w Pójściu (Litwa), zm. 1943 w Rzymie, konserwatywny polityk; związany ze Stronnictwem Polityki Realnej, 1909-17 członek ros. Rady Państwa; 1921-22 prezes Tymczasowej Komisji Rządzącej ?> Lit­wy Środkowej; 1926, wraz z grupą wileńskich konser­watystów ("Żubrów"), poparł przewrót majowy Pilsudskiego; 1926-28 min. sprawiedliwości; od 1933 tajny szambelan papieski.

MIANOWSKI Józef, ur. 1804 w Humaniu (Ukraina), zm. 611879 w Senigallii (Włochy), lekarz; 1828-37 asystent kliniki lekarskiej w Wilnie (prowadzonej przez Jędrzeja Śniadeckiego); 1839 -42 prof. fizjologii Akade­mii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie; 1842-60 prof. fiz­jologii Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersbur­gu; był również lekarzem naczelnym 2 szpitala wojsk lądowych w Petersburgu i lekarzem dworu cesarskie­go; 1860 przeszedł na eme­ryturę i wyjechał do Włoch; 1862-69 był rektorem Szko­ły Głównej Warszawskiej (przez cały czas jej istnienia). M. zdobył sobie wielką po­pularność jako lekarz i jako przyjaciel polskiej młodzieży studiującej w Petersburgu i w Warszawie. Dla uczczenia jego pamięci, towarzystwo pomocy dla osób pracujących naukowo, zał. w War­szawie 1881, nazwano Kasą im. Mianowskiego.

MIERZYŃSKA Julia, ur. 1802 w Wilnie, zm. 14 I 1831 w Warszawie, tancerka i aktorka, baletmistrz i pe­dagog; 1818-26 była solistką w balecie Teatru Narodo­wego, a w sezonie 1825/26 kierownikiem baletu i szko­ły baletowej.

MIŁOSZ Czesław, ur. 30 VI 1911 w Szetejniach (Litwa), poeta, prozaik, eseista, tłumacz. Członek wileń­skiej grupy lit. skupionej wokół pisma "Żagary", był jednym z gł. przedstawicieli katastrofizmu w ówczesnej poezji pol. (Poemat o czasie zastygłym 1933, Trzy zimy 1936); wiersze okupacyjne zawarł w zbio­rach Wiersze (1940, wyd. konspiracyjne) i Ocalenie (1945). W 1945-49 attache kulturalny w Waszyngto­nie, 1950 w Paryżu; 1951 porzucił służbę dyplomatycz­ną, zerwał kontakty z krajem i pozostał na emigracji we Francji; od 1958 w Stanach Zjedn. jako wykładowca literatury pol. na uniw. w Berkeley. Ogłosił tomy po­etyckie Światło dzienne (1953), Traktat poetycki (1956), Król Popiel i inne wiersze (1962), powieści Zdobycie władzy (1955), Dolina Issy (1955), zbiory szkiców Znie­wolony umysł (1953), Kontynenty (1958, tu również wiersze i przekłady), Rodzinna Europa (1959), Człowiek wśród skorpionów. Studium o Stanisławie Brzozowskim (1962); przekłady poetów ang., franc, amer., hiszpań­skich. W swej publicystyce występuje przeciw Polsce Ludowej. (Nagroda liter. Nobla w 1980 r. Fotka z internetu ? dopisek Andrzej Rumiński.)

MORAWSKI Stanisław, ur. 22 VII 1802 w Mickunach k. Wilna, zm. 6 X 1853 w Ustroniu k. Wilna, le­karz, poeta, pamiętnikarz; 1818-23 studiował medycy­nę w Wilnie, był członkiem towarzystwa filaretów i od 1820 filomatów; od 1827 przebywał gł. w Petersburgu; tutaj 1827, a następnie w Paryżu 1833, spotykał się z Mickiewiczem; pozostawił, oprócz rozpraw lekarskich, m.in. wiersze, satyryczne utwory sceniczne oraz pamię­tniki kreślące panoramę społeczno-obyczajową epoki: Kilka lat młodości mojej w Wilnie 1818-1825 (1924), W Peterburku 1827-1838 (1927) i Szlachta bracia 1802-1850 (1930).

MORELOWSKI Marian, ur. 2 III 1884 w Wado­wicach, zm. 25 VII 1963 we Wrocławiu, historyk sztu­ki; studiował na Uniw. Jag. oraz w Wiedniu i Paryżu; prowadził żywą działalność na polu ochrony zabyt­ków, muzealnictwa (1926-29 był kustoszem zbiorów wawelskich) i jako pedagog; 1934-39 prof. uniw. w Wilnie, po 1945 w Lublinie (KUL) i 1952-60 we Wroc­ławiu; opublikował wiele prac nauk., dotyczących m.in. powiązań artyst. Polski z kręgiem mozańskim i pol. dziedzictwa artyst. na Śląsku.

MUCHLIŃSKI Antoni, ur. 1808 na Litwie, zm. 25 X 1877 w Warszawie, orientalista; studiował na uniw. w Wilnie (do 1826) oraz w Instytucie Języków Wschodnich w Petersburgu (do 1832); podróżował do Egiptu i Turcji; 1839 prof. turkologii na uniw. w Pe­tersburgu; 1845-19 pracował w Warszawie w Bibliotece Rządowej (obecnie uniwersytecka); od 1865 przebywał stale w Polsce; pozostawi! m.in. Źródłoslownik wyra­zów, które przeszły wprost czy pośrednio do nasze] mowy z języków wschodnich... (1858), Issledowanije o proischożdiennii i sostojanii litewskich Tatar (1857), Osmanskaja chriestomatija... (1858-59).

MUKLEWIGZ Romuald, pseud. Mars.ur. 8 XII 1890 w Supraślu (Bia­łostockie), zm. 1937, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; od 1906 członek Litew. Socjaldemokratycznej Partii, następnie w PPS-Lewicy; od 1912 w armii ros., uczestnik rewolucji październiko­wej (brał udział w zdobyciu Pałacu Zimowego); od 1918 w Armii Radzieckiej; 1917 wstąpił do partii bol­szewickiej; 1920 przewodn. Wileńskiego Komitetu Re­wolucyjnego; zajmował wiele wyższych stanowisk w Armii Radzieckiej; od 1934 naczelnik Głównego Za­rządu Przemysłu Budowy Okrętów ZSRR, od 1936 - jednocześnie - zastępca ludowego komisarza przemy­słu obronnego; oskarżony i stracony wskutek oszczer­czych zarzutów; zrehabilitowany pośmiertnie po XX Zjeździe KPZR (1956).

MUYSCHEL Karol Justus, ur. 22 II 1799 w Rydze, zm. 7 II 1843 w Mokniunach k. Trok, lekarz; wykła­dowca chirurgii (od 1823) oraz farmacji i anatomii zwierząt (od 1825) w Praktycznej Szkole Weterynarii w Wilnie; od 1836 prof. anatomii i chirurgii zwierzęcej w Akad. Medyko-Chirurgicznej w Wilnie (współorgani­zator Oddziału Weterynaryjnego); rozwinął pol. termi­nologię anat., ulepszył wiele narzędzi chirurgicznych; jeden z twórców polskiej weterynarii.

NABOROWSKI Daniel, ur. 1573 w Krakowie(?), zm. 1640 w Wilnie, poeta; z pochodzenia mieszczanin, gruntownie wykształcony; jako dworzanin birżańskich Radziwiłłów wiele podróżował (1607-33) po Europie; zapoznawszy się we Francji z nową poezją, stał się pio­nierem baroku w literaturze pol.; pozostawił m.in. drobne wiersze, fraszki, pieśni miłosne i panegiryki oraz przekłady F. Petrarki; najbardziej znanym utworem N. jest sonet Na oczy królewny angielskiej, przypisywany dawniej J.A. Morsztynowi.

Poezje, wstęp i oprać: J. Diirr-Durski, Warszawa 1961.

NARBUTT Kazimierz, ur. 1738, zm. 1807 w Radziwoniszkach (Litwa), działacz pedag., ksiądz; prof. ko­legiów pijarskich, prof. filozofii Collegium Nobilium, członek Tow. do Ksiąg Elementarnych; brał udział w opracowaniu programów nauczania Komisji Edukacji Narodowej; napisał też pierwszy podręcznik logiki w języku pol. Logika, czyli rozważania y rozsądzania rzeczy nauka... (1769).

NARBUTT Ludwik, ur. 31 VIII 1832 w Szawrach k. Lidy (Białoruś), zm. 11 IV 1863 pod Dubiczami (Litwa), syn Teodora, dowódca powstania 1863 w Lidzkiem; za udział w konspiracji młodzieżowej w Wilnie areszto­wany 1848 i zesłany na Kaukaz; w powstaniu 1863 na­czelnik sił zbrojnych w powiecie lidzkim; był jednym z wybitniejszych dowódców; na czele oddziału złożonego ze szlachty zaściankowej i chłopów rozpoczął w marcu 1863 walkę zbrojną; stoczył m.in. bitwy pod Rudnikami (25 II), Kowalkami (8 IV); poległ pod Dubiczami.

NARBUTT Teodor, ur. 8 XI 1784 w Szawrach k. Lidy, zm. 26X1 1864 w Wilnie, ojciec Ludwika, inży­nier wojsk., historyk; w czasie wojen napoleońskich walczył po stronie Rosji; później osiadł na wsi; napisał Dzieje starożytne narodu litewskiego (t. 1-9 1835-41) doprowadzone do roku 1569, wydał Pomniki do dzie­jów litewskich pod względem historycznym, dyplomatycz­nym, geograficznym... (1846); jego prace posiadają zni­komą wartość nauk. ze względu na wypaczanie lub wręcz fałszowanie cytowanych źródeł.

NARUTOWICZ Gabriel, ur. 17 III 1865 w Telszach (Litwa), zm. 16 XII 1922 w Warszawie, inżynier kon­struktor, pierwszy prezydent RP. Studiował na uniw. w Petersburgu (1884-86) i w Zurychu (1886-91); po stu­diach zamieszkał w Szwajcarii (St. Gallen); projektował i prowadził budowę wielu elektrowni wodnych w Szwaj­carii, we Włoszech i w Hisz­panii; od 1908 prof. inżynie­rii wodnej na polit. w Zury­chu; 1911, w czasie pobytu w Galicji, zainicjował wyko­rzystanie wód Dunajca do rozwoju elektryfikacji tego rejonu. Podczas I wojny świat, prezes Pol. Komite­tu Społecznego w Zurychu i członek dyrekcji Komitetu Generalnego Pomocy Ofia­rom Wojny w Polsce (tzw. Komitet w Vevey). W 1920 powrócił do kraju; 1920-21 G. Narutowicz był ministrem robot pu­blicznych, 1922 ministrem spraw zagranicznych. 9 XII 1922 został wybrany pierwszym prezydentem RP, gło­sami lewicy, centrum i mniejszości nar., co wywołało ostre ataki prawicy na jego osobę. Zastrzelony (podczas otwarcia wystawy w gmachu Tow. Zachęty Sztuk Pięk­nych w Warszawie) przez artystę malarza Eligiusza Niewiadomskiego (1869-1923), skrajnego nacjonalistę, członka Związku Ludowo-Narodowego.

NIEDZIAŁKOWSKI Mieczysław, ur. 19 IX 1893 w Wilnie, zm. 21 VI 1940 w Palmirach k. Warszawy, działacz i jeden z czołowych teoretyków PPS, publicysta. W 1910-14 w Związku Młodzieży Postępowo-Niepodleglościowej; od 1914 członek PPS-Frakcji Rewol., 1916-19 wchodził do jej Centralnego Komitetu Robot­niczego, od 1916 -do Rady Naczelnej. W Polsce nie­podległej 1918-19 działał w Warszawskiej Radzie De­legatów Robotniczych; jako poseł na sejm (1919-35) rozwijał na jego terenie aktywną działalność, był m.in. autorem projektu Konstytucji marcowej; 1921-24 był sekretarzem CKR PPS oraz 1924-27 wiceprzewodn. Centralnego Komitetu Wykonawczego; N. wchodził w skład redakcji wielu pism partyjnych, m.in. "Jedności Robotniczej" (1917-18) i "Robotnika" (od 1917, od 1927 red. naczelny); od 1922 N. reprezentował PPS w II Międzynarodówce, od 1932 był członkiem jej egze­kutywy. Gdy PPS 1928 przeszła do opozycji wobec rzą­dów J. Piłsudskiego, N. był współtwórcą koncepcji po­rozumienia różnych partii, stronnictw i ugrupowań polit. I w walce z sanacją (Centrolew). W czasie kampanii wrze­śniowej 1939 brał udział w obronie Warszawy, m.in. położył duże zasługi jako organiza­tor Robotniczych Batalionów Obrony Warszawy, do końca września kontynuował wydawanie "Robotnika"; podczas okupacji hitlerowskiej działacz konspiracyjnej PPS, członek kierownictwa Służby Zwycięstwu Polski. Areszto­wany 23 XII 1939 przez ge­stapo, 18 II 1940 skazany na | karę śmierci, rozstrzelany w Palmirach wraz z grupą więź­niów Pawiaka. Autor licznych artykułów i prac, m.in. Organizacja pośrednictwa pracy (1916), Izby wyższe w parlamentach współczesnych (1918), Teoria i praktyka socjalizmu wobec nowych zagadnień (1926), Demokracja parlamentarna w Polsce (1930).

NIEWODNICZAŃSKI Henryk, ur. 10 XII 1900 w Wilnie, fizyk; 1937-39 prof. uniw. w Poznaniu, 1939 w Wilnie (w czasie okupacji prowadził tajne nauczanie), 1945 w Lublinie, 1945-46 uniw. i polit. we Wrocławiu; od 1946 prof. Uniw. Jag. i dyr. Instytutu Fizyki Uniw. Jag. w Krakowie, od 1955 dyr. Instytutu Fizyki Jądro­wej w Krakowie; od 1947 członek PAU, od 1951 PAN; prace N. dotyczą gł. fizyki jądrowej niskich energii i spektroskopii widm atomowych; jest autorem licznych prac z zakresu reakcji fotojądrowych, reakcji jądrowych bezpośredniego oddziaływania, spektroskopii jądrowej, struktury nadsubtelnej wzbronionych linii widmowych i techniki instrumentalnej; 1934 pierwszy potwierdził eksperymentalnie istnienie promieniowania magnet. di­polowego.

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1966. T.8. Nomo-Polsc

OCZAPOWSKI Michał, ur. 11 V 1788 w Pociejkach k. Nowogródka, zm. 9 I 1854 w Warszawie, agro­nom, pionier nauk roln. w Polsce; studia mat.-fiz. ukoń­czył na uniw.w Wilnie(1812) w stopniu doktora; 1812-19 administrował na Litwie i w Królestwie Pol. dobrami barona Roenne; wprowadził nowoczesną gospodarkę rol­ną oraz zniósł pańszczyznę; jednocześnie ogłaszał pierw­sze prace nauk. w "Dzienni­ku Wileńskim". Prowadząc starania o objęcie Katedry Gospodarstwa Wiejskiego na uniw. w Wilnie (wakującej od 1803), odbył 1819-22 podróż nauk. do Niemiec (studia m.in. u A. Thaera w Moglin), Holandii, Francji i An­glii. Od 1822 prof. rolnictwa na uniw. w Wilnie do chwili jego zamknięcia 1832. W tym czasie obok wykładów uniwersyteckich prowadził doświadczenia roln. w ma­jątkach należących do uniwersytetu, ogłosił liczne prace nauk. i podręczniki z różnych gałęzi rolnictwa (pro­pagujące m.in. racjonalną uprawę i przeróbkę lnu i ko­nopi): O roli, jej uprawie... (1825) - podręcznik dla szkół powiatowych, Sposób klasyfikowania gruntów (1825) -jedna z pierwszych prac z gleboznawstwa, Rzut oka na teraźniejszy stan gospodarstwa w klimacie północnym... (t. 1-2 1828-30) i in. W 1833 przeniósł się do Warszawy i do 1853 był dyrektorem Instytutu Agro­nomicznego w Marymoncie; znacznie podniósł jego po­ziom nauk. i dydaktyczny. Wybitnym dziełem O. jest 12-tomowy podręcznik pod ogólnym tytułem Gospo­darstwo wiejskie (t. 1-10 1835-44, wyd. 2 1848-49, t. 11-12 wyd. pośmiertne 1857), obejmujący szczegółowy wykład gleboznawstwa, uprawy roli i roślin, hodowli zwierząt, przemysłów rolnych i ekonomiki rolnej; od­znacza się on głęboką znajomością ówczesnych warun­ków rolnictwa pol. i jego potrzeb.

W. Staniewicz Michał Oczapowski, ?Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej?, seria B, z. 7, Warszawa 1963.

ODYNIEC Antoni Edward, ur. 25 I 1804 w Giejstunach (pow. oszmiański), zm. 15 I 1885 w Warszawie, poeta, tłumacz, wydawca, pamiętnikarz; filareta, za­przyjaźniony z Mickiewiczem, wraz z nim oskarżony w procesie młodzieży wileńskiej i więziony 1823-24; 1826-29 przebywał w Warszawie, gdzie 1829-30 wydawał al­manach poezji romantycznej "Melitele"; w maju 1829 spędził w Petersburgu parę tygodni z Mickiewi­czem, z którym następnie (VIII 1829-X 1830) podróżo­wał po Niemczech, Włoszech i Szwajcarii (utrzymaną w konwencji powieści biograficznej relację z tego "romantycznego wojażu? zawarł w Listach z podróży 1875-78, ostatnie wyd. 1961); 1831-37 O. przebywał w Dreźnie, a później w Wilnie (1839-66), gdzie m.in. 1840-63 redagował urzędowy "Kurier Wileński"; osiadłszy 1866 w Warszawie był przez rok redaktorem "Kuriera War­szawskiego". Dorobek literacki O. obejmuje zebrane w Poezjach (t. 1-2 1825-26) ballady, pieśni i legendy, będące gł. naśladownictwami Mickiewicza oraz roman­tyków zach.eur., a także dramaty (m.in. Felicyta... 1849); zasłużył się jako tłumacz W. Scotta, G. Byrona, Th. Moore'a, A.S. Puszkina, G.A. Burgera i in. (Tłu­maczenia, t. 1-6 1838-44); pod koniec życia wydał Wspomnienia z przeszłości opowiadane Deotymie (1884).

OGIŃSKI Andrzej, ur. 1739, zm. 12 X 1787, ojciec Michała Kleofasa, miecznik litew. od 1771, sekretarz w. litew. od 1773, kasztelan trocki od 1778, wojewoda trocki od 1783; regalista; 1772-74 poseł pol. w Wied­niu; 1773 reprezentował Stanisława Augusta Poniatow-skiego w pertraktacjach z posłami państw rozbioro­wych, dotyczących przyszłego ustroju kraju; 1776 był, obok A. Mokronowskiego, marszałkiem regalistycznej konfederacji sejmowej.

OGIŃSKI Grzegorz Antoni, rok ur. nie znany, zm. 1709, syn Jana, cześnik litew. od 1684, starosta żmudzki od 1698, hetman polny litew. (1709); podczas bezkró­lewia 1696 stanął na czele konfederacji wojska litew., które wypowiedziało posłuszeństwo Sapiehom; przy­czynił się do złamania potęgi tego rodu na Litwie; był zwolennikiem polityki oparcia Litwy o Rosję w czasie wojny północnej.

OGIŃSKI Ignacy, ur. ok. 1698, zm. 1775 w Halli, oboźny litew. od 1729, marszałek nadworny litew. od 1744, marszałek w. litew. od 1750, kasztelan wileński od 1768; 1732 był marszałkiem trybunału litew.; dwu­krotnie posłował do Petersburga; pozostawił mowy wy­głoszone na sejmie 1762.

OGIŃSKI Jan, rok ur. nie znany, zm. 1684, ojciec Grzegorza Antoniego, pisarz polny litew. od 1668, wo­jewoda mścisławski od 1672, wojewoda połocki i het­man polny litew. od 1682; walczył z Turkami i Tata­rami; odznaczył się w bitwie pod Wiedniem (1683); zmarł w drodze powrotnej z wyprawy wiedeńskiej.

OGIŃSKI Marcjan, ur. 1632, zm. 1690, stolnik litew. od 1661, krajczy litew. od 1665, wojewoda trocki od 1670, kanclerz w. litew. od 1684; brał udział w wal­kach przeciw Rakoczemu; uczestniczył przy zawiera­niu 1686 "pokoju wieczystego" z Rosją, zw. traktatem Grzymułtowskiego, utrwalającego warunki rozejmu andruszowskiego; pozostawił listy dotyczące wstępnych układów z Moskwą w Radzyniu (zamieszczone w Źród­łach do dziejów polskiej Malinowskiego, t. 2 1844).

OGIŃSKI Michał Kazimierz, ur. 1728 w Warsza­wie, zm. 31 V 1800 tamże hetman, w. litew., mecenas sztuk; 1754-61 przebywał we Francji, m.in. na dwo­rze Stanisława Leszczyńskiego; 1764 czynił w Peters­burgu starania o tron pol.; po elekcji Stanisława Au­gusta został wojewodą wileńskim, a 1768 hetmanem w. litew.; uczestnik konfederacji barskiej, poniósłszy 1771 porażkę w bitwie pod Stołowiczami, emigrował; po powrocie do kraju (około 1775) osiadł w Słonimiu, gdzie utrzymywał głośny ówcześnie teatr operowy oraz kapelę; sam często komponował muzykę dó wy­stawianych sztuk; przyczynił się również do zagospo­darowania i uprzemysłowienia rejonu, budując m.in. kanał, łączący dorzecze Niemna z Dnieprem (Ogińskiego Kanał); po upadku Konstytucji 3 maja złożył urząd hetmana i wyjechał do Wiednia; po 1795 za­mieszkał w Warszawie; w wydanym 1788 zbiorze Bajki i nie bajki (cz. 1-2) zamieścił, obok wierszy okolicz­nościowych, piosenek i bajek, dramat z muzyką Pola Elizejskie oraz przekłady.

OGIŃSKI Michał Kleofas, ur. 25 IX 1765 w Guzowie k. Żyrardowa, zm. 15 X 1833 we Florencji, syn Andrzeja, działacz polit., kompozytor. Uczestniczył w pracach Sejmu Czteroletniego; 1789 mianowany posłem nadzwyczajnym w Hadze; jeździł w misji dyplomatycz­nej do Londynu; 1793 mianowany przez sejm podskar­bim wielkim litewskim; po wybuchu powstania 1794 wszedł w skład władz powstańczych na Litwie; dowo­dził własnym oddziałem podczas walk o Dyneburg; pod koniec powstania wyjechał do Włoch, gdzie utrzy­mywał stosunki z Agencją założoną w Paryżu, następ­nie przebywał na terenie Francji i Turcji; po powrocie na Litwę zbliżył się do ces. Aleksandra I (1810), upatrując możliwość odbudowy Polski i W. Ks. Litew. pod berłem ros.; 1823 osiadł we Florencji. Nazwisko O. rozsławiły na całym świecie jego polonezy fortepiano­we (ok. 20), skromnie sty­lizowane, o nowej fakturze fortepianowej, prowadzące do młodzieńczych dzieł Cho­pina ; cechuje je melancholij­ny, salonowy sentymentalizm przedromantyczny, wyrażo­ny także w programowych tytułach (np. Pożegnanie z ojczyzną). O. skomponował nadto inne utwory fortepia­nowe (marsze, walce, menueta, mazura), operę Zelis et Valcour czyli Bonaparte w Kairze (1799) oraz pieśni franc, wł. i pol. (Romanse, wyd. 1962); przez pewien czas uchodził za twórcę melodii Mazurka Dąbrowskiego; au­tor Listów o muzyce (1828, wyd. 1956) i pamiętników (Mćmoires... sur la Pologne et les Polonais..., t. 1-4 1826-27).

OLESZKIEWICZ Józef, ur. 1777 w Szydłowie (Żmudź), zm. 1830 w Petersburgu, malarz; od 1800 był uczniem F. Smuglewicza w Wilnie; 1803 wyjechał do Drezna, następnie do Paryża, gdzie prawdopodobnie kształcił się u J.L. Davida; po powrocie mieszkał w Warszawie i na Wołyniu; 1810 osiadł w Petersburgu; 1812 został członkiem akad. petersburskiej; jego oso­bowość i poglądy mistyczne wywarły pewien wpływ na Mickiewicza, który poświęcił mu wiersz w Ustępie III części Dziadów; malował portrety (m.in. Mickiewicza 1823), obrazy hist. i rel. o formie klasycystycznej, odzna­czające się często nastrojem romantyzmu.

OLGIERD, ur. ok. 1296, zm. w końcu maja 1377, w. książę litew. od 1345, syn Giedymina, ojciec Włady­sława Jagiełły. Po śmierci ojca 1341 jako swą dzielnicę otrzymał Krewo; 1345, wraz z bratem Kiejstutem, poz­bawił władzy zwierzchniej brata Jewnuta i objął rządy na Litwie z tytułem w. księcia (Kiejstut jako współrządca zajął się obroną zach. granic państwa litew.). Działal­ność O. zmierzała do włączenia do Litwy ziem ruskich. Już 1346 uzyskał znaczne wpływy w Pskowie i Nowo­grodzie, w latach późniejszych, w wyniku licznych wo­jen, włączył do Litwy ziemię siewiersko-czernihowską i część Smoleńszczyzny. Podboje O. doprowadziły do konfliktu z Polską; wojny toczone gł. 1349-51 zakoń­czyły się 1366 włączeniem do Litwy części Wołynia i Podlasia i utratą (zajętego przez Litwinów 1363) Po­dola. Od 1351 O. toczył walki z Tatarami, zakończone zwycięstwem nad Sinymi Wodami 1363 i wyprawą na Krym; następstwem tych sukcesów było włączenie do Litwy 1363 Kijowa. Rywalizując na Rusi z Moskwą, 1368-72 O. toczył z nią pomyślne walki, nie ryzykując jednak generalnej rozprawy. Dzięki tym podbojom O. prawie dwukrotnie powiększył terytorium swojego pań­stwa, równocześnie jednak na Litwie uzyskały przewa­gę ruska kultura i język. Przychylny chrześcijaństwu, prawdopodobnie pod koniec życia przyjął chrzest wg wsch. obrządku. Jeden z najpotężniejszych ówczesnych władców Europy Wsch., przebiegły i zręczny polityk; utrzymywał stosunki z innymi krajami,, m.in. z Anglią, oraz z Karolem IV i Kazimierzem W. Dwukrotnie żo­naty (z Marią, księżniczką Witebska, i Julianną, księż­niczką twerską), pozostawił liczne potomstwo, spośród którego, prócz Władysława Jagiełły, do największego znaczenia doszli Świdrygiełło i Skirgiełło.

OLIZAROWSKI Aaron Aleksander, ur. ok. 1618, zm. 1659, prawnik; profesor prawa kanonicznego Akad. Wileńskiej; z licznych prac na uwagę zasługuje De po-Htica hominum socielate libri tres (1651), będąca po­ważnym opracowaniem teoretycznym w zakresie nauk prawnych.

ORDONÓWNA Hanka, właśc. Maria Anna Tyszkiewiczowa, z Pietruszyńskich, ur. 11 VIII 1904 w Warsza­wie, zm. 2 IX 1950 w Bej­rucie, aktorka i piosenkar­ka; ukończyła Szkołę Bale­tową w Warszawie, występo­wała w teatrzyku Sfinks, była popularną "gwiazdą" Qui pro Quo i Bandy; 1933-35 występowała m.in. w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie (Viola w Wie­czorze Trzech Króli Szekspira); 1940 grała w Teatrze Muz. w Wilnie, 1942 jako opiekunka dzieci pol. udała się z Drugim Korpusem Pol­skim na Bliski Wschód.

ORGELBRAND Maurycy, ur. 1826 w Warszawie, zm. 4 XII 1904 tamże, brat Samuela, księgarz i wy­dawca; 1853 otworzył księgarnię wydawniczą w Wilnie, 1865 w Warszawie; nakładem O. ukazało się wiele cen­nych dzieł, m.in. Słownik języka polskiego do podręczne­go użytku, zw. wileńskim (t. 1-2 1861); słownik zawie­ra ok. 108 tys. wyrazów (w tym wiele terminów i nazw własnych), zaczerpniętych ze słownika Lindego bądź ze słownictwa współczesnego autorom, pozbawiony jest natomiast przykładów z dzieł lit.; cytaty, w niewielkiej liczbie, na ogół powtarzane za Lindem; 1873 O. założył spółkę wydawniczą księgarzy, do której weszli m.in. Gebethner i Wolff, Michał Glucksberg; 1878-85 był redaktorem i wydawcą "Tygodnika Powszechnego".

OSIŃSKI Alojzy, ur. 1770 w Chełmskiem, zm. 10 VI 1842 w Ołyce (Wołyń), brat Ludwika, filolog i słownikarz, pijar; członek Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk; 1806-24 prof. Liceum Krzemienieckiego; 1833 - 39 rektor akad. duchownej w Wilnie; opublikował 16 prac (m.in. o P. Skardze, T. Czackim, Słownik mitolo­giczny, t. 1-3 1806-12); największe dzieła O. pozostały w rękopisach: słownik pisarzy pol. (ok. 20 t.), słownik języka pol. Bogactwa mowy polskie](zachowało się 14 t., brak ok. 10); słownik ten, zawierający olbrzymi ma­teriał, gł. frazeologiczny, zaczerpnięty z dzieł lit. od XVI w., ma charakter normatywny.

S. Szlifersztejnowa Z prac tiad polskim słownikiem naro­dowym w wieku oświecenia, "Prące Filologiczne", t. 18, cz. 4, 1965.

OSKIERKA Aleksander, ur. 1830 w Rudakowie (gub. mińska), zm. 1 I 1911 w Widzach (Wileńszczyzna), działacz polit., właściciel ziemski na Litwie; zwo­lennik obozu "białych", działacz w Komitecie Włościań­skim guberni mińskiej; po wybuchu powstania 1863 wszedł w skład Wydziału Zarządzającego Prowincjami Litwy; zesłany na Syberię, powrócił do kraju; od 1876 współredagował "Ateneum" w Warszawie.

OSTERWA Juliusz, właśc. J. Maluszek, ur. 23 VI 1885 w Krakowie, zm. 10 V 1947 w Warszawie, aktor, reżyser, wychowawca aktorów i reformator teatru. Przed maturą zaczął grać w zespole K. Gabryelskiego w Teatrze Ludowym w Krakowie i od­tąd pozostał na scenie używa­jąc pseudonimu O. (O. - nazwa szczytu wTatrach Wy­sokich w Słowacji). Po wy­stępach w Teatrze Ludowym i Teatrze Miejskim w Kra­kowie, potem w Poznaniu i Wilnie, wszedł 1910 do ze­społu farsy i komedii w Teat­rze Letnim i Teatrze Nowym w Warszawie; od 1912 grał także w Teatrze Rozmaitoś­ci i Teatrze Wielkim, gdzie we wrześniu wsławił się rolą Księcia Reichstadskiego w Orlęciu E. Rostanda. W 1915 zwrócił uwagę reżyserią Wesela Wyspiańskiego. Ewa­kuowany do Rosji, reżyserował w Teatrze Polskim w Moskwie, Teatrze Polskim w Kijowie (1916-18) i tamże na scenie "Ogniwa" (1918), co przygotowało go do roli reformatora teatru i przywódcy własnego zespołu, zało­żonego 1919 pod nazwą Reduta w Warszawie (we­spół z M. Limanowskim). Kierował Redutą do śmierci: w Warszawie (do 1924), w Wilnie i Grodnie (1925-29), ponownie w Warszawie (1930-39); obmyśliwszy pod­czas okupacji nowy schemat organizacyjny, próbował Redutę odnowić 1945-47. Był też dyrektorem Teatru Rozmaitości (1923/24) i Teatru Narodowego w War­szawie (1924/25), Teatrów Miejskich w Krakowie (1932-35 i 1946/47), działaczem ZASP i jego naczelnej Rady Artyst, rektorem PWST w Krakowie (1946/47). Uwa­żany za genialnego reżysera-instruktora, zaważył na scenicznym powodzeniu dramaturgii Żeromskiego i Szaniawskiego. Objazdy Reduty przekształcił w akcję o nie­spotykanym w Polsce rozmachu i zasięgu, organizując 1924-29 widowiska w ponad 200 miejscowościach (m.in. w samym tylko lecie 1927 wystawił w plenerze 61 razy Księcia Niezłomnego J. Słowackiego w 60 miejscowoś­ciach). Aktor o nadzwyczajnym wdzięku, dużej skali wyrazu, doskonałości środków, na scenie warszawskiej nowator w sposobie mówienia wiersza, pomysłowy inscenizator, trzeźwy praktyk, ale często bałamutny teo­retyk i fantasta w projektach, umiał zjednywać dla Re­duty pomocników i protektorów. Pamiętne role (i jed­nocześnie reżyserie): Don Fernand - Książę Niezłomny J. Słowackiego, Fircyk - Fircyk w zalotach F. Zabłockiego, Sułkowski - Sulkowski S. Żeromskiego, Student - Ptak J. Szaniawskiego, Przełęcki - Uciekła mi prze­pióreczka S. Żeromskiego, Konrad - Wyzwolenie S. Wyspiańskiego.

M. Orlicz Polski teatr współczesny. Warszawa 1932; J. Hen-nelowa, J. Szaniawski Juliusz Osterwa, Warszawa 1956; J. Szczublewski Pierwsza Reduta Osterwy, Warszawa 1965.

Józef Szczublewski.

OSTROWSKI Edward Feliks, ur. 2 VI 1816 we wsi Pakosze (Wileńszczyzna), zm. 24 VIII 1859 w ma­jątku Rokitno (gub. kurska), lekarz weterynarii; 1841--53 dyr. Szkoły Weterynaryjnej w Warszawie i prof. we­terynarii w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Le­śnictwa w Marymoncie; od 1853 prof. w Charkowie; 1844 opracował pierwszą pol. ustawę wet.; zmarł w cza­sie wyprawy nauk. w stepy wsch. Rosji; ogłosił liczne prace z zakresu lecznictwa zwierząt, walki ze zwierzęcy­mi chorobami zakaźnymi; przyczynił się wydatnie do podniesienia stanu zdrowotnego zwierząt oraz naucza­nia weterynarii w Królestwie Polskim.

OŚCIK Hrehory, data ur. nie znana, zm. 18 VI 1580 w Wilnie, magnat litew., protestant; w czasie bezkróle­wia 1575 nawiązał porozumienie z carem Iwanem IV Groźnym, kandydatem na tron pol.; oskarżony o spisek przeciw Stefanowi Batoremu, jak również o fałszowanie dokumentów i pieniędzy, został aresztowany; skazany przez króla i radę senatorów na karę śmierci i konfiskatę dóbr; sprawa O. osądzonego w trybie doraźnym (nie w czasie sejmu) była później przytaczana przez przeciw­ników Stefana Batorego jako przykład tyranii króla i łamania przez niego praw.

OTRĘBSKI Jan Szczepan, ur. 8 XII 1889 w Pilicy, językoznawca indoeuropeista, zajmujący się w szcze­gólności językami bałtyckimi, słów. i klasycznymi; 1921-45 prof. uniw. w Wilnie, 1945-60 w Poznaniu; o<l 1934 członek PAU; gł. prace: Wschodnio-litewskie na­rzecze twereckie (t. 1 1934, t. 3 1932), Indogermanische Forschungen (1939), Gramatyka języka litewskiego (t. 1 1958, t. 2 1965, t. 3 1956); 1949-55 i 1959-63 redaktor czasopisma "Lingua Posnaniensis".

PAC Krzysztof, ur. 1621, zm. 1684, podkanclerzy litew. od 1656, kanclerz w. litew. od 1658; przyczynił się do wzrostu znaczenia swego rodu na Litwie; wraz z bratem Michałem Kazimierzem rywalizował z Radzi­wiłłami; inspirował rozejm z Moskwą w Andruszowie (1667), przyczynił się do zawarcia przymierza polsko-moskiewskiego przeciw Turcji; związany z franc. orien­tacją królowej Marii Ludwiki, popierał plany elekcji vivente rege, jak również program naprawy Rzeczy­pospolitej; po śmierci królowej (1667) zerwał ze stron­nictwem franc; skłócony z Janem Kazimierzem, dążył do jego abdykacji; podczas sejmu elekcyjnego 1669 przeszedł na stronę stronnictwa austr., popierając kan­dydaturę Karola Lotaryńskiego, w końcu przyłączył się do stronników Michała Korybuta Wisniowieckiego; podczas następnej elekcji stanął na czele partii austr.; po elekcji Jana III Sobieskiego nie zaprzestał intryg, wobec czego król faworyzował Sapiehów dla umniej­szenia znaczenia rodziny Paców.

PAC Michał Jan, ur. ok. 1728, zm. w październiku 1787 we Francji, starosta ziołowski, marszałek konfe­deracji barskiej; zaufany K.S. Radziwiłła; uczestnik konfederacji radomskiej (1767); jesienią 1768 przystąpił do konfederacji barskiej; po kapitulacji (wraz z Ra­dziwiłłem) w Nieświeżu, ponownie przystąpił do konfe­deratów latem 1769; wybrany marszałkiem litew., 31 X 1769, po utworzeniuGeneralności konfederackiej wBiałej Śląskiej, objął jej prze­wodnictwo; po upadku kon­federacji barskiej przebywał na emigracji w Niemczech, później we Francji.

PAC Michał Kazimierz, rok ur. nie znany, zm. 1682, wojewoda smoleński i het­man polny litew. od 1663, kasztelan wileński i hetman w. litew. od 1667, wojewoda wileński od 1669; wraz z bratem Krzysztofem rywa­lizował na Litwie z Radzi­wiłłami; dążył do objęcia dowództwa nad armią litew., brał udział w delegacji pod­pisującej rozejm z Moskwą w Andruszowie (1667); po zawarciu rozejmu andruszowskiego obsadził wojskiem twierdze; Połock, Witebsk, Dyneburg i in.; uczestnik wyprawy chocimskiej Jana Sobieskiego.

PAC Stefan, ur. 1587, zm. 1640, sekretarz król. od 1611, pisarz w. litew. od 1615, podskarbi w. litew. od 1630, podkanclerzy litew. od 1635; zaufany Zygmun­ta III; 1624/25 odbył wraz z królewiczem Władysławem podróż po krajach zach. Europy i spisał dziennik z tej podróży wydany pod tytułem Obraz dworów europej­skich na początku XVII w. (1854).

PALLONI Michał Anioł, ur. 1637 w Campi k. Flo­rencji, zm. przed 1719 w Węgrowie(?), malarz pocho­dzenia wł.; uczył się we Florencji i w Rzymie; ok, 1674 został sprowadzony do Polski przez hetmana litew., M.K. Paca, do dekoracji kościoła Kamedułów w Pożajściu; od ok. 1684 był malarzem nadwornym Jana III; wykonał malowidła w pałacu w Wilanowie (Historia Psyche w galeriach), w kaplicy św. Kazimierza przy ka­tedrze wileńskiej (1690), w kaplicy pomisjonarskiej w Łowiczu (ok. 1695) i w kościele w Węgrowie (1706-08); nawiązywał do rzym. malarstwa dekoracyjnego; kładł nacisk na walory piast, i linearne, umiarkowanie stoso­wał efekty iluzjonistyczne; był najwybitniejszym twórcą barokowych polichromii w Polsce.

PARCZEWSKI Alfons, ur. 15 XI 1849 w majątku Wodzierady (pow. łaski), zm. 22 IV 1933 w Wilnie, działacz polit. i społ., prawnik, historyk; 1881 członek tajnego komitetu niesienia pomocy Mazurom (później­szy Centralny Komitet dla Mazur, Śląska i Pomorza) oraz współzałożyciel (1896) jego organu "Gazety Ludowej" w Ełku; 1884 założył we Wrocławiu pismo "Nowiny Śląskie"; 1904-08 członek Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego; przed I wojną świat, był adwokatem w Kaliszu, 1907-12 poseł do ros. Dumy Państwowej; podczas wojny związany z aktywistami, od 1918 poświęcił się gł. pracy nauk.; od 1915 prof. prawa na uniw. w Warszawie, od 1919 - na uniw. w Wilnie, 1922-24 rektor; członek PAU. Położył zasługi na polu rozbudzania nar. świadomości Łużyczan. Au­tor prac z dziedziny prawa, historii i etnografii, m.in.: Monografia Szadka (1870), Emigracja ze wschodnich prowincji monarchii pruskiej (1893), Łużicenjo a Miśn-jenjo w Krakowskiej uniwersici wXVaXVl letstotkomaj (1902), W sprawie zachodnich granic Polski (1919).

PASSENDORFER Edward Władysław, ur. 13 I 1894 w Wadowicach Górnych (pow. mielecki), geolog; prof. uniw. w Poznaniu (1930-34), Wilnie (1936-39), Toruniu (1946-52) i w Warszawie (od 1952); od 1952 członek PAN; badacz pn.-zach. przedpola G. Święto­krzyskich, Tatr i Wileńszczyzny; popularyzator nauk geol. (m.in. Z wędrówek geologa 1951); gł. prace: Kimeryd w Tatrach (1928), Studium stratygraficzne i pa­leontologiczne nad kredą serii wierchowej w Tatrach (1930), Studia nad stratygrafią i paleontologią jury wierchowej w Tatrach (cz. 1-2 1936-38), Zarys budowy geologicznej Wilna i okolicy (1946), Jak powstały Tatry (1934, wyd. 3 1954), Zlepieniec koperszadzki, jego ge­neza I wiek (1958).

PATKOWSKI Józef, ur. 21 VIII 1887 w Warszawie, zm. 21 VIII 1942 tamże, fizyk; od 1921 prof. fizyki doświadczalnej na uniw. w Wilnie; autor prac z dzie­dziny promieniotwórczości i spektroskopii (m.in. zaj­mował się efektem izotopowym).

PAUKSZTA Eugeniusz, ur. 4 VIII 1916 w Wilnie, pisarz; autor licznych powieści i opowiadań, tworzących rozległą kronikę dziejów i współczesnego życia poi. ziem zachodnich i północnych, m.in. Trud ziemi nowej (1948), Znaki ogniste (1956), Straceńcy (1957), Pogra­nicze (1961), Wszystkie barwy codzienności (1961), Bun­townicy (1963), Wrastanie (1964).

PESZKA Józef, ur. 19II 1767 w Krakowie, zm. 4 IX 1831 tamże, malarz; uczeń D. Estreichera w Kra­kowie i od 1786 F. Smuglewicza w Warszawie, gdzie mieszkał do 1792; 1793-1812 przebywał w Grodnie, Wilnie, Moskwie, Petersburgu i na Białorusi; od 1815 prof. Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie; tworzył gł. portrety (najlepsze są wizerunki działaczy okresu oświe­cenia), a także kompozycje hist. i alegoryczne; malo­wał sepią i akwarelą pejzaże i widoki arch. z natury; malarstwo P., łączące elementy klasycyzmu i realizmu, wykazuje wpływ M. Bacciarellego i Smuglewicza.

PIETRASZKIEWICZ Onufry, ur. 1793 w pow. lidzkim, zm. 1863 w Wilnie, jeden z założycieli Tow. Fi­lomatów, przyjaciel Mickiewicza, poeta; skazany w procesie młodzieży wileńskiej i zesłany do Rosji, do 1831 pracował jako adiunkt uniwersytetu w Moskwie;

1832 oskarżony o współudział w przygotowaniu uciecz­ki uwięzionych w Moskwie oficerów powstańczego kor­pusu litew., został zesłany do Tobolska, skąd 1860 po­wrócił na Litwę; w okresie studiów ogłaszał w czaso­pismach wileńskich wiersze w konwencji pseudoklasycznej lub sentymentalnej (Do Haliny 1818 i in.).

PIGON Stanisław, ur. 27 IX 1885 w Komborni k. Krosna, historyk literatury pol., filolog i edytor. Wy­chowanek Uniw. Jag.; 1921 mianowany profesorem uniw. w Wilnie, gdzie 1926-28 pełnił również obowiązki rektora; 1931 objął katedrę historii literatury polskiej na Uniw. Jag.; 1939 był wywieziony przez Niemców do obozu koncentracyjnego Oranienburg - Sachsenhausen; po zwolnieniu brał udział w tajnym nauczaniu akademickim w Krakowie; od 1945 ponownie profesor Uniw. Jag.; członek PAU i PAN, laureat państw, na­grody nauk. I stopnia (1956) i Millenium Prize in theField of Humanities (Nowy Jork 1964). Gł. przedmiotem za­interesowań naukowych P. są dzieje piśmiennictwa pol. XIX i pocz. XX w., prze­de wszystkim w epoce romantyzmu i Młodej Polski. Dorobek P. obejmuje m.in. liczne studia monograficz­ne, rozprawy i szkice historycznoliterackie, dotyczące najczęściej ideowo-filozoficznych treści dzieła literac­kiego i jego funkcji w życiu narodowym, oraz grun­towne prace materiałowo-archiwalne, oświetlające bio­grafię pisarzy i osobliwości ich warsztatu twórczego; najwięcej uwagi poświęcił życiu i dziełom Mickiewicza, Fredry, Żeromskiego i Orkana. Ogłosił m.in. monogra­fie: "Pan Tadeusz?. Wzrost, wielkość, sława (1934), Władysław Orkan. Twórca i dzieło (1958) oraz zbiory: Z epoki Mickiewicza (1922), Głosy sprzed wieku. Szkice z dziejów procesu filareckiego (1924), Z dawnego Wilna. Szkice obyczajowe i literackie (1929), Na wyżynach ro­mantyzmu (1936), Wśród twórców (1947), Studia literac­kie (1951), W pracowni Aleksandra Fredry (1956), Zaw­sze o Nim (1960), Z ogniw życia i literatury (1961), Mile życia drobiazgi (1964), Drzewiej i wczoraj. Wśród za­gadnień kultury i literatury (1966). Wśród prac edytor­skich P., opartych na drobiazgowej, erudycyjno-filologicznej analizie autografów, znajdują się nauk. wydania wielu dziel i tekstów rozproszonych Mickiewicza (m.in. w wydaniach: Sejmowym, Narodowym i Jubileuszo­wym), pism wszystkich Fredry, dzieł zebranych Żerom­skiego, Orkana, kodeksów epistolarnych Mickiewicza, Krasińskiego, C. Norwida, S. Goszczyńskiego, B. Trentowskiego; 1925 wydał Pana Tadeusza ze szczegółowym komentarzem hist. i obyczajowym (wyd. 4 1964). Znaw­ca twórczości lit. ludu, ogłosił m.in. studium Zarys nowszej literatury ludowej (1946) i opracował Wybór pisarzy ludowych (cz. 1-2 1947-48). Występował rów­nież jako publicysta, dając wyraz swym przekonaniom społ. (Dopodstaw wychowania narodowego 1917, wyd. 2 1920; Na drogach i manowcach kultury ludowej 1939). Interesującym dokumentem z dziejów społ. i kultural­nego awansu wsi pol. jest pamiętnik P. Z Komborni w świat (1946, wyd. 4 poszerzone 1957).

Księga pamiątkowa ku czci Stanisława Pigonia, Kraków 1961.

PILICHOWSKI Dawid, ur. 15 XII 1735, zm. 4 XII 1803 w Wilnie, jezuita, biskup sufragan wileński od 1795; byl nauczycielem jezuickiego Collegium Nobilium w Wilnie; 1783-93 prof. literatury w Szkole Głównej Litewskiej, wizytator szkół z ramienia Komisji Edu­kacji Narodowej; tłumaczył Senekę i Sallustiusza; 1789 ogłosił traktat O poddanych polskich, dający przegląd pisarzy pol. od XVI do pocz. XVIII w., którzy intere­sowali się zagadnieniem poprawy doli chłopów; w cza­sie powstania 1794 członek Deputacji Centralnej W. Księstwa Litewskiego.

PIŁSUDSKI Józef Klemens, pseud. Wiktor, Mie­czysław, Z. Mieczysławski, Ziuk, ur. 5 XII 1867 w Zułowie (Wileńszczyzna), zm. 12 V 1935 w Warszawie, działacz niepodległościowy, mąż stanu, naczelnik pań­stwa 1919-22, Marszałek Polski. Wychowany w trady­cjach powstańczo-niepodległościowych, związał się w młodości z ruchem socjalis­tycznym. W 1887 aresztowa­ny i zesłany na 5 lat na Sy­berię, pod zarzutem udziału w przygotowaniach do zama­chu na cara Aleksandra III. Po powrocie (1892) z zesłania wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i stał się następnie jednym z czoło­wych jej przywódców w kra­ju (od 1894 członek CKR partii i red. naczelny "Ro­botnika"). Aresztowany po­nownie 1900, zbiegł ze szpi­tala w Petersburgu 1901. Przebywał - od 1902 - w Galicji, gł. w Krakowie, dokąd przeniósł się ośrodek kierowniczy PPS. Od początku swej działalności P. był rzecznikiem walki zbrojnej o niepodległość; w tym czasie jednak zaczął odchodzić stopniowo od idei wią­zania wyzwolenia nar. Polski z rewolucją społ.; doko­nywana przez P. krytyka programu i taktyki partii w odniesieniu do ros. ruchu rewol. (negował celowość ścisłej współpracy) pogłębiała rozbieżności istniejące w kierownictwie PPS (tzw. młodzi i starzy). Wzrosły one jeszcze bardziej w wyniku wyjazdu P. do Japonii (po wybuchu 1904 wojny ros.-jap.), gdzie starał się on o uzyskanie poparcia wojsk, kół jap. dla akcji anty­rosyjskiej w Polsce; rozbieżności pogłębiły jeszcze spo­ry wokół form działania Organizacji Bojowej Pol­skiej Partii Socjalistycznej (OB PPS), w której P. i jego współpracownicy z Wydziału Bojowego PPS widzieli przede wszystkim narzędzie akcji bojowo-terrorystycznych (w pierwszym okresie rewolucji 1905-07). Od 1906 P. był czołowym przywódcą powstałej w wyniku roz­łamu w PPS (na IX Zjeździe) - Polskiej Partii Socjalistycznej Frakcji Rewolucyjnej, inspiratorem i jednym z twórców oraz przywódców ruchu strzeleckiego (Strzelec, polskie organizacje wojskowo-niepodległościowe 1908-14) oraz komendantem głównym Związku Walki Czynnej; uczestniczył w pracach Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepod­ległościowych. W praktyce P. odchodził w tym czasie coraz wyraźniej od ideałów socjalist. i poświęcił się gł. działalności wojskowo-niepodległościowej; wobec za­rysowujących się konfliktów między mocarstwami za­borczymi reprezentował orientację na Austro-Węgry. Po wybuchu I wojny świat, skierował na Kielce (zajęte 12 VIII 1914) tzw. kadrową kompanię strzelców ("ka­drówka") i - bez powodzenia - przygotowywał grunt do powstania ludności Królestwa Pol. przeciw Rosji; z jego inspiracji powstała w tym czasie Polska Or­ganizacja Narodowa przeciwstawiająca się Naczel­nemu Komitetowi Narodowemu w Galicji; nieudana próba odegrania samodzielnej roli polit. skłoniła P. do podporządkowania się NKN-owi i rozwijania działal­ności w ramach Legionów Polskich; został komen­dantem I Brygady Legionów. W tym czasie zaczęła się kształtować legenda wokół jego osoby jako przywódcy walk niepodległościowych. Zaistniałe wówczas konflikty z Komendą Legionów (gł. z szefem sztabu kpt. W. Zagórskim i szefem Departamentu Wojskowego NKN, mjr W. Sikorskim) oraz orientacja na współpracę gł. z Niemcami, a nie Austrią, skłoniły P. pod koniec września 1916 do opuszczenia Legionów. Po akcie 5 li­stopada 1916 został członkiem Tymczasowej Rady Stanu oraz szefem jej departamentu wojsk.; 1917 prze­szedł do opozycji wobec TRS i okupacyjnych władz niem. (domagał się utworzenia rządu pol.) i zainicjo­wał rozbudowę Polskiej Organizacji Wojskowej (utworzonej w sierpniu 1914 w celu prowadzenia dy­wersji na tyłach wojsk ros.), kierując tym razem jej działalność przeciw Niemcom; jego politykę realizował Konwent Organizacji; aresztowany przez Niem­ców 22 VII 1917, w związku z tzw. kryzysem przysię­gowym w Legionach (lipiec 1917) został osadzony wraz z K. Sosnkowskim w twierdzy magdeburskiej, po zwolnieniu 10 XI 1918 przybył do Warszawy, gdzie na­stępnego dnia Rada Regencyjna przekazała mu wła­dzę wojsk., a 14 XI -władzę zwierzchnią nad krajem; 12 listopada podporządkował się mu lubelski rząd lu­dowy, 22 listopada został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. P. stał się jednym z gł. organizatorów pań­stwa polskiego. 20 II 1919 pierwszy sejm Polski nie­podległej przyznał mu tytuł Naczelnika Państwa, którym był do wyboru na prezydenta RP G. Naruto­wicza (9 XII 1922). W marcu 1920 mianowany został Marszałkiem Polski. P. był organizatorem i zwierzch­nikiem pol. sił zbrojnych oraz wywierał decydujący wpływ na zagr. politykę państwa, w okresie kilku pierwszych lat niepodległości. P. zmierzał do przesu­nięcia granic Polski jak najdalej na wschód, głosił pro­gram federacji obejmującej Polskę, Ukrainę i Białoruś. Jako wódz naczelny wojsk polskich zainicjował w kwietniu 1920 tzw. wyprawę kijowską (wojna polsko-radziecka 1919-20), a po odparciu wojsk pol. na zach., odegrał czołową rolę w przeprowadzeniu kontr-uderzenia pol. pod Warszawą (sierpień 1920). Na roz­kaz P., w październiku 1920 oddziały gen. L. Żeligowskiego zajęły Wilno (Litwa Środkowa).

W 1922-23 P. zajmował stanowisko szefa sztabu ge­neralnego, po czym - po objęciu rządów przez premiera W. Witosa - wycofał się formalnie z życia polit. i osiadł w Sulejówku pod Warszawą. Rozwinął wów­czas ożywioną działalność publicystyczną i pisarską. Korzystając z nastrojów panujących wśród ludności, zrażonej brakiem stabilizacji gospodarczej, głosił hasło uzdrowienia ("sanacji") sytuacji wewn. kraju, potę­piał rozgrywki między partiami polit., domagał się wprowadzenia rządów ponadpartyjnych i autorytatyw­nych. Wydatną pomocą służyli P. ludzie z nim zwią­zani, wywodzący się gł. spośród byłych legionistów i członków POW, a działający w różnych partiach i stronnictwach polit.; szerzyli oni w Polsce przeko­nanie o lewicowych poglądach P., tworzyli kult jego osoby, głosili, że mimo zasług jest on pozbawiony wpływu na sprawy publiczne, a nawet szykanowany. W maju 1926 P. dokonał zamachu wojsk. (przewrót majowy) i wprowadził rządy autorytatywne; mimo że oficjalnie nie zajmował najwyższych urzędów państw, (jedynie 1926-28 i 1930 premier) - był (do końca ży­cia) ministrem spraw wojsk, i generalnym inspektorem sił zbrojnych - faktycznie wywierał decydujący wpływ na politykę państwa. Na polityce tej zaciążył szlachecki w swej istocie, zwrócony ku przeszłości konserwatyzm poglądów P., który m.in. znalazł wyraz w zawartym w Nieświeżu porozumieniem z kołami wielkoobszarniczymi; P. nie widział konieczności szerokiej reformy rolnej i wydatnej industrializacji jako podstawowego warunku dźwignięcia z zacofania rolniczej Polski. Z konserwatyzmem P. szła w parze jego antydemokr. postawa, lekceważący stosunek do społeczeństwa w po­lityce wewn. i antyradziecka orientacja w polityce za­granicznej. Wkrótce po przewrocie rozczarowane par­tie lewicowe stopniowo przestały go popierać i przeszły do opozycji; rosnącego poparcia udzielały mu nato­miast sfery wielkokapitalistyczne i obszarnicze. Wybra­ny 31 V 1926 na prezydenta RP, P. zrzekł się tej god­ności; na kandydata wysunął I. Mościckiego (wybrany 1 czerwca), który nie odgrywał za życia P. samodzielnej roli, realizując jego linię polityczną. W celu rozbicia istniejących partii i stronnictw oraz stworzenia bazy polit. dla swoich rządów P. zainicjował utworzenie 1928 Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W po­lityce wewn. dążył do ograniczenia uprawnień sejmu na rzecz władzy wykonawczej, szereg kierowniczych stanowisk powierzył oddanym mu oficerom. Występo­wał zdecydowanie, nieraz brutalnie, przeciw opozycji (szkalowanie przywódców opozycji, wprowadzenie gru­py oficerów na salę obrad sejmu w październiku 1929); po zawarciu porozumienia przez część stronnictw i par­tii centrum i lewicy sejmowej (Centrolew) oraz roz­poczęciu przez nie kampanii przeciw jego władzy dyk­tatorskiej, w obronie parlamentaryzmu, P. polecił roz­wiązać sejm (30 VIII 1930); wobec przywódców i dzia­łaczy opozycji stosowano represje (aresztowanie i uwię­zienie posłów Centrolewu, - proces brzeski, pacyfika­cja Galicji wsch., prześladowanie komunistów). W po­lityce zagr., którą od 1926 P. faktycznie kierował, po­czątkowo reprezentował orientację na sojusz z Francją, jednakże stopniowo wzrastający brak zainteresowania ze strony partnera skłonił go do zastosowania, szkod­liwej w konsekwencji, tzw. teorii równowagi (między ZSRR a Niemcami); realizacja jej sprowadzała się do polityki manewrowania - do zawarcia (1932) paktu nieagresji z ZSRR, a następnie - na ich propozycję - z Niemcami (1934), który zapoczątkował okres zbliże­nia polsko-niemieckiego. W dziedzinie wojsk. P. repre­zentował poglądy konserwatywne; w momencie śmier­ci P. w stanie armii występowały rażące braki, zwłasz­cza w dziedzinie sprawności wyższych sztabów oraz rozwoju nowoczesnych środków walki: broni pancer­nej i lotnictwa. Jako pisarz i publicysta P. był auto­rem licznych prac hist., wojsk, i polit., m.in. studiów poświęconych historii powstania styczniowego 1863 oraz prac i wspomnień z okresu walk o niepodległość, w których brał bezpośredni udział (Historia bojowa PPS, 1910, Moje pierwsze boje, 1925). Pisarstwo P. odznaczało się swoistym romantyczno-barokowym stylem i dużym zacięciem publicystycznym. Zmarł po długotrwałej chorobie nowotworowej, pochowany zo­stał na Wawelu. W swych dyktatorskich metodach rzą­dzenia P. opierał się przede wszystkim na byłych dzia­łaczach legionowych, wysuniętych przez siebie na czo­łowe stanowiska w państwie; zapoczątkowany za ży­cia P. system faszyzującej dyktatury wojsk, ugruntował się po jego śmierci.

Pisma zbiorowe, t. 1-10, Warszawa 1937-38.

PIWOCKI Ksawery, ur. 19 XI 1901 we Lwowie, historyk sztuki; studiował we Lwowie, był konserwato­rem zabytków w Lublinie (1930-35) i w Wilnie (1935-38), a następnie dyrektorem Muzeum Przemysłu Arty­stycznego we Lwowie (od 1939); prof. ASP w Warsza­wie (od 1946) i uniw. w Poznaniu (1953-61); od 1956 dyr. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warsza­wie; ważniejsze prace: Drzeworyt ludowy w Polsce (1936), Pojęcie sztuki ludowej (1947), O historycznej ge­nezie polskiej sztuki ludowej (1953), Zagadnienie rodzi­mej twórczości w badaniach nad sztuką polskiego rene­sansu (1956), A la limite de Vart populaire et non-populaire (1960), Folk Artists and Their Inspiration (1963), Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (1965).

PLATER Cezary, hrabia, ur. 1810 w Wilnie, zm. 1869 w Górze (Poznańskie), brat Władysława, uczest­nik powstania listopadowego; poseł na sejm 1831; po upadku powstania na emigracji w Paryżu; prezes Tow. Literackiego; był jednym z założycieli 1832 Stow. Nau­kowej Pomocy w Paryżu; związany z polityką Hotel Lambert.

PLATER Emilia, ur. 13 XI 1806 w Wilnie, zm. 23 XII 1831, uczestniczka powstania listopadowego; wraz ze swym stryjem Cezarym walczyła pod Wiłkomierzem, Kow­nem, Szawlami; z oddziałem D.A. Chłapowskiego przeszła na terytorium prus.; wycień­czona trudami wojennymi, w czasie przeprawy do Warsza­wy zmarła; postać jej, roz­sławiona przez literaturę emi­gracyjną (zwłaszcza w po­święconym jej wierszu Mickiewicza), stała się symbolem bohaterstwa kobiet poi. walczących o niepodległość i była tematem twórczości poi. rysowników i malarzy (m.in. W. Kossaka).

PLATER Kazimierz Konstanty, ur. 1748, zm. 4 VIII 1807, starosta inflancki, kasztelan trocki od 1790, podkanclerzy litew. od 1793; poseł na sejmy 1764 i 1766; pozostawił opis swej podróży (1792) do Petersburga (Diariusz 1856); czynny działacz konfederacji targowic-kiej, niechętny wobec Kossakowskich; pozostawił wiele utworów publicystycznych.

PLATER Ludwik, ur. 15 VI 1775 w Krasławiu k. Dyneburga, zm. 6 IX 1846 w Psarskiem (Poznańskie), leśnik, senator - kasztelan Królestwa Polskiego; uczest­nik powstania 1794; 1807-11 był inspektorem lasów rządowych na Litwie i Rusi; od 1816 sekretarz stanu Królestwa Pol.; dyrektor Dyrekcji Generalnej Dóbr i Lasów Rządowych, prezes rady politechnicznej. Wpro­wadził nowoczesną gospodarkę leśną w lasach rządo­wych, blisko współpracował z min. K. Lubeckim-Druckim. W czasie powstania 1830-31 poseł Rządu Naro­dowego w Paryżu. Na emigracji we Francji prowadził działalność polit. jako jeden z przedstawicieli obozu arystokratyczno-konserwatywnego. Oprócz wielu arty­kułów w "Dzienniku Wileńskim", "Sylwanie" i in. ogłosił m.in. Rzecz o gospodarstwie leśnym (1807).

POCZOBUTT-ODLANICKI Marcin, nr. 30 X 1728 w Słomiance (Wileńszczyzna), zm. 20 II 1810 w Dyneburgu(?), profesor (od 1764) i rektor (od 1780) Akad. Wileńskiej, jezuita; sprowadził przyrządy do powstałe­go 1753 w Wilnie obserwatorium astr., w którym doko­nał m.in. ciągu obserwacji położeń Merkurego; reda­gował "Gazetę Wileńską"; zreformował szkoły na Litwie.

POCZOBUTT-ODLANICKI Michał, ur. 31 III 1910, w Poczobuttach (Wileńszczyzna), geodeta; od 1951 prof. Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, od 1954 przewodn. Komitetu Geodezji PAN, współ­organizator wyższych studiów geod. w Krakowie, prze­wodn. grupy studiów obliczeń geodezyjnych w Międzynar. Unii Geodezyjno-Geofizycznej; autor prac i pod­ręczników z geodezji, historii geodezji i planowania przestrzennego (Geodezja w planowaniu przestrzennym 1953, Geodezja 1958).

PODBERESKI-DRUCKI Romuald, ur. 1812 (1813?) w Wilnie, zm. 1863(?) w Archangielsku, publicysta i wydawca; 1836-47 przebywał w Rosji, a następnie 1847-50 w Wilnie, 1850 przybył do Warszawy, gdzie 1851 został aresztowany w związku ze sprawą postępo­wych pisarzy, zbliżonych do "Gwiazdy" (Z. Klimańska, E. Żeligowski); zesłany do Archangielska, przebywał tam do końca życia; 1843, 1844, 1846 i 1849 wydał 4 tomy "Rocznika Literackiego" oraz 1849-50 2 roczniki "Pamiętnika Naukowo-Literackiego", pu­blikacji skupiających pisarzy postępowych.

PODCZASZYŃSKI Bolesław Pawei, ur. 14 VII 1822 w Wilnie, zm. 21 XI 1876 w Warszawie, syn Ka­rola, architekt, archeolog; studiował w Paryżu u H. Labrouste'a; od 1846 prof. rysunku arch. i perspekty­wy w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie; działał w Warszawie i na prowincji; m.in. wzniósł neogotycki kościół w Starej Wsi k. Węgrowa (1866-71), przebu­dował pałac Kazimierzowski (1869-70) i Obserwato­rium Astronomiczne (1869-72) w Warszawie; 1857 wydał Przegląd historyczny starożytności krajowych..., w którym poprawnie opisał przeznaczenie różnych za­bytków i trafnie określił chronologię absolutną epok pradziejowych; opublikował liczne prace z zakresu architektury i techniki budowlanej.

PODCZASZYŃSKI Karol, ur. 7 XI 1790 w Żyrmunach (Wileńszczyzna), zm. 7 IV 1860, ojciec Bolesława Pawła, architekt; studiował na uniw. w Wilnie, w akad. petersburskiej i w Paryżu; od 1816 wykładał architek­turę na uniw. w Wilnie; twórczością swoją reprezento­wał późny klasycyzm; gł. dzieła: dwór w Jaszunach (1824-28) i kościół ewangelicko-reformowany w Wil­nie (1830-35).

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1967. T.9. Polska-Robe

POŁUBIŃSKI Aleksander Hilary, rok ur. nie znany, zm. 1679, wnuk Aleksandra, pisarz polny litew. od 1654, marszałek w. litew. od 1669; odznaczył się podczas wojny ze Szwedami, zwłaszcza w bitwach pod Warszawą i Prostkami (1656) oraz przy zdobyciu zam­ku mitawskiego (1659); uczestnik wojny z Rosją (1660-64); podczas rokoszu Lubomirskiego stanął po stronie króla; należał do konfederacji gołąbskiej (1672).

POLUJAŃSKI Aleksander, ur. 1814 naWileńszczyźnie, zm. 16 V 1866 w Warszawie, leśnik; po studiach w Instytucie Leśnym w Petersburgu pracował do 1847 jako leśniczy w lasach państw, w Rosji; od 1849 komi­sarz leśny w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu Królestwa Polskiego; autor cennego dzieła Opisanie lasów Królestwa Polskiego i guberni zachodnich Cesar­stwa Rosyjskiego... (t. 1-4 1854-55), podręcznika Leś­nictwo Polskie (t. 1-2 1861-62) i wielu innych książek oraz artykułów; założył i redagował czasopisma: "Rocz­nik Leśniczy" (1861-65), "Goniec Leśny i Wiejski"; swoją działalnością P. przyczynił się do podniesienia gospodarki leśnej w kraju; zwalczał bezkrytyczne na­śladowanie wzorów obcych (gł. niemieckich).

PONARSKIE GÓRY, wzgórza w pd. części Wilna; 20 VI 1831 została tu stoczona bitwa o opanowanie Wilna między oddziałem pol. pod dowództwem gen. A. Giełguda a wojskiem ros., zakończona klęską Po­laków.

"POPROSTU": dwutygodnik społ.-lit. wydawa­ny w Wilnie 5 VIII 1935-20 III 1936 przez działaczy Związku Lewicy Akademickiej "Front" (powstałego z inicjatywy KPP, od 1936 uznanego za organizacje KZMP); pismo antyfaszystowskie uczestniczące w walce o jednolity front klasy robotn. i front lud.; w skład zespołu redakcyjnego wchodzili: H. Dembiński, S. Ję-drychowski, Anatol Mikułko (1910-55), Jerzy Orda (ur. 1905), K. Petrusewicz (mł.), Bohdan Skarżyński, a następnie również Władysław Borysowicz (1907-44), J. Putrament, Józef Schuss, M. Tank i Maria Żeromska (1911-44); wiersze publikowali m.in. S.R. Dobrowolski i Jan Huszcza (ur. 1917); nakład początkowo do 8 tys., a potem do 20 tys. egzemplarzy; wyszło 16 numerów; po zamknięciu pisma przez władze jego kon­tynuacją była ,,Karta".

POTKAŃSKI Florenty, ur. 1711, zm. 1749, pijar, początkowo nauczyciel w kolegiach pijarskich, kazno­dzieja w katedrze wileńskiej, później prefekt w Collegium Nobilium w Warszawie; napisał m.in. Kazania na niektóre Święta (1744), Varia carmina tam Polonica ąuam Latina (1747).

POTOCKI Ignacy, ur. 28 II 1750 w Podhajcach, zm. 30 VIII 1809 w Wiedniu, syn Eustachego, brat Stanisła­wa Kostki, marszałek nadworny litewski od 1783, mar­szałek wielki litewski 1791-94, jeden z twórców Konsty­tucji 3 maja. Po ukończeniu Collegium Nobilium został

przeznaczony do stanu du­chownego,od 1765 studiował w Rzymie; po krótkim po­bycie we Francji, 1771 po­wrócił do kraju; małżeństwo

1772 z Elżbietą Lubomirską uzależniło go materialnie od rodziny żony; powołany przez króla 1773 do Komisji Edukacji Narodowej, stał się jednym z najczynniejszych jej członków, przewodni­czył Towarzystwu do Ksiąg Elementarnych. Początkowo I. Potocki związany był z opozycją

magnacką przeciw królowi i Radzie Nieustającej; 1776 w Petersburgu wraz z hetmanem F.K. Branickim starał się bezskutecznie o zgodę Katarzyny II na obalenie bądź ograniczenie uprawnień Rady; na polecenie O. Stackelberga został marszałkiem Rady Nieustającej. W okresie Sejmu Czteroletniego jako czołowy przywódca obozu reform inspirował działalność sejmu, zwłaszcza w dzie­dzinie polityki zagr. i reform ustrojowych; zwolennik orientacji propruskiej, przyczynił się do zawarcia 29 III 1790 wieczystego przymierza odpornego z Prusami; jego głównym dziełem był opracowany przez specjalną deputację sejmową projekt Zasad do poprawy formy rządu..., oparty na zasadzie supremacji sejmu i sejmików nad władzą wykonawczą; w toku prac sejmowych na­stąpiło zbliżenie między P. a królem; rezultatem kilku­miesięcznej pracy nad projektem była Konstytucja 3 maja. Po jej ogłoszeniu P. wszedł w skład Straży; podczas wojny ros.-pol., w czerwcu 1792, udał się do Berlina w celu skłonienia Fryderyka Wilhelma II do wypełnienia zobowiązań sojuszniczych; misja jednak zakończyła się niepowodzeniem. Po przystąpieniu króla do Targowicy P. udał się na emigrację do Drezna; uczestniczył wraz z grupą działaczy sejmowych w przy­gotowaniach do powstania 1794, a wkrótce po jego wybuchu powrócił do kraju. Członek Rady Najwyższej Narodowej, reprezentant umiarkowanego odłamu pra­wicowego skrzydła, daleki był jednak od nienawiści wobec rewolucji francuskiej. Po kapitulacji Warszawy pertraktował z A.W. Suworowem o osadzenie na tronie polskim w. księcia Konstantego; wywieziony do Peter­sburga, w listopadzie 1796 zwolniony przez Pawła I, osiadł w Klementowicach k. Puław i poświęcił się ba­daniom hist.; 1809 po zajęciu Galicji przez wojska pol., jako delegat społeczeństwa galic. do Napoleona, udał się do Wiednia, gdzie zmarł. P. był autorem broszur polit, artykułów w "Pamiętniku Warszawskim", a tak­że, wraz z H. Kołłątajem, S.K. Potockim i F.K. Dmochowskim, współtwórcą dzieła

O ustanowieniu i upadku Konstytucji Polskiej 3-go Maja (1793).

PRONASZKO Zbigniew, ur. 27 V 1885 w Derebczynie (Podole), zm. 8 II 1958 w Krakowie, brat Andrzeja, malarz, rzeźbiarz, grafik i scenograf. Studiował 1906-11 w ASP w Krakowie u T. Axentowicza i i. Malczewskie­go; odbył podróże do Monachium i Paryża (1907) oraz do Włoch (1910). W 1917 wraz z bratem i T. Czyżewskim założył ugrupowanie Formiści Polscy; 1923-25 był profesorem malarstwa w Wilnie, od 1925 w Wolnej Szkole Malarstwa L. Mehofferowej, od 1945 w ASP w Krakowie; należał do grupy Zwornik; 1955 otrzymał nagrodę państw. I stopnia za całokształt twórczości. Malował początkowo pod wpływem Wyspiańskiego i Malczewskiego. Podczas pobytu w Zakopanem (1914-17) oraz w Warszawie (1924-26) opracowywał z bra­tem nowatorskie projekty scenograficzne. Po 1912 i w okresie formistycznym szukał inspiracji w sztuce lud. i średniow. oraz w kubizmie; tworzył monochroma­tyczne obrazy (akty, Nauka 1921), rysunki, wiele rzeźb w typie Pięta, Madonny i Chrystusa Frasobliwego, wy­konał popiersie Czyżewskiego (1920), projektował pomnik Mickiewicza w Wilnie (1922). Od tendencji klasycyzujących (od 1922) przeszedł do koloryzmu (ok. 1925) i jego problematykę rozwijał do końca życia. Stosował gęstą materię malarską i lśniącą fakturę, ope­rował zarówno ciemnymi, głębokimi tonami, jak i so­czystą, intensywną i pełną blasku gamą barw; po 1945 rozjaśnił paletę, a plamę barwną traktował bardziej płasko i dekoracyjnie. Tworzył portrety, kompozycje figuralne, martwe natury i pejzaże: liczne portrety żo­ny, Martwa natura z gruszkami i fajką (1930), Gita­rzysta (1946), Portret brata (1948), Portret Solskiego (1952), Stary człowiek (1956).

H. Blumówna Zbigniew Pronaszko, Warszawa 1958.

PROZOR Karol, ur. 1759, zm. 1 XI 1841 w Choj­nicach, oboźny w. litew., marszałek trybunału litew. 1787; stronnik Konstytucji 3 maja; mimo przystą­pienia do Targowicy, aktywnie uczestniczył w przygo­towaniach powstańczych na Litwie; wysuwany przez umiarkowane skrzydło konspiracji krajowej na stano­wisko naczelnika powstania, zrezygnował z tej propo­zycji; wyjechał do Drezna, by skłonić T. Kościuszkę do przyspieszenia terminu powstania; po wybuchu powsta­nia 1794 na Litwie wszedł w skład Rady Najwyższej Narodowej; po upadku ruchu emigrował za granicę; wrócił do kraju po wstąpieniu Aleksandra I na tron ros.; 1812 członek Rządu Tymczasowego na Litwie.

PRUFFER Jan, ur. 5 III 1890 w Bołkunach (Polesie), zm. 30 XII 1959 w Toruniu, zoolog, entomolog; 1921 -39 prof. zoologii uniw. w Wilnie, 1945 organizator i pierwszy dziekan Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego uniw. w Toruniu oraz kierownik Katedry Zoo­logii Systematycznej tamże; autor licznych prac nauk. z zakresu faunistyki motyli {Studia nad motylami Wileńszczyzny 1947-1948), anatomii narządów zmysłów u motyli oraz z entomologii stosowanej; z tej dziedziny publikował również prace popularnonaukowe.

PRYŁUCKI Noach (Nojach), ur. 1 X 1882 w Berdyczowie, zm. 1944 w Wilnie, żyd. działacz polit. i społ., adwokat, publicysta; przed 1 wojną świat, organizator kół młodzieży żyd.; 1910-36 współpracownik i red. dziennika "Der Moment"; założyciel (1916) i prezes- Żydowskiej Partii Ludowej w Polsce (folkistów); 1918 członek Tymczasowej Rady Stanu Król. Pol.; w Polsce niepodległej 1922-27 poseł na sejm, działacz wielu żyd. organizacji społ., oświatowych i nauk.; jeden z pionie­rów badań kultury żyd. w Polsce, autor licznych prac i artykułów w języku pol. i żyd.; zginął w getcie wi­leńskim.

PRYSTOR Aleksander Błażej, ur. 2 I 1874 na Wileńszczyźnie, zm. 1941, polityk, jeden z najbliższych współpracowników J. Piłsudskiego; członek Organi­zacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej i PPS-Frakcji Rewolucyjnej, działacz Związku Walki Czynnej; 1912-17 więziony przez władze carskie; po rewolucji lutowej 1917 działał w pol. Komisji Likwidacyjnej w Piotrogrodzie; 1918 powrócił do kraju; jeden ztwórców tzw. Litwy Środkowej; od 1922 na różnych wysokich stanowiskach wojsk.; 1929-30 min. pracy i opieki społ., 1930-31 min. przemysłu i handlu, 1931-33 premier; jeden z przywódców tzw. grupy pułkowników; 1930-35 poseł na sejm, od 1935 senator, 1935-38 marszałek senatu; podczas II wojny świat. Przebywał w ZSRR.

PRZECŁAWSKI Józef Emanuel, pseud. Ciprinus i in., ur. 1799 na Litwie, zm. 22 XII 1879 w Twerze, publicysta; studiował na uniw. w Wilnie; 1830-53 był redaktorem "Tygodnika Petersburskiego"; wysoki urzędnik ros. (m.in. od 1853 pracował w Głównym Zarządzie Cenzury); ogłosił m.in. wspomnienia o dzia­łalności N.N. Nowosilcowa w Wilnie i pobycie Mickie­wicza w Petersburgu (Kalejdoskop wospominanij... 1874).

PTASZYCKI Stanisław, ur. 12 IV 1853 w Kuzowie (gub. moskiewska), zm. 20 XII 1933 w Warszawie, historyk, archiwista, wydawca źródeł; od 1879 prof. języka i literatury ros. w seminarium rzym. kat. i od 1899 w Akademii Duchownej w Petersburgu; równo­cześnie pracował (1884-87) w Metryce Litewskiej; 1918 i 1921-26 prof. nauk pomocniczych historii KUL w Lublinie, 1919-20 w Wilnie; 1926-32 naczelny dyr. Archiwów Państwowych w Warszawie; założyciel (1927) i pierwszy redaktor "Archeionu"; opracował inwentarz Metryki Litewskiej {Opisanije knig i aktów lilowskoj mietriki 1887) oraz Encyklopedię nauk pomoc­niczych historii i literatury polskiej 1921; opublikował szereg rozpraw Z zakresu źródłoznawstwa, archiwistyki i bibliotekarstwa; wydał (1907) 17 tom zbioru Polnoje sobranije russkich latopisiej (kroniki litewsko-ruskie).

PUTRAMENT Jerzy, ur. 14 XI 1910 w Mińsku, pi­sarz; w czasie studiów polonistycznych na uniw. w Wil­nie 1931-34 członek grupy poetyckiej Żagary; uczest­nik ruchu ideowego wileńskiej lewicy akademickiej, współredaktor pism "Poprostu"i "Karta", oskarżony 1937 w procesie polit. grupy H. Dembińskiego; 1939-41 przebywał we Lwowie, póź­niej m.in. w Kijowie, Mo­skwie, Saratowie, Kujbyszewie, Sielcach; brał udział w organizacji ZPP oraz I Armii WP, członek redakcji "Nowych Widnokręgów", oficer polityczny I Dywizji im. T. Kościuszki; współor­ganizator odrodzonej pra­sy pol.; 1945-47 poseł RP w Szwajcarii, 1947-50 amba­sador w Paryżu; 1950-56 sekretarz gen., od 1959 wiceprezes ZLP; 1952-56 poseł na Sejm; od 1964 członek KC PZPR. Twórczość lit rozpoczął od liryki (zbiory Wczoraj powrót 1935, Droga leśna 1938, Wojna i wiosna 1944), wkrótce jednak po­święcił się całkowicie prozie. Od tematyki wojenno-okupacyjnej (zbiór opowiadań Święta kulo 1946) i polit. rozrachunku z obozem sanacji (powieści Rzeczywistość 1947, Wrzesień 1952) przeszedł do aktualnych pro­blemów ideowych i moralnych, związanych z przemia­nami społeczno-ustrojowymi w odrodzonej Polsce (po­wieści Rozstaje 1954, Pasierbowie 1963, Puszcza 1965); ponadto powieści: sensacyjno-polityczna Arka Noego (1961) i obyczajowo-psychologiczna Odyniec (1964J, zbiory reportaży, relacji z podróży, szkiców publicy­stycznych (Na literackim froncie 1953), cykle felietonów (Notatki polemiczne 1956, Kromka obyczajów 1959, Kącik laika 1964), wspomnienia (Pół wieku, t. 1-3 1961-65) i in. Zaangażowany, pełen pasji stosunek do współczesnych konfliktów polit. łączy się w twórczości P. z poszukiwaniem bezpośredniego, intymnego kon­taktu z przyrodą (zbiory opowiadań Trzynasty z Wesoł­ka 1957, Arkadia 1961, Czarne sosny 1965). Utwory jego cechuje przy tym żywa, reporterska ciekawość świata, autentyzm fabuły (obfitość wątków autobiograficznych), gawędziarska swada i umiejętność skrótowej syntezy charakterów, przerysowanych niekiedy w duchu kary­katury i groteski.

PUZYNINA Gabriela, z Guntherów, księżna, ur. 24 IX 1815 w Dobrowlanach (Litwa), zm. 16 VIII 1869 w Horodziłowie k. Oszmiany, pamiętnikarka; autorka ulotnych wierszy, utworów scenicznych, obrazków prozatorskich oraz pozostawionych w rękopisie pamiętni­ków z 1815-67 (Moja pamięć), których część dotyczą­ca lat 1815-43 wydana została 1928 pt. W Wilnie i w dworach litewskich.

RABCEWICZOWA Zofia, z Poznańskich, ur. 7 X 1870 w Wilnie, zm. 3 IX 1947 w Milanówku k. War­szawy, pianistka; uczennica A.G. Rubinsteina; od 1890 koncertowała m.in. w Rosji, Polsce, Niemczech i Austrii; od 1918 przebywała w Warszawie, 1923-28 była profe­sorem konserwatorium.

RACZKIEWICZ Włady­sław, ur. 16 I 1885 w Kutaisi (Gruzja), zm. 9 VI 1947 w Newmark (W. Brytania), polityk, prawnik; przed I wojną świat, adwokat w Mińsku (od 1912); 1914 po­wołany do wojska ros.; 1917 współtwórca Naczpolu (Naczelny Polski Komitet Wojskowy) i jego prezes; 1921, 1925-26 i 1936 min. spraw wewn., 1921-24 wo­jewoda nowogródzki, 1926- 30 - wileński, 1935 - kra­kowski i 1936 - pomorski, 1930-35 marszałek Senatu; od 1934 prezes Światowego Związku Polaków z Zagra­nicy. Po wybuchu II wojny świat. I. Mościcki przeka­zał mu 29 IX 1939 urząd prezydenta, który R. sprawo­wał na emigracji.

RADZIWIŁŁ Albrycht Stanisław, książę, ur. 1595 w Ołyce, zm. 12X1 1656 w Gdańsku, syn Stanisława (1559-99), podkanclerzy litew. od 1619, kanclerz w. litew. od 1623, pamiętnikarz; w młodości odbył długą podróż po Europie (1624-25 jako ochmistrz towarzy­szył królewiczowi Władysławowi); po śmierci Zygmunta III Wazy popierał kandydaturę Władysława; był zwo­lennikiem dobrych stosunków z Habsburgami; gorliwy katolik, ufundował kościół w Ołyce i kolegium jezuic­kie w Pińsku; pozostawił obszerne, pisane po łacinie Pamiętniki..., obejmujące lata 1632-56 (niedokładny przekł. pol., t. 1-2 1839).

RADZIWIŁŁ Antoni Henryk, książę, ur. 13 VI 1775 w Wilnie, zm. 7 IV 1833 w Berlinie, syn Michała Hieronima (1744-1831), żonaty z księżniczką prus. Luizą, namiestnik W. Księstwa Poznańskiego 1815-31, kompozytor; rzecznik porozumienia szlachty wielko­polskiej z rządem prus.; skomponował wiele pieśni i romansów do tekstów niem. i franc. oraz pierwszą muzykę do Fausta J.W. Goethego (1830, wyd. 1835); gościem R. w Antoninie k. Ostrowa Wielkopolskiego był 1829 F. Chopin.

RADZIWIŁŁ Bogusław, książę, ur. 1620 w Gdań­sku, zm. 1669 w Królewcu, syn Janusza, chorąży w. litew. od 1638, koniuszy litew. od 1646, gubernator Prus

Książęcych 1657-65; wielo­krotnie posłował na sejmy; brał udział w walkach z B. Chmielnickim; po najeździe szwedz. na mocy umowy kiejdańskiej przyjął wraz z bra­tem stryjecznym Januszem protekcję Karola Gustawa; walczył po stronie szwedz. pod Warszawą i Prostkami (1656); wzięty do niewoli,

zbiegł do wuja, Fryderyka Wilhelma, elektora branden­burskiego; pertraktował z J. Rakoczym o rozbiór Polski; mianowany przez elektora U Radziwiłł

gubernatorem Prus Książę­cych, uzyskał 1657 amnestię w Polsce; protektor kalwinizmu,szczególnie opiekował się zborem w Węgrowie.

RADZIWIŁŁ Janusz, książę, ur. 1579, zm. 1620, syn Krzysztofa Mikołaja zw. Piorunem, podczaszy litew. od 1599, kasztelan wileński od 1619; 1600-01 walczył w In­flantach ze Szwedami; kalwin, występował na sejmach 1605 i 1606 przeciw Zygmuntowi III Wazie; pomijany przy obsadzaniu wyższych urzędów, wraz z M. Zebrzy­dowskim stanął na czele rokoszu; dowodził prawym skrzydłem w bitwie pod Guzowem (1607); po rozbiciu rokoszan przebywał za granicą, potem odsunął się od życia polit.; zbliżył się do Hohenzollernów przez mał­żeństwo z Elżbietą Zofią, córką Jana Jerzego, elektora brandenburskiego.

RADZIWIŁŁ Janusz, książę, ur. 1612, zm. 12X11 1655 w Tykocinie, syn Krzysztofa, podkomorzy litew. od 1633, hetman polny litew. od 1646, wojewoda wi­leński od 1653, hetman w. litew. od 1654; jeden z naj­potężniejszych magnatów na Litwie; był przywódcą dy­sydentów litew.; po elekcji Władysława IV posłował do Anglii i Niderlandów z wiadomością o wyborze króla; 1649 walczył z Kozakami; 6 VI 1651 zadał im klęskę pod Łojowem; 4 sierp­nia zajął Kijów; 1652 za jego sprawą poseł W. Siciński zer­wał sejm, wprowadzając po raz pierwszy liberum veto; ro wybuchu wojny z Mosk­wą odniósł zwycięstwo pod Szkłowem (12 VIII 1654), wkrótce jednak został pobity przez wojska ros. pod Szepielewiczami (24 sierpnia), a następnie pod Nowym Bychowem i Wilnem; w czasie najazdu szwedz., 18 VIII 1655 podpisał w Kiejdanach akt poddania się królowi szwedz.; dążąc do zapewnienia sobie osobnego księstwa na Litwie zawarł 20 października drugą umowę ze Szwedami, w której zrywał unię pol.-litew. i uznał protektorat Szwecji nad Litwą; zmarł w czasie oblężenia przez P. Sapiehę w Tykocinie.

RADZIWIŁŁ Jerzy, ur. 1480, zm. w kwietniu 1541, syn Mikołaja zw. Starym, hetman polny litew. od 1508, kasztelan trocki od 1522, wileński od 1527, hetman w. litew. od 1531; 1519 Uczestnik wyprawy do Prus prze­ciw w. mistrzowi krzyżackiemu Albrechtowi, wspólnie z K. Ostrogskim walczył z Tatarami i Moskwą, 1535 zdo? był Starodub.

RADZIWIŁŁ Jerzy, książę, ur. 31 I 1556 w Wilnie, zm. 21 I 1600 w Rzymie, syn Mikołaja Krzysztofa zw. Czarnym, biskup wileński od 1579, krakowski od 1591, kardynał od 1584; kształcił się na uniwersytecie w Lip­sku; początkowo wyznawca kalwinizmu, po powrocie do kraju pod wpływem jezuitów przeszedł (1573) na katolicyzm; po objęciu diecezji wileńskiej prześladował dysydentów, palił dzieła protest., zamykał drukarnie; 1583-86 był wielkorządcą w Inflantach; za panowania Zygmunta III Wazy reprezentował politykę prohabs-burską; ostatnie lata spędził w Rzymie, gdzie zamie­rzał wstąpić do zakonu jezuitów; pozostawił m.in. Pa­miętnik... 1556-1575 (1899).

RADZIWIŁŁ Karol Stanisław, zw. Panie Ko­chanku, książę, ur. 1734 w Nieświeżu, zm. 22 XI 1790, syn Michała Kazimierza zw. Rybeńko, miecznik litew. od 1752, wojewoda wileński 1762-64, 1768-90; w sojuszu z J.K. Branickim zwalczał

Czartoryskich w czasie bez­królewia po śmierci Augusta III; pod naciskiem wojsk ros. zmuszony do wycofania się do Turcji; pozbawiony urzę­dów i majątków, odzyskał je dzięki N.W. Repninowi, stał się jego narzędziem jako mar­szałek konfederacji radom­skiej (1767); 1768 przystąpił do konfederacji barskiej, był członkiem Generalności; po upadku konfederacji przebywał do 1777 na emigracji, następnie za protekcją Katarzyny II pogodził się z kró­lem; w okresie Sejmu Czteroletniego ponownie zbliżył się do antykrólewskiego stronnictwa hetmańskiego. Człowiek ograniczony umysłowo, pozbawiony wy­kształcenia, oddany pijaństwu i prostackim rozrywkom, cieszył się wielką popularnością wśród mas drob­nej szlachty, którą pozyskiwał rozrzutnością, poufałym obejściem i ekstrawaganckimi pomysłami. Bohater wie­lu opowiadań i utworów lit., m.in. Pamiątek Soplicy H. Rzewuskiego.

RADZIWIŁŁ Krzysztof, książę, ur. 1585, zm. 1640, syn Krzysztofa Mikołaja zw. Piorunem, hetman polny litew. od 1615, kasztelan i wojewoda wileński od 1633, hetman w. litew. od 1635; walczył ze Szwedami w In­flantach, odzyskał Mitawę (1622) i zawarł rozejm ze Szwedami wbrew woli dworu król.; przywódca prote­stantów litew., rozbudował w Kiejdanach ich ośrodek religijno-kulturalny; pozostawał w opozycji do Zyg­munta III Wazy; w czasie elekcji 1632 poparł kandy­daturę królewicza Władysława; dowodził działaniami wojennymi pod Smoleńskiem (1633), przyczyniając się do kapitulacji armii ros. (1634); w czasie rokowań w Sztumskiej Wsi popierał króla w jego dążeniach do sprowokowania wojny ze Szwedami.

RADZIWIŁŁ Krzysztof Mikołaj, zw. Piorunem, książę, ur. 1547, zm. 20 XI 1603 w Łosośnie, syn Miko­łaja zw. Rudym, hetman polny litew. od 1572, wojewoda wileński od,1584, hetman w. litew. od 1589; podczas wojny polsko-moskiewskiej, w jednej z wypraw dotarł 1581 do Rżewa i nad Wołgę; w kampanii 1601 przeciw Szwedom odniósł, wraz z J.K. Chodkiewiczem, zwy­cięstwo pod Kokenhauzen, następnie zdobył Wenden (Kies); opiekun dysydentów; zwalczał unię brzeską, starając się sprzymierzyć dyzunitów z protestantami.

RADZIWIŁŁ Michał Kazimierz, książę, ur. 1625, zm. 1680, syn Aleksandra Ludwika (1594-1654), z ka­tolickiej linii ordynatów nieświeskich, stolnik litew. od 1652, krajczy litew. od 1653, kasztelan wileński od 1661, podkanclerzy litew. od 1668, hetman polny litew. od 1668; w przeciwieństwie do Janusza i Bogusława R. opowiedział się po stronie Jana Kazimierza i wal­czył przeciw Szwedom; żonaty z Katarzyną Sobieską, siostrą Jana III, był jego sprzymierzeńcem przeciw Pa­com, a potem Sapiehom.

RADZIWIŁŁ Michał Kazimierz, zw. Rybeńko, książę, ur. 13 VI 1702, zm. 15 V 1762, syn Karola Sta­nisława (1669-1719), marszałek nadworny litew. od 1734, hetman polny litew. i kasztelan trocki od 1735, kasztelan wileński od 1742, wojewoda wileński i het­man w. litew. od 1744; przeciwnik reform, obrońca liberum veto; niechętny Familii; toczył wojnę z Tarła-mi o dobra Sobieskich; w polityce zewn. skłaniał się ku szukaniu oparcia o Rosję; przyczynił się do rozwo­ju manufaktur.

RADZIWIŁŁ Mikołaj, zw. Starym, data ur. nie znana, zm. 16 VII 1509, syn Radziwiłła Ostikowicza, ojciec Mikołaja i Jerzego; kasztelan trocki 1488, wo­jewoda wileński i kanclerz w. litew. od 1492; najbar­dziej wpływowy senator litew. za panowania Aleksan­dra, przeciwnik Michała Glińskiego.

RADZIWIŁŁ Mikołaj, ur. 1470, zm. w styczniu 1522, syn Mikołaja zw. Starym, podczaszy litew. od 1494, wojewoda trocki od 1505, wojewoda wileński i kanclerz w. litew. od 1510; uczestnik wypraw wojen­nych K. Ostrogskiego; był zwolennikiem zacieśnienia unii Polski z Litwą (stąd otrzymał przydomek -Amor Poloniae); poseł na sejm piotrkowski 1501; zgłosił kan­dydaturę Aleksandra na tron polski.

RADZIWIŁŁ Mikołaj, zw. Rudym, książę, ur. 1512, zm. 27 IV 1584 w Wilnie, syn Jerzego, brat Barbary Radziwiłłówny, hetman w. litew. od 1553, wojewoda wi­leński i kanclerz w. litew. od 1566; 1564 odniósł zwycię­stwo nad wojskami moskiew­skimi nad rz. Ułą, w pobliżu Połocka; zagorzały przeciw­nik unii pol.-litew.; po śmier­ci Zygmunta Augusta, chcąc przywrócić rządy ol igarch icz-ne na Litwie i rozluźnić unię lubelską, poparł kandydaturę arcyksięcia Ernesta na tron pol.; za panowania Stefana Batorego uczestnik wojen moskiewskich; od 1564 gor­liwy kalwin, protektor różnowierców, utworzył w Birżach ośrodek reformacji na Litwie, założył tam uczel­nię kalwińską.

RADZIWIŁŁ Mikołaj Krzysztof, zw. Czarnym, książę, ur. 4 I 1515 w Nieświeżu, zm. 29 V 1565 w Wil­nie, syn Jana Mikołaja (zm. 1522), brat stryjeczny Bar­bary Radziwiłłówny, marszałek w. litew. od 1544, kan­clerz w. litew. od 1550, woje­woda wileński od 1551, twór­ca potęgi rodu Radziwiłłów; przyjaciel Zygmunta Augus­ta, był jego długoletnim współpracownikiem na Lit­wie ; ukartował jego małżeń­stwo z Barbarą Radziwiłłówną dla zapewnienia Radzi­wiłłom decydującego wpływu polit. i zwrotu wykupionych przez Bonę królewszczyzn; za jego sprawą doszło 1553 do wzmocnienia przez króla so­juszu z Habsburgami; nie­przejednany przeciwnik unii pol.-litew.; inicjator planu orężnego opanowania całych Inflant, odegrał dużą rolę podczas przyłączania Inflant i tworzenia lenna kurlandzkiego; 1547 uzyskał od ces. Karola V tytuł ksią­żęcy dla Radziwiłłów; protektor reformacji, początko­wo wyznawca łuteranizmu, po przejściu na kalwinizm krzewił go gorliwie na Litwie zakładając liczne zbory; własnym kosztem wydał Biblię brzeską (1563).

J. JASNOWSKI Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515-1565), ?Roz-prawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskie­go, t. 22, Warszawa 1939.

RADZIWIŁŁ Mikołaj Krzysztof, zw. Sierotką, książę, ur. 2 VIII 1549 w Ćmielowie, zm. 28 II 1616 w Nieświeżu, syn Mikołaja Krzysztofa zw. Czarnym, marszałek w. litew. od 1579, wojewoda trocki od 1590, wojewoda wileński od 1604; podróżnik i pamiętnikarz; pod wpływem P. Skargi przeszedł 1567 z kałwinizmu na katolicyzm; stronnik Zygmunta III Wazy. Kilkakrotnie wyjeżdżał do zach. Europy, m.in. do Francji i Włoch. W 1582 przez Wenecję, Trypolis i Damaszek udał się z pielgrzymką do Ziemi Świętej; przez Egipt, Kretę i Włochy wrócił 1584 na Litwę. Pamiętnik z pielgrzymki, powstały ok. 1595, wydany został po raz pierwszy 1601, w przekładzie łac. pt. Hierosolymitana peregrinatio... wtórne tłumaczenie na język pol. ukazało się 1607 pt. Peregrynacja abo pielgrzymowanie do Ziemie Świętej; oryginał, napisany barwną i żywą polszczyzną, wydał 1925 J. Czubek. Z inicjatywy R. i jego kosztem wykona­na została przez Tomasza Makowskiego mapa Litwy.

Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu 1582-84, wstęp i oprać: L. Kukulski, Warszawa 1962.

RADZIWIŁŁ Udalryk Krzysztof, książę, ur. 19 II 1712 w Zdzięciole (Litwa), zm. 1763 lub 1770 w Berdyczowie(?), poeta, polihistor; obfita twórczość literacka R. (pozostawiona gł. w rękopisach) obejmuje m.in. kompilatorską Historię uniwersalną, wzorowane na klasykach franc. elegie moralne (wyd. 1752 w Zbiorze rytmów E. Drużbackiej), poematy, satyry, dramaty i wiersze okolicznościowe (Uczone zabawy wierszem i prozą) oraz opisy własnych wynalazków technicz­nych.

RADZIWIŁŁ OSTIKOWICZ, rok ur. nie znany, zm. 1477, syn Ostika (zm. ok. 1444) pierwszego histo­rycznego przedstawiciela rodu Radziwiłłów, ojciec Mi­kołaja zw. Starym; marszałek nadworny litewski od 1440, wojewoda trocki od 1466, kanclerz wileński oko­ło 1475.

RADZIWIŁŁOWA Franciszka Urszula, z Wiśniowieckich, księżna, ur. 13 II 1705 w Czartoryjsku n. Styrem, zm. 23 V 1753 w Pucewiczach k. Nowo­gródka, najstarsza pol. dramatopisarka; od 1725 żona M.K. Radziwiłła zw. Rybeńko; napisała 1746-52 dla teatru dworskiego w Nieświeżu 16 sztuk dramatycz­nych (Komedie i tragedie... 1754), wśród których, obok przeróbek modnych romansów, znalazły się pierwsze próby spolszczenia fars i komedii Moliera.

RADZIWIŁŁOWICZ Rafał, ur. 1860 w Petersbur­gu, zm. 28 X 1929 w Wilnie, lekarz psychiatra i działacz społ., przyjaciel Żeromskiego i jego szwagier (brat Oktawii Żeromskiej), od 1927 prof. uniw. w Wilnie; od 1900 był członkiem redakcji "Prawdy", finansował "Za­ranie"; od 1905 działał w Związku Postępowo-Demokratycznym, od 1912 w Związku Chłopskim (pseud. Ojciec Miller) i Tow. Kooperatystów; współtwórca Pol. Skarbu Wojskowego; podczas wojny uczestniczył w pracach Ligi Państwowości Polskiej; był działaczem masonerii, po 1919 pierwszym wielkim mistrzem Wiel­kiej Loży Polskiej; był organizatorem pierwszego Zjaz­du Psychiatrów Pol. (1920) oraz jednym z założycieli Polskiego Tow. Psychiatrycznego. Napisał m.in. Myśli o myśleniu (1921), Podstawy psychologii (1926).

REICHER Michał, ur. 17 XII 888 w Sosnowcu, anatom i antropolog; członek PAU (1949), doktor h. c. Akad. Medycznej w Gdańsku (1965); studiował m.in. u R. Martina w Zurychu; 1921-39 prof. anatomii na uniw. w Wilnie; 1940-44 organizator i kierownik taj­nego nauczania lekarskiego tamże oraz zastępca szefa sanitarnego okręgu wileńskiego AK; 1945-63 prof. anatomii na Akad. Medycznej w Gdańsku (1947-48 rektor); autor wielu prac z zakresu anatomii, embrio­logii i antropologii, współautor i redaktor podstawo­wego podręcznika anatomii zapoczątkowanego przez A. Bochenka, Anatomia człowieka (t. 1-7 1954-65).

REMER Jerzy, ur. 16 IV 1888 w Zatorze, historyk sztuki, konserwator, muzeolog; studiował na Uniw. Jag. i zagranicą; zasłużony organizator ochrony zabyt­ków w Polsce; 1929 mianowany pierwszym konserwa­torem generalnym; red. czasopisma "Ochrona Zabyt­ków Sztuki" oraz organizator i kierownik Centralnego Biura Inwentaryzacji Zabytków (1929-36); wykładał na uniw. w Wilnie (1922-28) i w Warszawie, a od 1945 na Uniw. w Toruniu, gdzie zorganizował pierwsze w Polsce Studium Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa; od 1947 dyr. muzeum w Toruniu; opublikował szereg prac z dziedziny konserwacji, krytyki i historii sztuki.

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1967. T.10. Robi-Step

RUDZIŃSKI Witold, ur. 14 III 1913 w Siebieżu (Ros.FSRR), kompozytor, muzykolog, pedagog; prof. konserwatorium w Wilnie, Łodzi i obecnie PWSM w Warszawie. Napisał m.in.: 2 symfonie (1938, 1944), koncert fortepianowy (1936), Muzykę koncertującą na fortepian i orkiestrę kameralną (1959), Suitę (1961) na 3 instrumenty solowe i smyczki; opery: Janko mu­zykant (1953), Komendant Paryża (1960), Odprawa po­słów greckich (1966), Sulamita (1966), poemat muz. Dach świata na głos recytujący i orkiestrę (1960), Gaude Mater Polonia na głosy solowe, chór, recytatora i or­kiestrę (1966), utwory kameralne (Nonet 1947), forte­pianowe, wokalne; autor monografii o S. Moniuszce (1954) oraz pracy Warsztat kompozytorski Bili Bar­toka (1964).

RUSIECKI Kanuty, ur. 1801 na Wileńszczyźnie,, zm. 21 V[1I 1860 w Wilnie, malarz; studiował na uniw. w Wilnie, m.in. u J. Rustema, potem w Paryżu i od 1823 we Włoszech; po 1831 wrócił do Wilna, gdzie 1834 został nauczycielem rysunków; malował obrazy rei., akwarelowe portrety, krajobrazy, sceny rodzajowe i Ro­pie malarstwa wł.; naśladował artystów wł. Renesansu.

RUSTEM Jan, ur. 1762 w Stambule, zm. 21 VI 1835 w Wilnie, malarz; od 10 roku życia wychowywał się na dworze Czartoryskich; uczył się u J.P. Norblina i M. Bacciarellego; 1798 osiadł w Wilnie, gdzie na uni­wersytecie uczył rysunku i malarstwa (1819-31 jako profesor), zachęcając uczniów do studiowania natury; malował portrety i miniatury o precyzyjnym rysunku i spokojnej gamie barwnej (T. Kościuszki, T. Zana, autoportret), klasycystyczne sceny rei. i hist., rysunki i gwasze o motywach rodzajowych i pejzażowych.

RUSZCZYC Ferdynand, ur. 10 XII 1870 w Bohda­nowie (Wileńszczyzna), zm. 30 X 1936 tamże, malarz, grafik i scenograf. Początkowo studiował w Petersburgu prawo (1890-92), potem malarstwo w akademii (1892-97) u IX Szyszkina i A.I. Kuindżego; po studiach osiadł w Bohdanowie, podróżował też po Europie; należał do stowarzyszenia Sztuka; 1904 został profesorem Szkoły Sztuk Pięk­nych w Warszawie; 1907-08 prowa­dził katedrę pejzażu w ASP w Kra­kowie; 1908 przeniósł się do Wilna; 1919-32 prof. Wydziału Sztuk Pięk­nych uniw. w Wilnie. Malarstwem zajmował się gł. we wcześniejszym okresie życia. Malował krajobrazy (a także zabytki) Wileńszczyzny, naj­chętniej w porze zimy lub wiosny, operując szeroką, szorstką fakturą i na ogól ciemną gamą barwną (Ostat­ni śnieg 1898-99, Młyn 1898, Kościół w Bohdanowie ok. 1900, Most zimą 1901, Wiosna 1907). Jego pejzaże od­znaczają się ekspresją i patosem (Pu­stka 1901), niekiedy liryzmem i na­strojem baśni (Bajka zimowa 1904); często mają charakter epicki i sym­boliczny przez monumentalne i uogólniające ujęcie małego skrawka krajobrazu z wielką przestrzenią nie­ba i chmur (Ziemia 1898). W Wilnie położył R. ogromne zasługi jako organizator życia kulturalno-artystycznego. Zajmował się grafiką użytkową, przyczynił się do odrodzenia wi­leńskiego drukarstwa, sztuki pięknej książki i czasopi­sma. Współpracę z teatrami rozpoczął inscenizacją plast. Lilii Wenedy Słowackiego w teatrze wileńskim kierowa­nym przez Nunę Młodziejow-ską-Szczurkiewiczową; 1910-32 zaprojektował dekoracje i kostiumy do ok. 15 sztuk w teatrach zawodowych, m.in. do Księcia Niezłomnego (1910) i Balladyny (1914) Słowackiego oraz Wesela 1910), Warszawianki (1914) i Nocy listopadowej (1930) Wy­spiańskiego.

RYKACZEWSKI Erazm, ur. 1802, zm. 1873 w Lubostroniu (Poznańskie), filolog i historyk; uczeń G.E. Gródka; po studiach na uniw. w Wilnie (1825) prze­bywał w Warszawie; od 1831 we Francji na emigracji; wydawca inwentarza metryk koronnych z XVII w. (Inventarium... privilegiorum... 1862), Relacji nuncju­szów apostolskich... o Polsce od roku 1548 do 1690 (t. 1-2, Berlin 1864), tłumacz wszystkich dzieł Cycerona (t. 1-8, Paryż 1870-79); autor wielu prac hist. oraz gramatyki i słownika języka ang., wł. i polskiego.

RYMKIEWICZ Aleksander, ur. 13 IV 1913 w Wil­nie, poeta; od 1933 członek grupy poetyckiej skupionej wokół pisma "Żagary"; uprawiał gł. lirykę krajo­brazową o charakterze wizyjno-fantastycznym (poemat Tropiciel 1936, zbiór Potoki 1938); w latach później­szych ograniczył rolę fantastyki na rzecz współczesnego konkretu społ.; poczucie więzi z losami narodu (Z na­rodem 1947, Warszawskie cegły 1951), pochwała hero­izmu sportowego (Niezbrojni zwycięzcy 1952, Himalajskie namioty 1958), sentyment do pejzażu i ludzi ma­zurskiego pojezierza (m.in. Krajobrazy i ludzie 1956), poszukiwanie rodzimych tradycji i wartości w związku człowieka z naturą (Faryzeusze i patroni 1960, Promień dla artysty 1965) - to gł. wątki jego dojrzałej twórczo­ści; wybór Poematy i wiersze (1959).

RYTEL Piotr, ur. 20 IX 1884 w Wilnie, kompozy­tor; zasłużony pedagog, 1911-51 prof. konserwatorium w Warszawie, następnie rektor Wyższej Szkoły Mu­zycznej w Sopocie; twórczość R. obejmuje m.in.: opery - Jola (1927), Krzyżowcy (1941) i Andrzej z Chełm­na (1943), balet Śląski pierścień (1956), 4 symfonie (1909, 1949, 1951, 1960), poematy symfoniczne - Kor­sarz (1911), Święty gaj (1912), Legenda o św. Jerzym (1918), Żelazowa Wola (1952), koncert fortepianowy (1907) i skrzypcowy (1950), utwory na fortepian i pieśni.

RZEWUSKI Stanisław Ferdynand, ur. 1737, zm. 1786, syn Wacława, podstoli litew. 1759, chorąży w. litew. 1760-82, konfederat barski; w Generalności re­prezentował stanowisko skrajnie zachowawcze; nie­przejednany wróg Stanisława Augusta, po I rozbiorze został feldmarszałkiem austr., dowódcą gwardii węg. i galicyjskiej.

SACHS Feliks, ur. 1869 w Warszawie, zm. 20 III 1935 tamże, działacz pol. ruchu socjalist., lekarz. W 1891-92 działacz młodzieżowych kół socjalist.; od 1898 w PPS; 1899 członek Warszawskiego Komitetu Robot­niczego, nast. działał w Wilnie, Łodzi i ponownie w Warszawie; członek Centralnego Komitetu Robotni­czego od września 1900 do maja 1906. Był jednym z przywódców lewicy PPS 1905-06. Działacz PPS-Lewicy od 1906, członek Centralnego Komitetu Robotnicze­go 1906-14, współredaktor "Robotnika" 1906 i 1908-14. Kilkakrotnie więziony; 1908-19 na emigracji w Wiedniu. Od 1919 przebywał w Warszawie, praktyko­wał jako lekarz, nie biorąc udziału w życiu politycznym.

SAFAREWICZ Jan, ur. 26 I 1904 w Dyneburgu, ję­zykoznawca; studiował w Wilnie i Paryżu, gdzie był uczniem A. Meilleta; od 1937 prof. uniw. w Krakowie, od 1945 członek PAU, od 1958 - PAN; pracuje gł. w zakresie języków klasycznych, indoeuropeistyki i języ­koznawstwa ogólnego; gł. prace: Le rhotacisme latin (1932), Etudes de phonetiąue et de metriąue latines (1936), Gramatyka historyczna języka łacińskiego (1950), Zarys gramatyki historycznej języka łacińskiego (1953); liczne studia szczegółowe nad historią języka łac, nad aspek­tem czasowników w językach indoeuropejskich; więk­szość prac zebrana w Studiach językoznawczych (1967).

SANGUSZKO Janusz Aleksander, książę, rok ur. nie znany, zm. 1770, miecznik litew. od 1735, właściciel ordynacji ostrogskiej; za namową Czartoryskich 1753 bezprawnie przeprowadził jej podział (tzw. transakcja kolbuszowska) między wierzycieli; podział ordynacji posłużył Familii do werbowania stronników; sprawa wywołała skandal i przyczyniła się do zerwania dworu król. z Familią.

SANGUSZKO Roman, książę, ur. 1537, zm. 12 V 1571, brat Dymitra, starosta żytomierski, hetman pol­ny litew. od 1567; 1560 brał udział w wojnie o Inflan­ty; walczył z Tatarami i Moskwą; 1567 pokonał woj­ska moskiewskie między Ułą a Suszą; w sierpniu 1568 zdobył szturmem twierdzę Ułę; przeciwnik unii pol.-litew., podpisał ją jednak na sejmie lubelskim (1569).

SAPIEHA Aleksander, ur. 1773 w Strasburgu, zm. 1812 w Dereczynie (Białoruś), książę, pisarz, 1812 czło­nek Rządu Tymczasowego na Litwie; szambelan ces. Napoleona I; napisał m.in. Podróże w krajach sło­wiańskich odbywane w latach 1802 i 1803 (1811).

SAPIEHA Aleksander Michał, ur. 1730, zm. 1793 w Warszawie, syn Kazimierza Leona (1697-1738), podskarbi nadworny litew. od 1750, wojewoda połocki od 1753, hetman polny litew. od 1763; po przystąpieniu M.K. Ogińskiego do konfederacji barskiej objął ko­mendę nad wojskami litew., 1775 został kanclerzem w. litew.; podczas konfederacji targowickiej marszałek konfederacji litew., nie przejawiał większej inicjatywy pozostawiając faktyczną władzę Kossakowskim; w swej rezydencji w Różanej miał teatr i cenną galerię obrazów. SAPIEHA Aleksander Paweł, ur. 1671, zm. 4 I 1734, syn Kazimierza Jana, od 1692 marszałek nadwor­ny litew., od 1698 marszałek wielki litew.; jakkolwiek sejm 1703 odebrał mu urząd, pełnił go nadal przy Sta­nisławie Leszczyńskim; reprezentował króla w czasie układów w Altranstadt; mimo utrzymania urzędu po powrocie Augusta II, pozostawał w opozycji do dworu.

SAPIEHA Andrzej, ur. ok. 1560, zm. 1621 w Kra­kowie, syn Pawła (zm. 1579), podczaszy litew. od 1588, kasztelan miński od 1592, wojewoda połocki 1597-1613, wojewoda smoleński 1621; jako regimentarz brał udział w wojnie o Inflanty; 1578 uczestnik bitwy z wojskiem moskiewskim pod Kiesią; autor wiersza Sława na szczęśliwe zwycięstwo księcia Michała Radziwiłła z 24 000 pod Kiesią, d. 21 października 1578 (1588).

SAPIEHA Jan Fryderyk, ur. 18 X 1680, zm. 6 VII 1751 w Czarnobylu (Ukraina), starosta brzeski od 1698, referendarz litew. 1707-09, kasztelan trocki od 1716, kanclerz w. litew. od 1735. W 1703 poseł na sejm, wy­znaczony delegatem do rady przybocznej króla, 1704 podpisał konfederację sandomierską. Chwiejnej orien­tacji, 1706 poparł Stanisława Leszczyńskiego, 1709 po­nownie opowiedział się po stronie Augusta II, a 1715 przystąpił do skierowanej przeciw Sasom konfederacji tarnogrodzkiej. Na sejmie 1726 mianowany delegatem do rokowań z posłami państw ościennych. Obok poli­tyki zajmował się też działalnością lit., pozostawił liczne prace hist. (np. dotyczącą dziejów rodu Sapiehów Tabula genealogica domus Sapieharum 1732) i polityczne.

SAPIEHA Kazimierz Jan, ur. 1637, zm. 1720 w Grodnie, ojciec Aleksandra Pawła, hetman polny litew. od 1681, wojewoda wileński i hetman w. litew. od 1682; dążył do utwierdzenia przewagi rodu Sapiehów na Lit­wie; popierany przez Jana III Sobieskiego, uczestniczył przy jego boku w wyprawach na Węgry i Wołoszczyznę dowodząc wojskami litew.; pod koniec jego panowania przeszedł do opozycji; zatarg S. z biskupem wileńskim K. Brzostowskim o stacjonowanie wojsk w dobrach ko­ścielnych wywołał szeroki ruch antysapieżyński na

Litwie; po klęsce pod Olkienikami (1700) szukał pomo­cy u Karola XII szwedz., za co na sejmie 1703 pozba­wiony został urzędów; 1704 poparł Stanisława Lesz­czyńskiego, który przywrócił mu urzędy; 1708 zrezyg­nował z buławy hetmańskiej na rzecz synowca Jana S.

SAPIEHA Kazimierz Lew, ur. 1609, zm. 1656, syn Lwa; pisarz w. litew. od 1631, marszałek nadworny litew. od 1637, podkanclerzy litew. od 1645; studiował w Akademii Wileńskiej, a następnie w Monachium i Lowanium; 1634 brał udział w rokowaniach z carem Mi­chałem Fiodorowiczem, zakończonych pokojem w Polanowie; egzekutor testamentu Władysława IV; 1649 odparł wyprawę kozacką na Litwę.

SAPIEHA Kazimierz Nestor, ur. 1754 w Brześciu Litewskim, zm. 1798 w Wiedniu, syn Jana (zm. 1757) i Elżbiety Branickiej (siostry F.K. Branickiego, fawory­ty Stanisława Augusta), generał artylerii litew. od 1773; po studiach 1767-71 w Szkole Rycerskiej wyjechał do Turynu; po powrocie do kraju, 1778-88 poseł brzesko-litewski na sejmy; od 1776 stanął w szeregach opozycji magnackiej u boku swego wuja F.K. Branickiego; na sejmie 1786 przyczynił się do obalenia propozycji króla w sprawie reform wojsk.; 1788 marszałek konfederacji litew. na Sejmie Czteroletnim; skłaniał się ku stronnic­twu hetmańskiemu; ulegając jednak wpływowi S. Małachowskiego przeszedł na stronę zwolenników Konsty­tucji 3 maja; po przystąpieniu króla do Targowicy wy­jechał do Drezna; uczestnik powstania 1794; ostatnie lata życia spędził w Wiedniu.

SAPIEHA Lew, ur. 1557 w Ostrowie, zm. 7 VII 1633 w Wilnie, syn Iwana (zm. 1580), ojciec Kazimierza Lwa, pisarz w. litew. od 1581, podkanclerzy litew. od 1585, kanclerz w. litew. od 1589, wojewoda wileński od 1621, hetman w. litew. od 1625. Uczestnik kampanii mo­skiewskich Stefana Batorego, przyczynił się do utwo­rzenia trybunału litew. (1581). Gorący zwolennik i do­radca Zygmunta III Wazy; 1600 stał na czele poselstwa pol. do Moskwy; był jednym z gł. inicjatorów i uczest­nikiem wyprawy na Rosję 1609; przeciwnik S. Żółkiew­skiego, popierał dążenia Zygmunta III do objęcia tronu moskiewskiego. W 1617 towarzyszył królewiczowi Wła­dysławowi w jego wyprawie na Moskwę, brał udział w rokowaniach i zawarciu rozejmu w Deulinie (1619). Piastując najwyższe urzędy na Litwie i znacznie powięk­szając majątek, stał się właściwym twórcą potęgi rodu Sapiehów. Wydał m.in. Sposób praw trybunalskich (1616).

SAPIEHA Michał Antoni, ur. 1711, zm. 12 X 1760 w Słonimie, syn Aleksandra Pawła, wojewoda podlaski od 1746, podkanclerzy litew. od 1752; stronnik Czartoryskich; mecenas sztuki; przetłumaczył tragedię Voltaire'a Zaira (1753), do której dołączył swoje wiersze.

SAPIEHA Mikołaj, ur. ok. 1581, zm. 14 III 1644, wojewoda miński od 1638, kasztelan wileński od 1642; w czasie pielgrzymki do Rzymu wykradł obraz Naj­świętszej Panny de Guadelupe, który przywiózł i umie­ścił w Kodniu; 1633 skazany na zwrot obrazu i obłożo­ny klątwą, 1634 uzyskał przebaczenie papieskie.

SAPIEHA Paweł Jan, ur. ok. 1610, zm. 1665, syn Jana Piotra, oboźny litewski od 1638, podstoli litew. od 1645, wojewoda witebski od 1646, wojewoda wileń­ski i hetman w. litew. od 1656; w czasie powstania B. Chmielnickiego walczył pod Zborowem (1649), Bere-steczkiem (1651); podczas najazdu szwedz. 1655 stał wiernie przy Janie Kazimierzu; wyparł Szwedów z Lu­blina, brał udział w oblężeniu Warszawy; otoczył J. Ra­dziwiłła w zamku w Tykocinie, który 1657 zdobył szturmem; w tymże roku, wraz z S. Czarnieckim i J. Lubo-mirskim, zmusił armię Rakoczego do kapitulacji pod Czarnym Ostrowiem; 25 VI 1660 pod Połonką wraz z S. Czarnieckim zadał klęskę wojskom ros.; przeciwnik elekcji yivente rege, popadł w konflikt z królem i od­sunął się od dworu.

SARBIEWSKI Maciej Kazimierz, Sarbievius, ur. 24 II 1595 w Sarbiewie k. Płońska, zm. 2 IV 1640 w Warszawie, poeta, teoretyk literatury, jezuita; wycho­wanek Akad. Wileńskiej, a następnie wykładowca w ko­legiach jezuickich w Krożach na żmudzi i w Połocku(1617-20); 1622-25 studiował teo­logię w Rzymie, gdzie zbliżył się do środowiska związane­go z dworem papieża Urba­na VIII, który 1623 uwień­czył S. laurem poetyckim; 1627-33 profesor retoryki, fi­lozofii i teologii Akad. Wi­leńskiej, od 1635 kaznodzieja nadworny Władysława IV. Pisał wyłącznie po łaci­nie; ogromną popularność w

całej ówczesnej Europie, wy­rażającą się m.in. w wielo­krotnych

wydaniach zbioru M. K. Sarbiewski Lyrkorum libri tres (1625), zawdzięczał S. połączeniu ideologii kat. z mistrzowskim opanowaniem formy horacjańskiej; jego twórczość poe­tycka, obejmująca liryki rel., wiersze refleksyjne i filoz., patriotyczne ody i elegie, wymierzone przeciwko potę­dze tur., panegiryki na cześć władców chrzęść, i epigramaty, zjednała poecie przydomek "Horacego chrześci­jańskiego"; do dzieł S. zaliczano również cykl 10 pieśni łac. Sihiludia (wyd. 1757), będący utworem jezuity wł. Maria Bettiniego; w pracach z zakresu teorii poezji De perfecta poesi... (0 poezji doskonalej 1954) oraz rozpra­wach, zebranych w tomie Wykłady poetyki (1958) łączył elementy renesansowej poetyki J.C. Scaligera i G. Pon-tana z teorią - konceptyzmu.

Poezje... Sarbiewskiego, w: Przekłady poetów polsko-laciń-skieh epoki Zygmuntowskiej, t. 4-5, Wilno 1851.

SAWICKI-STELLA Jan, pseud. Struś, ur. 24 II 1831 w Szawlach (Litwa), zm. 1911, uczestnik powstania 1863; pułkownik w wojsku ros., latem 1863 przeszedł na stronę powstania; brał udział w bitwie pod Radziwiłłowem (2 VII 1863), następnie organizator wojsk. Galicji Wschodniej, formował oddziały powstańcze w celu wkroczenia na Ruś; w maju 1864 emigrował; był lekarzem we Lwowie; pozostawił wspomnienia oraz pracę Galicja w powstaniu styczniowym (1909).

SĘKOWSKI Józef,pseud. Baron Brambeus, ur. 19 III 1800 w Antagołonach k. Wilna, zm. 16 III 1858 w Petersburgu, orientalista, pisarz; członek Tow. Szu­brawców; 1819-21 odbył podróż po Turcji, Azji Mn., Syrii, Egipcie i Nubii; 1822-47 prof. arabistyki na uniw. w Petersburgu, członek licznych tow. nauk.; 1834-48 red. czasopisma "Bibliotieka dla cztienija", wyrzekłszy się narodowości pol., ogłaszał w języku ros. satyry anty-pol.; ogłosił m.in. pierwszy pol. przekład bajek - Lokmana (1818), dzieło Collectanea z dziejopisów turec­kich... (t. 1-2 1824-25) i wydał Papyri Aegyptiacae exemplum (1826); wywarł wpływ na kształtowanie się romantycznego orientalizmu w Polsce (gł. u Mickie­wicza).

SIEDLECKI Michał Marian, ur. 8 IX 1873 w Kra­kowie, zm. 11 I 1940 w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, brat Franciszka (malarza), zoolog; od 1903 członek PAU, dok­tor h.c. uniw. w Strasburgu i Wilnie; 1912-18 prof. zoo­logii na Uniw. Jag., 1919-22 prof. zoologii i rektor uniw. w Wilnie, od 1923 prof. zoo­logii na Uniw. Jag.; 6 XI 1939 wywieziony z Krakowa przez hitlerowców wraz z in­nymi profesorami polskimi. Pracował w zakresie cyto­logii i protozoologii, położył duże zasługi zwłaszcza w ba­daniu cyklów życiowych i roz­mnażania pierwotniaków, gł. ziarniaków i gregaryn. Prowadził badania nauk. m.in. w Instytucie Pasteura w Paryżu, na stacjach mor­skich (Neapol, Wimereux) oraz odbył podróże do kra­jów tropikalnych (Egipt, Jawa, Cejlon), stąd zaintere­sowania jego fauną morską oraz przystosowaniami zwierząt do życia w tropikalnej dżungli. Od 1919 pra­cował nad organizacją ochrony przyrody w Polsce oraz prowadził morskie badania biol., których celem było stworzenie racjonalnych podstaw rybołówstwa mor­skiego; od 1923 członek Państwowej Rady Ochrony Przyrody, współorganizator i delegat Polski do Mię­dzynarodowego Biura Ochrony Przyrody w Brukseli, jak również stały delegat Polski w Międzynarodowej Radzie Badań Morza w Kopenhadze. Położył duże za­sługi w ochronie wielorybów, żubra, ptaków, jesiotra i ryb łososiowatych. Od 1928 prezes Morskiego Insty­tutu Rybackiego w Gdyni. Przyrodnik humanista, związany z pisarzami Młodej Polski. Doskonały po­pularyzator fauny i flory morza, jak też problematyki ogólnobiol. Autor wielu prac, m.in.: Jawa. Przyroda i sztuka (1913), Głębiny (1916), Skarby wód. Obrazy z nadmorskich krain (1923), Opowieści malajskie (1927), Ryby morskie częściej poławiane na Bałtyku i północ­nym Atlantyku (1938, wyd. 2 1947); pośmiertnie wy­dano Na drodze życia i myśli (?MemorabiIia Zoologica? nr 15, 1966).

"Wszechświat" 1955, z. 8-9 (poświęcony M. Siedleckiemu); C. Dobell Michał Siedlecki (1873-1940) a Founder of Modern Knowledge of the Sporozoa, "Parasitology" 1941, vol. 33.

S1EMASZKO Wincenty, ur. 18 IV 1887 w Wilnie, zm. 20 VI 1943 w Warszawie, fitopatolog i mikolog; członek Tow. Naukowego Warszawskiego; 1913 orga­nizator i do 1921 kierownik pracowni fitopatologicznej przy Stacji Doświadczalnej Rolniczo-Sadowniczej w Suchumi, gdzie pracował gł. nad chorobami roślin sub­tropikalnych i śródziemnomorskich; 1921 wrócił do Polski i został profesorem fitopatologii w SGGW w Warszawie; zorganizował Zakład Fitopatologii w tej uczelni; w czasie okupacji brał udział w tajnym naucza­niu w SGGW; S. rozwinął w kraju szeroką działalność fizjograficzną ze szczególnym uwzględnieniem grzybów pasożytniczych, zwrócił uwagę na zagadnienie rozprze­strzenienia grzybów, opisał 110 nowych gatunków grzy­bów, gł. pasożytniczych. Ważniejsze prace: Owadorosty polskie i palearktyczne, cz. 1-3 (wspólnie z żoną, Janiną z Woronieckich, 1927-33), Studia nad grzybami owadobójczymi Polski (1937), Zespoły grzybów towa­rzyszących kornikom polskim (1939).

SIERAKOWSKI Józef, ur. 1765, zm. 1831, sekre­tarz poselstwa pol. w Sztokholmie od 1789, członek Rządu Tymczasowego Litew. 1812; w Król. Pol. radca stanu, członek Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; gromadził książki i dzieła sztuki; autor m.in. O mitologii Słowian.

SIERAKOWSKI Zygmunt, ur. 26 V 1827 w Łyszczach (Wołyń), zm. 28 VI 1863 w Wilnie, wybitny dzia­łacz lewicy "czerwonych", uczestnik powstania 1863. Pochodził z niezamożnej szlachty wołyńskiej; 1848 za próbę przekroczenia granicy galicyjskiej zesłany do od­działów karnych na Syberię; po powrocie z zesłania wstą­pił do Akademii Sztabu Ge­neralnego w Petersburgu. Domagał się zniesienia kar cielesnych w wojsku; zorga­nizował tajne pol. koło ofi­cerskie w Petersburgu o ce­lach niepodległościowych, pozostające w kontaktach z młodzieżą studiującą w Mo­skwie i Związkiem Trojnic-kim w Kijowie. Ściśle współ­pracował z ros. ruchem rewol.; łączył hasło niepodle­głości z programem wyzwolenia chłopów. Po wybuchu powstania dowódca oddziału na Żmudzi; następnie na­czelnik wojskowy województwa kowieńskiego; oddzia­ły dowodzone przez niego składały się przeważnie z chłopów; 21 IV 1863 odniósł zwycięstwo pod Ginetyniami, w trzydniowej bitwie w rejonie Birż (7-9 V) od­dział jego został rozbity, S. ciężko ranny dostał się do niewoli rosyjskiej. Z rozkazu M.N. Murawiowa skaza­ny na karę śmierci i stracony w Wilnie.

B. Dybowski Pamięci Zygmunta Sierakowskiego, Lwów 1906; Z. Marciniak Zygmunt Sierakowski, bojownik o sprawiedli­wość społeczną i wyzwolenie narodowe, Warszawa 1956.

SKARGA Piotr, P. Powęski, ur. w lutym 1536 w Grójcu, zm. 12 IX 1612 w Krakowie, działacz kontrreformacyjny, teolog i pisarz kat., kaznodzieja. Wychowa­nek Akad. Krakowskiej, 1564 przyjął święcenia i został 1565 kanclerzem kapituły we Lwo­wie, gdzie rozpoczął też dzia­łalność kaznodziejską i misyj­ną. W 1569-71 przebywał w Rzymie, gdzie wstąpił do za­konu jezuitów; 1574-84 dzia­łał na Litwie, pełniąc urząd rektora kolegium jezuickiego w Wilnie, a od 1579 - rek­tora nowo powstałej Akad. Wileńskiej, i organizując no­we kolegia w Połocku, Rydze i Dorpacie. W 1577 S. opu­blikował obszerne dzieło O jedności Kościoła Bożego..., omawiające dzieje rozłamu w kościele i przygotowują­ce grunt pod przyszłą unię brzeską. Prowadzonej przez S. walce z innowiercami służyły także, poza kaza­niami i pismami polemicznymi, jego barwnie i przy­stępnie napisane Żywoty świętych (1579, 16 wydań do końca XVIII w.); w zawartych tu biografiach, zaczerp­niętych przeważnie z obcych dzieł hagiograficznych, S. głosił kult ascezy i bronił spraw atakowanych przez protestantów (m.in. ważności mszy, celibatu, pielgrzy­mek). Od 1584 jako superior domu św. Barbary prze­bywał w Krakowie, gdzie rozwinął działalność chary­tatywną. Po śmierci Batorego przeciwny kandydaturze Habsburga, opowiedział się za Zygmuntem III Wazą, który 1588 powołał S. na stanowisko kaznodziei nad­wornego; funkcję tę pełnił przez 24 lata, w kazaniach i pismach zwalczając uchwałę o tolerancji rel., powzię­tą 1573 przez konfederację warszawską (Upominanie do ewaniełików... 1592, Proces konfederacie] 1595), a 1606 udaremnił jej "obwarowanie?, przyczyniając się pośrednio do wybuchu rokoszu M. Zebrzydowskiego. Rzecznik polityki król., w napisanym znakomitą polsz­czyzną i obfitującym w barwne i malownicze obrazy i przenośnie traktacie polit. ujętym w formę kazań -Kazania sejmowe (wyd. w tomie Kazania na niedziele i święta 1597), domagał się wzmocnienia władzy król. i dziedziczności tronu, odebrania sejmowi władzy usta­wodawczej i pozostawienia mu jedynie głosu doradcze­go, gromił egoizm stanowy szlachty i ucisk chłopów, głosił zasady bezinteresownej miłości do ojczyzny i na­woływał do zgody, postulując zarazem usunięcie pro­testantów z życia polit. kraju. Znienawidzony za życia i ochrzczony przez przeciwników polit. mianem "głów­nego wichrzyciela Rzeczypospolitej?, utożsamiającego interes kościoła z dobrem państwa, wkrótce po śmierci stał się postacią legendarną. Sławę gorącego patrioty, obrońcy chłopów i natchnionego proroka wieszczące­go zagładę ojczyzny przydała S. epoka porozbiorowa (Mickiewicz w Wykładach paryskich, Matejko w słyn­nym obrazie Kazanie Skargi).

SKIBIŃSKI Kazimierz, ur. 6 III 1786 w Wilnie, zm. 1 III 1858 w Kamieńcu Podolskim, ojciec Karola, aktor, reżyser, dyrektor teatru; debiutował 1802 w Wil­nie, do 1846 grał na wielu scenach pol.; pełnił też funkcję kierownika sceny w krakowskim teatrze J. Kluszewskiego (1821-23 i 1828-29), prowadził teatry w Lublinie i w Wilnie; jego pamiętnik, stanowiący cen­ne źródło do dziejów teatru w XIX w., wydał 1912 M. Rulikowski pt. Pamiętnik aktora.

SKIRGIEŁŁO Iwan, ur. ok. 1354, zm. 11 I 1397 w Kijowie, książę litew., syn Olgierda, brat oraz najbliż­szy pomocnik Władysława Jagiełły; 1378 osadzony przez niego w Połocku, 1379 prowadził z ramienia bra­ta rokowania z Krzyżakami; 1381 usunięty z Połocka, 1382 otrzymał od Jagiełły Troki; 1385 stał na czele poselstwa Jagiełły do Krakowa z oficjalną prośbą o rę­kę Jadwigi, następnie zaś był jednym z poręczycieli i zakładników dotrzymania przez Jagiełłę jego zobo­wiązań; 1387 opanował Połock i ponownie objął w nim rządy; 1386-92 z ramienia Jagiełły administrował W. Księstwem Litewskim, a dzięki licznym nadaniom król. zyskał znaczną przewagę nad innymi książętami litew.; w wyniku ugody w Ostrowie 1392 między Ja­giełłą a Witoldem utracił na jego rzecz swoje dominu­jące na Litwie stanowisko oraz oddał mu Troki i Po­łock, sam otrzymując Krzemieniec i 1395 Kijów; zmarł zapewne otruty.

SŁOWACKA Salomea, z Januszewskich, secundo voto Becu, ur. 1792, zm. 2 VIII 1855 w Krzemieńcu, matka Juliusza; małżeństwo z E. Słowackim (1808) wprowadziło ją w krąg elity intelektualnej Krzemieńca, a następnie Wilna, gdzie po powtórnym małżeństwie, z A. Becu (1818), prowadziła salon; bywali w nim m.in. Mickiewicz i A.E. Odyniec; 1838, w związku ze sprawą Sz. Konarskiego wzywana na śledztwo do Kijowa, przebywała przez pewien czas pod nadzorem policji; 1848 we Wrocławiu spotkała się po wieloletniej rozłące z synem, a po jego śmierci włożyła wiele starań w gro­madzenie rękopisów oraz wydanie jego dzieł; adresat­ka listów poety, należących do najwybitniejszych osiąg­nięć XIX-wiecznej epistolografii.

SŁOWACKI Euzebiusz, ur. 15X1 1773 lub 15X11 1772 w Podhorcach k. Tarnopola, zm. 29 X 1814 w Wilnie, ojciec Juliusza, historyk i teoretyk literatury, poeta, tłumacz; od 1806 prof. poezji i wymowy w Li­ceum Krzemienieckim, 1811 objął katedrę literatury na uniw. w Wilnie; 1812-14 był redaktorem "Kuriera Lite­wskiego"; ceniony tłumacz literatury franc. (Henriada Woltaa 1803 i in.) i klasycznej (Cyceron, Liwiusz, Ta­cyt i in.), ogłaszał, obok drobnych wierszy i recenzji teatr., rozprawy z zakresu stylistyki i teorii poezji {Pra­widła poezji i wymowy... i in. 1826), reprezentując na gruncie estetyki poglądy pseudoklasyczne; pozostawił m.in. dwie tragedie hist. Mendog i Wanda (Dzielą z po­zostałych rękopisów ogłoszone, t. 1?4 1826?27).

SŁOWACKI Juliusz, ur. 4 IX 1809 w Krzemieńcu na Wołyniu, zm. 3 IV 1849 w Paryżu, poeta. Syn Euzebiusza i Salomei z Januszewskich, dzieciństwo spę­dził w Krzemieńcu i Wilnie, wychowując się w środo­wisku tamtejszej elity intelektualnej. Studia ukończył na Wydziale Nauk Moral­nych i Politycznych (prawo) Uniw. Wileńskiego. Z po­czątkiem 1829 przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie pracował jako aplikant w Komisji Rządowej

Przychodów i Skarbu. Poezje młodzieńcze - sonety, liryka nastrojowa, orientalne i hist. powieści po­etyckie (m.in. Szanfary, utwór powstały 1828, Jan Bie-lecki, powst. 1830, Arab, powst. 1830) wskazują na ro­mantyczną od początku po­stawę autora, zależność od Lamartine'a, Byrona, Mic­kiewicza oraz na niepospoli­te opanowanie języka poetyc­kiego. W dramacie z dziejów Litwy, Mindowe (powst. 1829), nawiązał do klasycznej tragedii pióra ojca, Men­dog, lecz tak w tym, jak i w następnym dramacie, Maria Stuart (powst. 1830), wzór klasyków i Woltera ustępuje patronatowi Szekspira, historyzmowi Scotta, teorii teatru V. Hugo. Bezpośredniego udziału w "wojnie? z klasykami S. jednak nie brał, przed powstaniem 1830 niczego, poza jednym utworem - powieścią poetycką Hugo ("Melitele" 1830), nie drukował. Na wybuch rewolucji odpowiedział cyklem wierszy patriotycznych, które zdobyły rozgłos (Hymn miał w ciągu kilku mie­sięcy 12 przedruków). W początku marca 1831, w at­mosferze niepewności i paniki, wyjechał z kraju, licząc się błędnie z rychłym upadkiem powstania. Przez Wro­cław dojechał do Drezna, stamtąd na zlecenie Rządu Nar., jako kurier dyplomatyczny, udał się przez Paryż do Londynu. Po miesięcznym pobycie w Anglii wrócił do Paryża. Powstanie konało, S. pozostał w stolicy Francji, dzieląc los przybywających tu pol. emigran­tów politycznych. Nawiązał kontakty z organizacjami wychodźców, zabiegał o tłumaczenie swych utworów, próbował sił w prozie i wierszach franc, sposobił się do odegrania roli na paryskiej - tym razem - scenie wypadków narodowych. Jego manifestem - takim, jak manifest poetycki Mickiewicza 1822 - miało stać się wydanie 2 tomików Poezji, zawierających młodzieńcze powieści poetyckie i dramaty; ukazały się one w kwiet­niu 1832, nie podbiły jednak emigracji, nie zostały nawet należycie zauważone. Pośród "potępieńczych swarów? politycznych nikt nie miał ucha dla subtelności poetyckich odkryć S. Wydanie III cz. Dziadów, w któ­rych pod postacią ukaranego przez Opatrzność Doktora-zaprzańca przedstawiony został ojczym S., A. Becu, przyśpieszyło decyzję usunięcia się z paryskiego cen­trum; 26 XII 1832 wyjechał poeta do Genewy.

Tymczasem 1833 ukazał się w Paryżu trzeci tom jego Poezji. Był tam poemat Lambro, który w intencji au­tora miał dorównać ideowo Mickiewiczowskiemu Kon­radowi Wallenrodowi, oraz pierwsze dojrzałe w pełni dzieło, Godzina myśli, poetycka spowiedź z "grzechu? dumnej odrębności od ludzi przeciętnych. Do tomu weszły też wiersze rewol. i powstańcze. Nade wszystko jednak o nar. idei jego poezji świadczyć miał utwór następny, dramat o przedpowstaniowym spisku prze­ciw carowi - Kordian (1834), pomyślany za przykła­dem Fausta Goethego i Dziadów jako fragment większej całości. Kordian, dramat samotnego, daremnego dzia­łania, przeciwstawiający się mesjanizmowi Mickiewi­cza, należy do reprezentatywnych dzieł pol. teatru ro­mantycznego, jego zaś autor rychło stanął w rzędzie mistrzów eur. dramatu. W rok później napisał S. Balladynę (wyd. 1839), osobliwą arcyromantyczną fantazję sceniczną, opartą na wątkach ludowych i lit. (Szeks­pir), przepełniony dygresjami i satyrą polityczną pokaz romantycznej samowoli wobec tematu. Powstały 1835 dramat prozą o rewolucji 1794, na której tło rzucony został problem "polskiego Hamleta? - tragedia bez­nadziejnej niemożliwości wyboru - utwór, wyd. po­śmiertnie pt. Horsztyński, zadziwiał nowoczesnym ro­zumieniem psychologii i zawierał głęboką analizę sto­sunku jednostki do historii. Do plonu tego okresu na­leży też sielanka opisowa W Szwajcarii (wyd. wraz z Ojcem zadżumionych i Wacławem w tomie Trzy poemata 1839). W latach oddalenia od środowiska pary­skiego skrystalizowała się postawa ideowa S., samot­nego krytyka pol. zacofania intelektualnego i społ.; im bardziej wszakże był krytyczny i nowatorski, tym trud­niej było o uznanie jego twórczości. Dopiero gdy w 1836 ruszył z Genewy do Włoch, znalazł idealnego czytelnika swoich wierszy w Krasińskim, z którym za­przyjaźnił się w Rzymie, w maju 1836.

Z Włoch przez Neapol pojechał, tradycyjnym szla­kiem romantycznego wojażu w poszukiwaniu egzotyki, na Wschód. Etapami tej podróży były: Korfu, Korynt, Ateny, Aleksandria, Kair, piramidy, Teby, wyprawa Nilem, droga pustynią do Ziemi Świętej, Jerozolima, Betlejem, Nazaret, Damaszek, Bejrut; po powrocie do Włoch na dłużej osiadł we Florencji. Podróż trwała do czerwca 1837, przyniosła nowe pomysły poetyckie, przede wszystkim zaś Anhellego, którego pisał 1837 w położonym w górach Liban klasztorze Betcheszban (wyd. 1838), wielki rozrachunek z emigracją i z włas­nym indywidualizmem, w biblijnej prozie utrzymaną odpowiedź na optymizm Mickiewiczowskich Ksiąg na­rodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Anhelli głosi ideę cierpienia i ofiary, zapowiada przyszłą rewolucję i odrodzenie. O rosnącym podówczas wpływie Dantego świadczy poemat o cierpieniu - Ojciec zadżumionych (1839) i patriotyczny utwór o charakterze wizyjnym Poema Piasta Dantyszka... (1839). Plonem orientalnej wyprawy S. był także zamysł poematu opisowego, peł­nego dygresji dziennika podróży, zamkniętego w stro­fy 6-wierszowe, treściowo zaś otwartego na całość pol. i eur. problematyki - dzieło nie ukończone, wyd. po­śmiertnie jako Podróż z Neapolu do Ziemi Świętej, współczesnym znane ze świetnego fragmentu Grób Agamemnona (wyd. 1840, wraz z Lilią Wenedą). Do Paryża powrócił S. w grudniu 1838, by w tej stolicy emigran­tów mieszkać do końca życia. Już w Paryżu powstała romantyczna tragedia Beatryks Cenci, następnie Lilia Weneda (wyd. 1840), druga po Balladynie kronika dra­matyczna o powstaniu i fatalizmie dziejowym Polski, oraz tragedia ściśle historyczna, wg wzoru dzieł V. Hu­go - Mazepa (1839, wyd. 1840). Nadal jednak nie zdobył uznania, nawet obfitość jego twórczości i ros­nąca liczba publikacji stawały się przedmiotem szyderstwa. Szydercom i krytykom odpowiedział Beniowskim, ujętym w oktawy poematem dygresyjnym w duchu Don Juana Byrona, którego 5 pierwszych pieśni wydał jako odrębną całość (1841). Tym, którzy lekko ważyli jego poezję, pokazał, iż nikt przed nim tak po polsku pi­sać nie umiał, nikt nie połączył ironii i patosu, realiz­mu i fantastyki w jedność tak porywającą. Przeciwni­ków potraktował z góry, brak zrozumienia i samotność swą określił jako samotność proroka. Ogłosił się wiesz­czem rewolucyjnej przyszłości, przewodnikiem ludu, prawodawcą uczuć nadchodzącej społeczności, prze­ciwnikiem obskurantyzmu, ludzi małych i małej wiary. Jest Beniowski sumą doświadczeń poetyckich autora, realizacją romantycznego hasła mieszania gatunków i stylów.

Wyrażony w Beniowskim program poezji proroczej nie mógł pozostać bez echa w dalszej twórczości. S. stał się rzeczywiście wizjonerem, piewcą nadchodzących przewrotów i rewol. ruchów mas, zapowiadaczem przyszłej Wiosny Ludów. Dla oddziaływania ideowego nie miał jednak pola na emigracji. Wprawdzie stron­nictwa chciały pozyskać dla siebie ostre, polemiczne pióro autora Beniowskiego, lecz on nie cenił tych stron­nictw, lekceważył ich realny wpływ na ruch wyzwoleń­czy kraju. Toteż odcięty od ojczyzny, skazany był na pracę wewnętrzną, pozostał niezależny i - osamotnio­ny, jakkolwiek wraz z potężniejącą wiarą w mistyczną intuicję, w znaczące sny i siłę oddziaływania czysto du­chowego pogłębiała się w tych latach jego wiedza o historii, ostrzejsze stało się też widzenie współczesnych mu problemów społecznych. Zachowany we fragmen­cie dramat Jan Kazimierz (powst. 1841) jest przykła­dem niezwykłego u nas realizmu hist., podobnie jak nie ukończona Złota czaszka (powst. 1842), sztuka o dobie szwedz. "potopu?. Poeta próbował sił w ory­ginalnej prozie satyrycznej (Pan Alfons, powst. 1842), pisał Fantazego, na poły komediowy dramat, wymie­rzony przeciwko pozie romantycznej, realistyczny, po­dejmujący tematykę współczesną, ironiczny i podniosły zarazem, o akcentach zdecydowanie rewolucyjnych. Wnet potem powstało "poema dramatyczne? o okresie konfederacji barskiej, Ksiądz Marek (wyd. 1844), pisa­ny z natchnienia Dantego i Calderona utwór o działa­niu w historii mistycznej siły ducha. S. sparafrazował też tragedię Calderona Książę Niezłomny (wyd. 1844), wyrażającą ideę wierności wobec przekonań, prze­świadczenie o wartości cierpienia. Charakterystyczny dla postawy poety - wielbiciela baroku, mistyka, wy­znawcy ruchu rewolucyjnego i realisty zarazem - był "romans dramatyczny? Sen srebrny Salomei (1844), wizyjny obraz XVIII-wiecznego krwawego powstania ludu ukr. przeciw szlachcie.

W lipcu 1842 S. poznał Towiańskiego; olśnił go ów "mąż Boży? i jego mistyczna misja, system zaś religijno-wychowawczy przezeń głoszony uznał za naukę objaśniającą "cele finalne?, tajemnicę bytu. W roku następnym zerwał S. z Kołem mistrza, lecz jego wpływ odcisnął się trwale na związanych z własnym doświad­czeniem mistycznym przekonaniach poety o jedności duchowej przenikającej materię, przyrodę i człowieka, o łańcuchu wcieleń, o ciągłej ewolucji form bytu. Własną naukę o rozwoju, od przyrody nieorganicznej do wysokich szczebli życia duchowego, sformułował w Genezis z ducha (powst. 1844), cała zaś twórczość ostatnich lat życia S. rozwijała zawarte w Genezis twierdzenia, była swoistym zastosowaniem do historii społeczeństw teorii "rewolucji z .ducha? i wiecznego buntu przeciw kształtom istniejącym. Wyrazem tej tezy ogólnej był powstały 1843 poemat w formie dialogu Poeta i natchnienie oraz rozpoczynany 1844-45 w kil­ku wersjach epos dramatyczny Zawisza Czarny, dra­mat o temacie antycznym Agezylausz, a nade wszystko Samuel Zborowski, potężny poemat historiozoficzny w formie fantazji dramatycznej, dzieło o dialektycznej) walce zasad porządku i wolności w dziejach Polski. Zastosowaniem poglądów S. do spraw najbardziej ak­tualnych - i drażliwych - stała się manifestacyjnie rewolucyjna Odpowiedź na psalmy przyszłości... (wyd. 1848 pt. Do autora Trzech psalmów), polemika z kon­serwatywnym programem solidaryzmu, głoszonym przez niedawnego przyjaciela, Krasińskiego. Zwieńcze­niem tych wszystkich utworów, a także serii szkicowa­nych "poematów filozoficznych?, scen dramatycznych i fragmentów epickich stać się miał monumentalny epos historiozoficzny, Król-Duch (rapsod I wyd. 1847), nie ukończony, do ostatnich dni życia tworzony poe­mat w oktawach o pradziejach i pierwszych wiekach historii Polski, aż po panowanie Bolesława Śmiałego, o wcielanej ciągle w nowe kształty wojnie duchów pro­wadzących naród. W końcowym okresie życia S. pisał niezmiernie wiele, mało publikował, po Śnie srebrnym Salomei i Księdzu Marku wszystkie dzieła pozostawił we fragmentach. Osiągnął szczyt swej sztuki poetyc­kiej, lecz jego twórczość przestała być zwyczajną dzia­łalnością literacką. W jedno stapiała się poezja i filo­zofowanie, liryka i traktaty historiozoficzne; niezwykle daleko poszedł proces integracji gatunków, wątki i te­maty wędrowały z utworu do utworu (pisana wtedy kontynuacja Beniowskiego zazębia się z większością innych dzieł). Pod różnymi tytułami, w różnych for­mach lit. pisał to samo, jedno dzieło, gorączkowo rzu­cał na papier swą wiarę w Polskę, w przyszłość, w ła­miący zapory rytm ruchu ku nowym, doskonalszym kształtom życia.

Poezja S. zyskała w tym czasie nielicznych czytelni­ków wśród młodej generacji romantyków (R. Zmorski, R. Berwiński), jego rewol. idealizm przyciągnął grono wyznawców. Po wybuchu Wiosny Ludów próbował S. zawiązać konfederację, jednoczącą emigrantów do ak­cji w kraju. Śmiertelnie już zagrożony gruźlicą, poje­chał w kwietniu 1848 do Poznania, by czynnie wystąpić na arenie wydarzeń. Po kapitulacji powstania wielko­polskiego 2 miesiące spędził we Wrocławiu, gdzie do­szło do spotkania z matką (listy S. do niej złożyły się na powstającą przez lata powieść o sobie). W lipcu 1848 wrócił do Paryża. Planowanej na wiosnę podróży do kraju już nie dożył. Pochowany został na paryskim cmentarzu Montmartre. W dniu 28 VI 1927 zwłoki S., z honorami przewiezione do Polski, spoczęły w gro­bach król. na Wawelu, obok zwłok Mickiewicza.

Współcześni - poza nielicznymi wyjątkami - nie rozumieli rewolucyjnej nowości poezji S. Dopiero Nor­wid właściwie ocenił jego miejsce między największymi poetami - Mickiewiczem i Krasińskim (paryskie od­czyty o S., 1860). Szersze oddziaływania na patriotycz­ną młodzież i poetów notujemy w dobie powstania styczniowego (M. Romanowski). Przełomowym mo­mentem stało się wydanie przez A. Małeckiego Pism pośmiertnych S. (1866) i jego monografii (1866-67). Kilka dziesiątków lat trwał spór o S., trzeciego wiesz­cza narodowego. Był on poetą młodych, obozu nie­podległościowego i lewicy społecznej. Atakowali go natomiast przedstawiciele nauk. i polit. konserwatyzmu (kilkakrotne próby sprowadzenia zwłok S. do kraju na­potykały opór sfer klerykalnych). W 2 poł. XIX w. weszły na pol. sceny dramaty S.: 1851 Mazepa, 1862 Maria Stuart i Balladyna, 1863 Lilia Weneda, 1867 Fantazy - wystawiany początkowo pt. Niepoprawni i No­wa Dejanira, 1869 Mindowe, 1879 Horsztyński; w 1899 teatr krakowski sięgnął po Kordiana, 1900 po Sen srebrny Salomei, 1901 po Księdza Marka; S. zajął na trwałe pierwsze miejsce wśród autorów dramatu naro­dowego. Za patrona i prekursora "nowej sztuki? uzna­ła go Młoda Polska. Szczytowym okresem kultu poety stały się 1909 uroczystości 100-lecia urodzin. Wpływ S. utrwalił się, okazał swą szczególną żywotność w latach wojny i okupacji; w czasach najnowszych uczczono poetę uroczyście obchodzoną 150 rocznicą jego uro­dzin, w roku 1959, ogłoszonym Rokiem Słowackiego. W kulturze lit. narodu zajął miejsce obok Mickiewicza, stał się, powiedzmy za Norwidem, twórcą "języka transfiguracji społecznych?, "posunął społeczeństwo w przyszłość i język uczuć przyszłych mu przyniósł?.

Pisma, t. 1-4, Lipsk 1860-62; Pisma pośmiertne, t. 1-3, wy­dał: A. Malecki, Lwów 1866; Dzieła, t. 1-10, wydał: B. Gubrynowicz i W. Hahn, Lwów 1909; Dzieła wszystkie, t. 1-11,

oprać: J. Kleiner, Lwów 1924-33, wyd. 2, t. 1-15, Wrocław 1953-63 (następne w przygotowaniu); Dzieła, t. 1-14, oprać: J. Krzyżanowski, wyd. 3, Wrocław 1959; Korespondencja Ju­liusza Słowackiego, t. 1-2, oprać: E. Sawrymowicz, Wrocław 1962-63.

A. Małecki Juliusz Słowacki, t. 1-2, Lwów 1866-67; F. Hoesick Życie Juliusza Słowackiego, t. 1-3, Kraków 1896-97; I. Matuszewski Słowacki i nowa sztuka, Warszawa 1902; J. Tretiak Juliusz Słowacki, t. 1-2, Kraków 1904; Księga pamiąt­kowa ku uczczeniu... Juliusza Słowackiego, t. 1-3, Lwów 1909; J. Kleiner Juliusz Słowacki, t. 1-3. t. 4 cz. 1-2, Warszawa 1919-27; Juliusz Słowacki 1809-1849. Księga zbiorowa w stu­lecie zgonu, London 1951; J. Kleiner Słowacki, wyd. 3, Wro­cław 1958; Juliusz Słowacki. W stopięćdziesięciolecie urodzin, Warszawa 1959; P. Hertz Portret Słowackiego, wyd. 5, War­szawa 1959; E. Sawrymowicz Kalendarz życia i twórczoś­ci Juliusza Słowackiego, Wrocław 1960; Słowacki na scenach polskich, Wrocław 1963; Sądy współczesnych o twórczości Sło­wackiego (1826-1862), oprać: B. Zakrzewski, K. Pecold, A. Ciemnoczołowski, Wrocław 1963; E. Sawrymowicz Juliusz Słowacki, wyd. 3, Warszawa 1966. Stefan Treugutt

"SŁOWO", dziennik wydawany w Wilnie 1922-39, organ grupy konserwatystów wileńskich (tzw. żubrów); w początku lat trzydziestych miał akademickie dodatki artyst.-lit. (m.in. "Wilcze Zęby?, - "Żagary"); zało­życielem i redaktorem "S." był S. Mackiewicz (Cat).

SMOKOWSKI Wincenty, ur. 1797 w Wilnie, zm. 13 II 1876 w Krykianach (Wileńszczyzna), malarz i gra­fik; studiował na uniw. w Wilnie od 1817, m.in. u J.

Rustema, 1823-29 w akademii w Petersburgu, 1831-36 medycynę w Wilnie; 1841-58 był lekarzem miejskim w Warszawie; malował obrazy o tematyce antycznej, hist., rodzajowej, rel., pejzaże i portrety; większe zna­czenie miały jego rysunki (scenki rodzajowe, typy lud.) i drzeworyty (ilustracje do Witoloraudy J.I. Kraszew­skiego 1846, dzieł K.W. Wójcickiego, A. Wilkońskiego i in.); był prekursorem nowoczesnego pol. drzeworytu; pisywał artykuły o sztuce i wspomnienia o artystach.

SMUGLEWICZ Antoni, ur. 1740, zm. 1810 w Wilnie, brat Franciszka, malarz teatr, i dekorator wnętrz. Uczył się u ojca, Łukasza, i u Sz. Czechowicza; 1765 wraz z ojcem zdobił wnętrze kaplicy i sali teatr, w Podhorcach; dekorował ściany gł. klatki scho­dowej na zamku w Ujazdowie; dekoracji teatr, po­święcił się po zetknięciu z W. Bogusławskim (1796-99 we Lwowie, 1799-1804 w Warszawie); jako scenograf przedstawień Axur, król Ormus A. Salieriego, Krako­wiacy i Górale W. Bogusławskiego (1794) i Flet czar­noksięski W.A. Mozarta (1801) stał się współtwórcą pol. teatru preromantycznego.

SMUGLEWICZ Franciszek, ur. 6 X 1745 w War­szawie, zm. 18 IX 1807 w Wilnie, brat Antoniego, ma­larz. Uczył się u swego ojca, Łukasza, i u Sz. Czechowicza. Od 1763 przebywał w Rzymie, od 1766 studiował tam w Akademii św. Łukasza jako stypendysta Stani­sława Augusta i zajmował wybitną pozycję w kołach artystów, archeologów i kolekcjonerów. W 1784 wró­cił do Warszawy, 1785 wyjechał na rok do Wilna; po powrocie otworzył pracownię malarską. Mianowany profesorem rysunku i malarstwa na uniw. w Wilnie, stał się założycielem wileńskiej szkoły malarskiej. Reprezentował kierunek klasycystyczny o pewnych remi­niscencjach baroku. Malował sceny mit., antyczne, rel., rodzajowe o motywach lud., krajobrazy, portrety (Port­ret rodziny Prozorów 1789) i dekoracje ścienne (m.in. na uniw. w Wilnie). Był pierwszym nar. malarzem hist.; związany z kołami patriotycznymi i postępowymi, za­przyjaźniony z H. Kołłątajem, namalował wiele kom­pozycji hist. i przedstawiających wydarzenia współ­czesne {Obrona Trembowli, Przysięga Kościuszki 1797, cykle poświęcone zasługom rodów pol.); rozpoczął też cykl Obrazy historii polskiej w stu rycinach. Uczniami S. byli m.in.: J. Peszka, M. Topolski, J. Oleszkiewicz.

SPITZNAGEL Ludwik Władysław, ur. 9 I 1806 w Wilnie, zm. 25 lub 26 II 1827 w Snowiu (pow. nowo­gródzki), poeta, orientalista, przyjaciel J. Słowackiego; studiował na wydziale lit. uniw. w Wilnie i w Instytucie Orientalnym w Petersburgu; przed wyjazdem na stano­wisko tłumacza w konsulacie ros. w Aleksandrii popeł­nił samobójstwo; autor ogłaszanych na łamach czaso­pism wileńskich utworów poetyckich (wyd. 1932 w Księdze Pamiątkowej... Uniwersytetu Stefana Batore­go...), upamiętniony jako jeden z bohaterów Godziny myśli Słowackiego i adresat jego wiersza Do Ludwika Spitznagla.

SREBRNY Stefan, ur. 14 I 1890 w Warszawie, zm. 12 X 1962 w Toruniu, filolog klasyczny; studiował w Petersburgu i Berlinie, 1918-23 prof. uniw. w Lublinie, 1923-39 w Wilnie, 1945-60 w Toruniu; jeden z najwy­bitniejszych znawców tragedii, komedii, meliki i mimu gr.; autor publikacji dotyczących rekonstrukcji (na podstawie fragmentów) zaginionych dramatów Ajschylosa, Sofoklesa, Eupolisa i meliki eolskiej; tłumacz za­chowanych tragedii Ajschylosa (1952) i 8 komedii Arysfofanesa (1955 i 1962); wydanie ich opatrzył apałatem krytycznym, komentarzem i wstępem, wprowadza­jącym m.in. w istotę dramatu i teatru gr.; z dramatem były również związane Studia scaenica (1960) i nie do­kończone Wort und Gedanke bei Aischylos (1964).

STANIEWICZ Witold, ur. 16 IX 1888 w Wilnie, zm. 14 VII 1966 w Poznaniu, ekonomista rolny; do 1931 prof. polit. we Lwowie, 1931-39 prof. uniw. w Wil­nie (od 1933 rektor) i kierownik wydziału ekonomiki rolnej drobnych gospodarstw wiejskich PINGW w Pu­ławach; 1926-30 minister reform rolnych; od 1946 prof. ekonomiki i organizacji rolnictwa na uniw., a na­stępnie w Wyższej Szkole Rolniczej w Poznaniu; ogłosił liczne prace nauk. i publikacje z zakresu ekonomiki rolnictwa i polityki agrarnej.

STEMPOWSKI Jerzy, pseud. Paweł Hostowiec, ur. 10 III 1894 w Szebutyńcach (Wileńszczyzna), syn Sta­nisława, krytyk lit., eseista; 1940 osiadł w Szwajcarii, od 1947 współpracuje z paryskim miesięcznikiem ? "Kultura?; ogłosił m.in. szkice: Pan Jowialski i jego spadkobiercy (1931), Chimera jako zwierzę pociągowe. Próba interpretacji ekonomicznej futuryzmu i surrealiz­mu (1933), Literatura w okresie wielkiej przebudowy (1935), Pełnomocnictwa recenzenta (1939), na emigracji: Dziennik podróży do Austrii i Niemiec (1946), La terre bernoise (1954) i wybór Eseje dla Kassandry (1961).

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1968. T.11. Ster-Urz

 

STOMMA Stanisław, ur. 18 I 1908 w Szacunach (Litwa), publicysta i kat. działacz społ.-polit.; docent prawa karnego na Uniw. Jag., od 1957 poseł na sejm i przewodn. koła poselskiego [dopisek A. Rumiński z Encyklopedii Gaz. Wyb.: członek zespołu redakcyjnego "Znak?, 1946-53 red. Naczelny i "Tygodnika Powszechnego?; 1947-50 i 1956-78 pracownik naukowy UJ; 1957-76 poseł na sejm, 1958-64 prezes krak. KIK; 1981-85 przewodn. Prymasowskiej Rady Społ.; zał. (1984) i prezes (do 1989) Klubu Myśli Politycznej "Dziekania?; 1994 odznaczony Orderem Orła Białego; 1989-91 senator; gł. prace: Myśli o kulturze i polityce (1960), Czy fatalizm wrogości? (Myśli o stosunkach polsko-niemieckich) (1979)].

STROYNOWSKI Hieronim, ur. 20 IX 1752 w Chodaczkowie k. Krzemieńca, zm. 5 VIII 1815 pod Wil­nem, brat Waleriana, ekonomista, biskup wileński; 1780-1808 prof. prawa natury w Akad. Wileńskiej, 1799-1808 jej rektor; członek Komisji Edukacji Naro­dowej oraz Akademii Florenckiej; 1791-92 członek deputacji litew. mającej opracować kodeks Stanisława Augusta; w koncepcjach ekon. zwolennik i propagator fizjokratyzmu; przeciwstawiał się A. Smithowi: uwa­żał, że ekonomia nie jest nauką o bogactwie narodów, lecz o "corocznej reprodukcji"; gł. praca: Nauka pra­wa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów (1785).

STRUMIŁŁO Józef, ur. 1774 w Wilnie, zm. 18 VII 1847 tamże, ogrodnik; studiował w Szkole Głównej W. Księstwa Litewskiego w Wilnie; 1801-25 marszałek pow. wileńskiego; 1812 brał udział w pracach Tymcza­sowego Rządu W. Księstwa Litewskiego; za współpra­cę z Tow. Patriotycznym zesłany 1825 do Woroneża; od 1830 prowadził w Wilnie wszechstronną działalność w dziedzinie ogrodnictwa; ogłaszał artykuły z tego za­kresu w "Dzienniku Wileńskim"; jego traktat o daliach (1845) był pierwszą poi. monografią ogrodniczą; dzieło S. Ogrody północne (t. 1-3 1820, 7 wydań) było podsta­wowym podręcznikiem ogrodnictwa na Litwie i pn. ziemiach pol.; S. wydał też Słownik kwiatowy (1834).

STRYJKOWSKI, Strykowski, Maciej, Matys Strycovius, ur. ok. 1547 w Strykowie (pow. grójecki), zm. po 1582, historyk, poeta. W 1567-70 studiował w Akad. Krakowskiej; 1572 służył w wojsku litew., w ro­cie A. Gwagnina; 1574-75 uczestniczył w poselstwie A. Tarnowskiego do Turcji; po powrocie osiadł na Litwie jako kanonik w Miednikach; autor dzieł historyczno-genealogicznych (Goniec cnoty... 1574) i histo­rycznych; gł. dzieło S., Kronika polska, litewska, imodzka i wszystkiej Rusi (1582, przekł. ruski w XVII w.), jest po części kompilacją J. Długosza, Mie­chowity i in.; zawiera liczne wstawki wierszowane (gł. opisy bitew); kronika S. stała się źródłem inspiracji dla późniejszych pisarzy (m.in. Mickiewicza, Słowackiego, Kraszewskiego); dzieło S. - Sarmatiae Europeae descriptio, napisane 1573, ukazało się 1578 w przeróbce i pod nazwiskiem A. Gwagnina.

STYCZYŃSKI Jan Gwalbert, ur. 1786, zm. 9 V 1845 w Kamieńcu Podolskim, bibliograf, pedagog; 1810 ukończył studia na uniw. w Wilnie; 1815-23 był nauczy­cielem poezji i wymowy w Winnicy; 1832 został profe­sorem łaciny w Kamieńcu Podolskim; współpracownik "Dziennika Wileńskiego", opublikował tu m.in. recen­zje z Pułtawy N. Muśnickiego i Jagiellonidy D. Bończy-Tomaszewskiego (1817) oraz starannie opracowane uzupełnienia bibliograficzne do Historii literatury pol­skiej... F. Bentkowskiego (1818-19, 1821-22); autor romansu hist. Mendog, król litewski (1825), będącego przeróbką tragedii E. Słowackiego.

SUZIN Adam, ur. 1800 w Kulinowszczyźnie lub w Zaleszanach (Białoruś), zm. 11 XII 1879 w Warszawie, filareta; od 1819 studiował na uniw. w Wilnie, po pro­cesie młodzieży wileńskiej 1824 skazany zostałjako jeden z najciężej obwinionych na twierdzę i zesłanie do Ufy, a następnie Orenburga; od 1838 przebywał w Kijowie, 1841 wrócił do Wilna; autor nie opublikowanego prze­kładu dzieła pani de Stael O Niemczech, wspomnień Wycieczka w stepy kirgiskie ("Kronika Rodzinna" 1871); upamiętniony jako adresat improwizacji Mickie­wicza z 1824 oraz jeden z bohaterów sceny więziennej w III cz. Dziadów.

SYROKOMLA Władysław, właśc. Ludwik Kondratowicz, ur. 17 IX 1823 w Smolhowie (Polesie), zm. 3 IX 1862 w Wilnie, poeta, tłumacz; pochodził z nie­zamożnej rodziny szlacheckiej; większą część życia spę­dził na Wileńszczyźnie; 1861 więziony był za udział w patriotycznych manifestacjach; współpracował m.in. z "Athenaeum" J.I. Kraszewskiego i "Kurierem Wileń­skim".

Obfity ilościowo dorobek poetycki S. obejmuje m.in. zebrane w Gawędach i rymach ulotnych (t. 1-6 1853?61) realistyczne utwory obyczajowe i wiersze ulot­ne, ukazujące -niekiedy z zacięciem satyrycznym -obraz stosunków społ. na wsi i krzywdę pańszczyźnianego chłopa (Lalka, Niewinnej du-szeczce, Wyzwolenie włościan, Z wrażeń poleskiej podróży i in.); demokratyzm S., wi­doczny również w jego poe­tyckich gawędach hist., pod­noszących problem wartości moralnych tkwiących w lu­dzie (Chodyka 1848, Janko Cmentarnik 1857, Utas 1858), splatał się niekiedy z dąże­niem do ukazania dodatnich cech dawnego obyczaju szla­checkiego (Urodzony Jan Dę-boróg, napisany 1846-51, wyd. 1854, wzorowany na Panu Tadeuszu Mickiewicza); S. pozostawił ponadto m.in. cykl wierszy Melodie z domu obłąkanych (w: Poezje ostatniej godziny 1862), w którym śmiałość metaforyki łączyła się z pokrewną twórczości CK. Norwida i H. Heinego tonacją ironicz-no-sarkastyczną, oraz próby epiki hist. (Margier 1855 i in.), wierszowane dramaty i komedie, a także cenny wybór Przekłady poetów polsko-lacińskich epoki zyg-muntowskiej (t. 1-6 1851-53) i Dzieje literatury w Pol­sce (t. 1-2 1851-52); swą ogromną popularność za­wdzięczał S. głównie bliskiej twórczości lud. prostocie środków wyrazu, potoczystości i melodyjności wiersza oraz postawie emocjonalnej, która zadecydowała o au­tentyczności i charakterze nurtu lirycznego w jego poezji; przekłady poetów ros. i ukr., P.J. Berangera, Heinego i in.

Poezje, t. 1-10, wyd.: W. Korotyński, Warszawal872; Wybór poezji, wstęp i oprać.: W. Kubacki, wyd. 2, Warszawa 1961.

SZCZENIOWSKI Szczepan, ur. 26 XII1 1898 w Warszawie, fizyk; prof. uniw. we Lwowie (1933-36), w Wilnie (1937-39), w Poznaniu (1945-63), od 1957 Polit. Warsz.; od 1965 dyr. Instytutu Fizyki Polit. Warsz.; od 1936 członek ANT, od 1947 PAU, od 1964 PAN; 1952-56 poseł na Sejm; badania z dziedziny fotoluminescencji roztworów, promieniowania kosmicz­nego, dyfrakcji elektronów (1928 pierwszy uzyskał ugięcie braggowskie wiązki elektronów na monokrysz­tałach metalu); obecnie zajmuje się ferromagnetyz­mem ; autor podręcznika Fizyka doświadczalna (cz. 2-5, wyd. 1 1953-60, wyd. 2 1964-67).

SZELIGOWSKI Tadeusz, ur. 13 IX 1896 we Lwo­wie, zm. 10 I 1963 w Poznaniu, kompozytor i pedagog; prof. konserwatoriów w Poznaniu (1931-32) i Wilnie (1932-41) oraz PWSM w Po­znaniu (od 1947) i w Warsza­wie (1951). Twórczość Sz. wy­kazuje różnorodne związki stylistyczne i wielorakie źró­dła inspiracji; szczególnie częsta jest stylizacja muzyki lud. i archaizacja: w operze Bunt żaków (1951, nagroda państw.) nawiązuje np. do muzyki średniow. i renesan­sowej. Inne dzieła sceniczne: opery Krakatuk (1955) i Teo­dor Gentleman (1960); balety Paw i dziewczyna (1948) i Ma­zepa (1958); dzieła orkiestro­we: suita Kaziuki (1927), Epi­tafium na śmierć Karola Szymanowskiego (1937), Suita lubelska (1945), Nokturn (1947); utwory kameralne (2 kwartety, kwintet, trio); fortepianowe (Sonatina 1940); wokalno-instrumentalne: Te Deum (1938), Tryptyk (1946), Wesele lubelskie (1948), Suita weselna (1948), Panicz i dziewczyna (1949), Karta serc (1952); pieśni, psalmy, motety (Angeli słodko śpiewali).

SZEMESZ Adam, ur. 1808 w okręgu Słuck, zm. 1864 w Wilnie, malarz i krytyk artyst.; studiował 1826-31 u J. Rustema na uniw. w Wilnie; jako zesłaniec polit. spędził wiele lat w Rosji; od 1852 czynny w Wilnie; malował obrazy religijne, rodzajowe, historyczne i por­trety.

SZTYRMER Ludwik, ur. 30 IV 1809 w Płońsku, zm. 4 VI 1886 w Wilnie, prozaik; brał udział w powstaniu listopadowym, m.in. w bitwie pod Grochowem wzięty do niewoli i zesłany do Wiatki, wstąpił 1832 do wojska ros., w którym dosłużył się stopnia generała-lejtnanta; bliski współpracownik "Tygodnika Pe­tersburskiego?, 1843-44 publikował tu pod pseudoni­mem Gerwazego Bomby krytycznolit. Listy z Polesia; jego fantastyczno-psychologiczne utwory powieściowe ogłaszane pod imieniem żony, Eleonory, odznaczały się - mimo przerostów dydaktyzmu - celnością ob­serwacji charakterologicznych (Dusza w suchotach, "Athenaeum? 1843; Powieści nieboszczyka Pantofla, t. 1-2 1844, Kątąleptyk, t. 1-2 1846).

SZUKIEWICZ Wandalin, ur. 10X11 1857 w Naczy (pow. lidzki, obecnie Białoruś.SRR), zm. 1 XII 1919 tamże, archeolog i etnograf; odkrył w pow. lidzkim i trockim kilkadziesiąt osad z epoki kamienia oraz rozkopał liczne mogiły z okresu wędrówek ludów i z wczesnego średniowiecza; autor prac z zakresu archeo­logii i etnografii Wileńszczyzny.

SZYDŁOWSKI Ignacy, ur. 1793 w Hajnie k. Borysowa (Białoruś), zm. 12 III 1846 w Wilnie, poeta, tłumacz, krytyk lit.; członek Towarzystwa Szubraw­ców, red. "Tygodnika Wileńskiego? (1818-22) i współ­pracownik "Dziennika Wileńskiego?; zausznik Wacła­wa Pelikana (ok. 1780-1873), bliskiego współpracow­nika N.N. Nowosilcowa, był 1826-28 cenzorem rządo­wym; autor licznych ód okolicznościowych, pism saty­rycznych oraz przekładów Horacego, La Fontaine'a, J.B. Rousseau, J. Delille'a i Byrona (Giaur 1822-23 i in.), należał do gł. przedstawicieli pseudoklasycyzmu w wileńskim środowisku literackim.

SZYDŁOWSKI Tadeusz, ur. 9 VI 1883 w Jarosła­wiu, zm. 25 X 1942 w Krakowie, historyk sztuki i kon­serwator; studiował na Uniw. Jag. (u M. Sokołowskiego), 1909-14 pracował w Muzeum Narodowym w Krakowie; 1914-28 był konserwatorem zabytków Ga­licji Zach.; 1928 prof. uniw. w Wilnie, a od 1929 Uniw. Jag.; zajmował się m.in. pol. sztuką średniow.; gł. pra­ce: Ruiny Polski (1919), Pomniki architektury epoki Piastowskiej w województwach krakowskim i kieleckim (1928); Ze studiów nad Stwoszem i sztuką jego czasów (1935).

SZYRWID Konstanty, ur. 1564 (wg innych źródeł 1579) na Żmudzi, zm. 23 VIII 1631 w Wilnie, leksykograf, kaznodzieja, jezuita; wykładał Pismo św. na Akad. Wileńskiej; wygłaszał kazania i wydawał książki w ję­zyku pol. i litew.; Sz. jest autorem pierwszej gramatyki języka litew.; gł. prace: Dictionarium trium linguarum in usiim studiosae iuventutis (1629, słownik łac.-pol.-litew.), Punkty kazań od Adwentu aż do Postu, litewskim językiem z wytłumaczeniem na polskie (1629).

ŚLENDZIŃSKI LUDOMIR, ur. 29 X 1889 w Wilnie, malarz i rzeźbiarz; studiował w akad. w Pe­tersburgu (1909-16); od 1920 przebywał w Wilnie, gdzie był od 1925 profesorem malarstwa dekoracyjnego na uniw.; wywierał silny wpływ na wileńskich artystów; od 1945 prof. Wydziału Architektury polit. w Krako­wie; w swej twórczości (kompozycje figuralne, akty, portrety) Ś. nawiązał do klasycyzmu wileńskiego 1 poł. XIX w. oraz do sztuki wł. XV i XVI w.; wykonywał obrazy malowane na drewnie, częściowo plastycznie modelowane, oraz polichromowane reliefy; uprawiał malarstwo ścienne (np. w hotelu "Orbis? w Zakopa­nem 1954); po 1945 podjął też tematykę współczesną i pejzażową.

ŚNIADECKA Ludwika, ur. 4 VIII 1802 w Wilnie, zm. 22 II 1866 w Konstantynopolu, córka Jędrzeja, mło dzieńcza miłość J. Słowackiego, upamiętniona w ko­respondencji i w wielu utworach poety (Godzina myśli, Kordian, Beniowski); 1842 poznała w Turcji M. Czaj-kowskiego, została jego żoną i brała żywy udział w jego działalności politycznej.

ŚNIADECKI Jan Chrzciciel Władysław, ur. 29 VIII 1756 w Żninie, zm. 21 XI 1830 w Jaszunach k. Wilna, brat Jędrzeja, jeden z najwybitniejszych uczo­nych pol. oświecenia. Po studiach w Krakowie (1777 doktorat filozofii), a następ­nie (1778-81) w Getyndze, Lejdzie, Utrechcie i Paryżu, objął w krakowskiej zrefor­mowanej Szkole Głównej katedrę matematyki, a 1782 astronomii; pracę pedago­giczną Ś. łączył z żywą dzia­łalnością w dziedzinie orga­nizacji szkolnictwa w Polsce, zwłaszcza w Komisji Edu­kacji Narodowej, współpra­cując m.in. z H. Kołłątajem nad reformą uniwersytetów i 1789-90 prowadząc w War­szawie prace nad rozwinię­ciem ustaw szkolnych; orga­nizator i 1792-1803 dyrektor otwartego 1792 obserwa­torium astr. w Krakowie; od 1801 członek warszawskie­go Tow. Przyjaciół Nauk, od 1808 Petersburskiej AN. Po opuszczeniu (1803) Krakowa i podróży nauk. do Francji, Niemiec i Włoch (1803-06) Ś. przeniósł się do Wilna, gdzie 1807-15 pełnił funkcję rektora uniw., pro­wadząc żywą pracę organizatorską; m.in. wprowadził w życie ustawy uniwersyteckie, obejmujące również kie­rowanie szkolnictwem średnim na całym obszarze ziem wsch.; 1806-25 Ś. wykładał na uniw. w Wilnie astro­nomię i był dyrektorem obserwatorium astr., prowa­dząc własne badania nauk. w tej dziedzinie; w wyniku obserwacji planetoid - nowo odkrytych wówczas ciał niebieskich, odkrył, niezależnie od Olbersa, planetoidę Pallas; dokonywał licznych obserwacji Słońca, Księży­ca, planet oraz zaćmień i zakryć gwiazd przez Księżyc. W zakresie badań mat. Ś. był pionierem rozwoju ra­chunku prawdopodobieństwa w Polsce; oryginalnym wynikiem było dokonane przez niego proste wyprowa­dzenie wzorów Delambre'a z trygonometrii sferycznej (1811); Ś. był również twórcą pol. terminologii mat. i astronomicznej. W niezwykle bogatej nauk. działal­ności Ś., obejmującej problematykę nauk ścisłych, języ­ka i literatury, oświaty i historii, filozofii, polityki i życia społ., wyróżnić można dwa zasadnicze okresy: pierwszy, związany z uniw. w Krakowie jako miejscem działalnoś­ci, drugi - ze środowiskiem akademickim wileńskim. Okres krakowski charakteryzowała dominacja w pra­cach Ś. problematyki mat. i przyrodniczej; koncentru­jąc się na badaniach nauk. z tej dziedziny, Ś. występo­wał jako zwolennik obiegowych idei eur. oświecenia; przyjmując deizm jako najogólniejszą ramę poglądu na świat, był rzecznikiem empiryzmu i indukcyjnego docho­dzenia do prawdy, uniezależnienia nauki i moralności od religii, krytyki idealizmu i scholastyczności myślenia. W okresie wileńskim, obok prowadzonych w dalszym ciągu badań w dziedzinie astronomii i matematyki, nastąpiła pewna autonomizacja zainteresowań filoz. i Ś. rozpoczął systematyczne uprawianie filozofii, której kwintesencję zawarł w Filozofii umysłu ludzkiego (1821); w okresie tym nastąpiło w postawie Ś. stępienie po­czątkowego oświeceniowego radykalizmu światopo­glądowego i poszukiwanie programu filozofii umiarko­wanej, która by - nie krępując swobody badań nauk.- nie zagrażała jednocześnie liberalistycznym ideałom porządku społecznego. Niebezpieczne skrajności Ś. upatrywał z jednej strony w sensualizmie i materializmie franc. oświecenia, z drugiej zaś - w metafizyce niem., szczególnie w kantyzmie (gł. w takiej postaci, jaką propagował w Polsce J.K. Szaniawski); środek za­radczy widział w szkoc. filozofii "zdrowego rozsądku? (szkocka szkoła filozoficzna) i na niej starał się oprzeć swój program uprawiania filozofii. Z tych po­zycji Ś. wystąpił w słynnym sporze epoki - tzw. walce klasyków z romantykami, jako przeciwnik romantyz­mu; w rozprawie z zakresu estetyki O pismach kla­sycznych i romantycznych ("Dziennik Wileński? 1819), polemizującej z artykułem K. Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności..., we wpływie niem. idealiz­mu na kulturę pol. widział groźbę powrotu do obsku­rantyzmu i ciemnoty, przezwyciężonych przez epokę stanisławowską; jego ideał poezji bliski był programowi lit. i normatywnej poetyce pseudoklasycyzmu; po­ważną rolę w ówczesnym życiu kult. odegrały również wystąpienia Ś. w obronie czystości języka pol.; upra­wiał też biografistykę. Gł. prace: O nauk matematycz­nych początku, znaczeniu i wpływie na oświecenie po­wszechne (1781), Rachunku algebraicznego teoria przy­stosowana do linii krzywych (t. 1-2 1783), O Koperniku (studium popularyzatorskie 1802), Jeografia (1804), Żywot literacki Hugona Kołłątaja (1814), O języku pol­skim (listy drukowane w "Dzienniku Wileńskim? 1815 i "Pamiętniku Warszawskim? 1816-17), Trygonometria kulista (1817), O filozofii (1819).

Wybór pism naukowych, oprać, i wstęp: Z. Libera (pisma humanistyczne), S. Drobot (pisma matematyczne i przyrodni­cze), Warszawa 1954; Pisma filozoficzne, oprać: D. Petsch, t. 1-2, Warszawa 1958. B. Suchodolski Nauka polska w okresie oświecenia, War­szawa 1953.

ŚNIADECKI Jędrzej, ur. 30 XI 1768 k. Żnina, zm. 12 V 1838 w Wilnie, brat Jana Chrzciciela Władysława, chemik, lekarz, biolog i filozof. Kształcił się na Uniw. Jag., w Pawii i Edynburgu; 1797-1822 był profesorem chemii, 1826-32 medycyny w Szkole Głównej Litewskiej; od 1832 prof. Akad. Medyko-Chirurgicznej w Wilnie; od 1801 członek warszaw­skiego Tow. Przyjaciół Nauk; współzałożyciel (1806) i pier­wszy przewodniczący Tow. Lekarskiego Wileńskiego. W dziedzinie chemii Ś. był twór­cą pol. słownictwa chem., jednym z pierwszych wykła­dowców chemii w języku pol. oraz autorem pierwsze­go pol. podręcznika chemii Początki chemii (1800, dal­sze wyd.: 1807,1816); Ś. od­krył w platynie uralskiej nowy pierwiastek west (Roz­prawa o nowym metalu... 1808), jednak Akad. Paryska nie potwierdziła tego odkrycia (przypuszcza się, że west był identyczny z rutenem, odkrytym 1845 przez K. Clausa); praca Teoria jestestw organicznych (t. 1-2 1804-11, przekłady na franc, niem. oraz ros.) zawie­rała również próbę zarysu biologii ogólnej; odznaczała się ona szerokością horyzontów i śmiałością myśli wy­prowadzanych nie ze spekulatywnych dociekań, lecz z obserwacji świata żywego i ówczesnych osiągnięć nauk ścisłych; wyprzedzała też o dziesiątki lat postępy nauk przyrodniczych. Naczelną tezą przyrodniczych poglądów Ś. była teza o jedności materii świata żywego i materii nieożywionej oraz łączności między wszystki­mi żywymi organizmami; podstawę tej łączności stano­wi, wg Ś., nieustanna przemiana materii - pojęcie wprowadzone przez Ś. w tym dziele; przyjmując zasad­niczo tezę o niezmienności gatunków, Ś. sądził jednak, że powstały one wg pewnej określonej kolejności (drabina jestestw) i że czynniki zewn. wywierają wpływ na postać roślin i zwierząt; Ś. był zwolennikiem epigenezy. Podbudową teorii przyrodoznawczych Ś. były jego poglądy filoz.; ich zasadniczy trzon - zespół koncepcji wypracowanych z jednej strony przez empiryzm i materializm franc. oświecenia, z drugiej zaś - przez "zdrowy rozsądek? i realizm -szkockiej szkoły filozoficznej; będąc zdecydowanym przeciwnikiem wszelkich spekulacji metafiz., w poglądach swych wy-

korzystywał jednocześnie niektóre elementy kantyzmu. Ś. był propagatorem i popularyzatorem nauki i nowych odkryć nauk.; pracę tę prowadził gł. na ła­mach "Dziennika Wileńskiego", którego był współzałożycielem i współredaktorem (1805-06 i 1815); należał też do grona założycieli Towarzystwa Szubrawców i od 1819 był jego prezydentem; współpracował blisko z "Wiadomościami Brukowymi?; opublikował w nich m.in. głośny cykl felietonów satyrycznych Próżniacko-filozoficzna podróż po bruku (1818-21), wzoro­wanych na prozie L. Sterne'a, godzących - zgodnie z tradycją oświeceniową - w ciemnotę i zacofanie spo­łeczeństwa. Ś. był również wybitnym lekarzem, krzewi­cielem higieny i dietetyki, pionierem wychowania fiz. w Polsce (O fizycznym wychowaniu dzieci, "Dziennik Wi­leński? 1805-06, nowe wyd. 1956), które pojmował sze­roko jako kierowanie fiz. rozwojem człowieka. Inne pra­ce: O niepewności zdań i nauk na doświadczeniu fundo­wanych (1799), O rozpuszczaniu (1805), Krótkie opisanie gorączki... (1818).

Dzieła, t. 1-6, Warszawa 1840; Pisma satyryczne, cz. 1-3, Warszawa 1908; Wybór pism naukowych i publicystycznych, Warszawa 1952.

ŚWIDRYGIEŁŁO Bolesław, ur. ok. 1370, zm. 10 II 1452 w Łucku, książę podolski 1400-02, czernihowski 1419-30, w. książę litew. 1430-32, książę wo­łyński od 1442, najmłodszy syn Olgierda, brat Włady­sława Jagiełły. W 1400 otrzymał zach. Podole jako lenno, związane bezpośrednio z Koroną; nie mogąc pogodzić się z objęciem przez Witolda (1401) tronu wielkoksiążęcego, na początku 1402 porzucił księstwo i udał się do Krzyżaków, by z ich pomocą wystąpić przeciwko Witoldowi. Próby osadzenia Ś. w Wilnie po­dejmowane przez Zakon 1402-03 nie udały się; mimo pozornego pojednania z Witoldem (1404), 1409 po­nownie spiskował z Krzyżakami; zdrada została wy­kryta i S. uwięziono w Krzemieńcu; 1418 zbiegł do Malborka, nie mogąc jednak uzyskać realnej pomocy, pojednał się z Władysławem Jagiełłą i Witoldem oraz otrzymał księstwo siewierskie. Po śmierci Witolda (1430) mianowany przez Jagiełłę, wbrew opinii panów pol., w. księciem litewskim, Ś. zmierzał do uzyskania korony król. przy pomocy Zakonu i Zygmunta Luk­semburskiego; wkrótce też (1431) zaatakował Podole i Ruś Czerwoną, zawarł skierowane przeciw Polsce przymierze z Krzyżakami oraz pozyskał pomoc Tata­rów i Aleksandra, księcia mołdawskiego; nastąpiły pu­stoszące najazdy: mołdawski na pogranicze Podola i Rusi, krzyżacki na Kujawy i ziemię dobrzyńską; rów­nocześnie jednak, w wyniku spisku przeciwników Ś., popieranych przez Polaków, musiał on uchodzić do Połocka (wrzesień 1431), a rządy na Litwie właściwej objął Zygmunt Kiejstutowicz, któremu też 1432 powierzono tron wielkoksiążęcy. Po­pierany nadal przez prawosławnych kniaziów i szlachtę ruską, Ś. podejmował próby odzyskania Litwy; mimo pomocy ze strony Tatarów i Krzyżaków inflanckich skończyły się one 1435 klęską nad rz. Świętą; 1438 Ś. został wyparty także z Wołynia, wsch. Podola i Kijowszczyzny i schronił się na Wołoszczyźnie. Po śmierci Zygmunta Kiejstutowicza Ś. wrócił 1442 na Wołyń, gdzie przez rok rządził samodzielnie, a 1443 uznał zwierzchnictwo w. ks. litew. Kazimierza Ja-giellończyka.

ŚWIĘTORZECKI Bolesław, ur. 1876 w Malinowszczyźnie (Wileńskie), zm. 22 IX 1938, pisarz i organi­zator łow., współtwórca ustawy łow. z 1927, założyciel Tow. Łowieckiego Ziem Wschodnich i wileńskiego cza­sopisma łow.; autor monografii Głuszec (1925) i Wilk (1926), cennej pracy łow. Podstawy łowiectwa (1935).

TALKO-HRYNCEWICZ Julian, ur. 18 VIII 1850 w Rukszanach (Litwa), zm. 1936 w Krakowie, antro­polog i etnograf, z wykształcenia lekarz; 1908-31 pro­fesor antropologii na Uniw. Jag.; 1919 zorganizował zakład antropologii na uniw. w Wilnie; członek PAU; prowadził badania antropologiczne, archeol. i etnogr. na Ukrainie i we wsch. Syberii; ogłosił ok. 300 prac z tego zakresu, m.in. Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi południowej (1893), Ludy Azji Środkowej (1909), Czło­wiek na ziemiach naszych (1913), Górale polscy jako grupa antropologiczna (1916), Muślimowie... (1907), Ka­szubi jako grupa antropologiczna (1925), Z problemów rasowości człowieka (1933).

TARASZKIEWICZ Bronisław, ur. 20 I 1892 w Maciuliszkach k. Wilna, zm. 22 XI 1941, przywódca białorus. ruchu narodowowyzwoleńczego, publicysta, tłu­macz, filolog; Od 1928 członek Białoruś. AN; po ukoń­czeniu (1916) uniw. w Petersburgu pozostał na nim jako wykładowca; autor pierwszej gramatyki białorus., przełożył na białorus. m.in. Iliadę Homera (opubliko­wane częściowo w "Połymia Rewalucyi?, marzec 1935) i Pana Tadeusza Mickiewicza (opublikowane częścio­wo w "Połymia", luty 1962). Przed I wojną świat. w pol. organizacjach niepodległościowych, od 1911 w ruchu białorus., 1917 członek KC Białorus. Socjalistycznej Hromady, założyciel (1921) Tow. Białoruskiej Szkoły; 1922-27 poseł na sejm i prezes (1922-25) Białorus. Klu­bu Poselskiego; do 1923 T. należał do czołowych dzia­łaczy białorus., postulujących niezależność Białorusi związanej z Polską; z koncepcji nacjonalistycznych wy­cofywał się stopniowo i - uznając, że aspiracje nar. Białorusinów są realizowane w Białorus.SRR - zerwał z obozem nacjonalistycznym i przeszedł na pozycje komunist.; współzałożyciel (1925) - Hromady i czo­łowy jej przywódca, od grudnia 1925 członek Komuni­stycznej Partii Zachodniej Białorusi; 1928 skazany na karę 12 lat (ułaskawiony), 1932 - na 8 lat więzienia; 1933 wyjechał do ZSRR w ramach wymiany więźniów polit, pracował w Międzynar. Instytucie Rolnictwa w Moskwie; 1937 niesłusznie oskarżony i skazany; zreha­bilitowany po XX Zjeździe KPZR (1956).

TASZYCKI Witold, ur. 20 VI 1898 w Zagórzanach (pow. gorlicki), językoznawca, współtwórca pol. dialektologii historycznej. Studia slawistyczne i polonis­tyczne w Krakowie, pod kierunkiem J. Rozwadowskiego i J. Łosia, i w Sofii; 1928 prof. języka pol. na uniw. w Wilnie, 1929 filologii słów. we Lwowie, 1936-41 języ­ka pol. we Lwowie; po zajęciu Lwowa przez hitlerow­ców brał udział w tajnym nauczaniu; 1944 prof. uniw. we Lwowie, 1945 w Toruniu, od 1946 w Krakowie na Uniw. Jag.; kierownik Zakładu Onomastyki Słowiań­skiej i Zakładu Filologii Staropolskiej; od 1939 członek PAU, 1956 -PAN. W 1939 red. serii "Rozprawy z Onomastyki Słowiańskiej?; wydawca tekstów staropol., m.in. Psałterza floriańskiego (1939); opracował (wspólnie z S. Jodłowskim) Zasady pisowni polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym (1936, wie­lokrotnie wznawiane). Gł. prace z zakresu dialektologii hist., onomastyki pol. i słów. (m.in. brał udział w repolonizacji nazw miejscowych na Śląsku i Mazurach) oraz na temat pochodzenia pol. języka lit., zebra­ne w Rozprawach i studiach polonistycznych (t. 1-3 1958-65).

TATARKIEWICZ Władysław, ur. 3 IV 1886 w Warszawie, filozof i historyk filozofii, estetyk i historyk sztuki; studiował na uniw. w Warszawie, Zurychu, Pa­ryżu, Berlinie, Marburgu; 1915-19 kierownik Katedry Filozofii na Uniw. Warsz., 1919-21 prof. filozofii na uniw. w Wilnie, 1921-23 prof. estetyki i nowszej historii sztuki na uniw. w Poznaniu; 1923-61 prof. filozofii na uniw. w Warszawie; 1923-48 red. "Przeglądu Filozoficz­nego", od 1938 członek redakcji "Revue Internationa­le de Philosophie", 1960-63 red. "Estetyki"; członek wie­lu towarzystw nauk., m.in. od 1928 Tow. Naukowego Warszawskiego, 1930-51 PAU, od 1930 Comite In­ternational de 1'Histoire de 1'Art, Institut International de Philosophie, członek ho­norowy Stów. Historyków Sztuki; 1933-45 przewodn. Zarządu Głównego Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych i Średnich; od 1956 członek PAN. Badania naukowe T. kon­centrują się przede wszyst­kim na zagadnieniach este­tyki i historii filozofii oraz historii sztuki, zwłaszcza nowszej, a gł. pol. (w szczegól­ności architektury i rzeźby); T. jest również autorem wielu prac z zakresu etyki. Wybitny pedagog, wsławił się długoletnią działalnością nauk. i dydaktyczną, wy­chował kilka pokoleń filozofów i estetyków pol.; wy­głaszał liczne odczyty z zakresu filozofii oraz filozofii i historii sztuki w wielu ośrodkach nauk. zagr., przy­czyniając się w znacznej mierze do popularyzacji osiąg­nięć nauki polskiej. Bibliografia prac T. obejmuje po­nad 140 pozycji, z których podstawowymi są: Historia filozofii (t. 1-2, wyd. 1 1931; t. 3 1950; t. 1-3, wyd. 6 1968) i Historia estetyki (nie ukończona, t. 1-2, wyd. 1 1960, wyd. 2 1962; t. 3 1967). Historia filozofii zawie­ra syntetyczny obraz rozwoju poglądów i kierunków filoz. i od wielu lat jest podręcznikiem akademickim. Historia estetyki zakresem materiału i metodol. ujęciem wykracza poza dotychczasowe opracowania z tej dzie­dziny, dając całościowy przegląd problematyki estetycz­nej. Inne ważniejsze prace: z zakresu etyki - O bez­względności dobra (1919), O szczęściu (1947, wyd. 4 1965), z estetyki - Skupienie i marzenie (1951), z historii sztuki - Budowa pałacu w Łazienkach (1916), Rządy artystyczne Stanisława Augusta (1919), Dominik Merlini (1955), Łazienki warszawskie (1957), O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku (1966).

Charisteria. Rozprawy filozoficzne złożone w darze Władysła­wowi Tatarkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, War­szawa 1960.

TOŁŁOCZKO Bolesław, ur. 13 I 1882 w Swadościach k. Kowna, zm. 25 XI 1954 w Warszawie, inżynier mechanik, specjalista w dziedzinie kotłów parowych; prof. Polit. Warsz. (od 1919); przez wiele lat pracował jako konstruktor kotłów parowych oraz brał czynny udział w pracach normalizacyjnych; wychował wiele pokoleń konstruktorów kotłów parowych; podczas oku­pacji brał udział w tajnym nauczaniu, napisał m.in. podręcznik Kotły parowe (t. 1-2 1951-56).

TOMKIEWICZ Władysław, ur. 4 IX 1899 w No­wince (Litwa), historyk, historyk sztuki. Studiował na uniw. w Warszawie (1920-28) i w Paryżu (1932-33). Wykładał na uniw. w Warszawie (od 1933) i w Pań­stwowym Instytucie Sztuki Teatralnej, 1941-44 na kom­pletach tajnego nauczania; 1938-40 kustosz Muzeum Wojska Pol., 1945-50 dyr. Biura Rewindykacji i Od­szkodowań w Ministerstwie Kultury i Sztuki, 1947 prof. uniw. w Warszawie, 1961-66 wykładowca Wojskowej Akad. Politycznej w Warszawie. Zajmował się począt­kowo historią polit. XVII w., później sztuką i kulturą artystyczną pol. renesansu i baroku oraz związkami artyst. polsko-weneckimi. Gł. prace: Jeremi Wiśniowiecki 1612-1651 (1933), Unia hadziacka (1937), Kozaczyzna ukrainna (1939), Z dziejów polskiego mece­natu artystycznego w XVII w. (1952), Pisarze polskiego odrodzenia o sztuce (1955), Dolabella (1959), Warszawa w XVII w. ("Kwartalnik Historyczny?, r. 72, 1965, nr 3).

TOWARZYSTWO LEKARSKIE WILEŃSKIE (TLW), założone 1805 z inicjatywy J. Franka, A. Becu i Jędrzeja Śniadeckiego, który był jego pierwszym pre­zesem; było to pierwsze towarzystwo lekarskie na zie­miach pol. i w całym imperium rosyjskim; położyło wielkie zasługi dla rozwoju nauk lekarskich i poprawy stanu zdrowotnego Wileńszczyzny; 1819 zorganizowa­no przy TLW Wydział Farmaceutyczny; 1812 wydano 1 t. "Pamiętnika TLW?, 1821 -jego 2 t., a od 1822 ukazywał się nieregularnie "Dziennik Medyczno-Chi-rurgiczny i Farmaceutyczny?; do 1925 ukazywał się "Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego?; do tradycji m.in. TLW nawiązało utworzone 1951 Polskie Towarzystwo Lekarskie.

TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK W WIL­NIE, towarzystwo naukowe ogólne działające w latach 1907-39; przyczyniło się do wznowienia uniwersyte­tu w Wilnie 1919, a następnie ściśle z nim współpra­cowało.

TOWARZYSTWO SZUBRAWCÓW, stowarzysze­nie liberałów wileńskich, rekrutujących się spośród za­wodowej inteligencji i oświeconego ziemiaństwa, dzia­łające 1817-22 w Wilnie; członkami T.Sz., naśladujące­go w żartobliwej formie zasady organizacyjne wolno-mularstwa (ceremoniał zebrań, tytuły godności i urzę­dów, pseudonimy zaczerpnięte z mitologii litew.), byli m.in.: M. Baliński, L. Borowski, J.T. Bułharyn, I. Chodźko, J. Chodźko, A. Górecki, K. Kontrym, A. Marcinowski, Jan Bogusław Rychter, J. Sękowski, Ka­zimierz Strawiński, I. Szydłowski, T. Zan i J. Zawadzki; urząd prezydenta pełnili kolejno: Jakub Szymkiewicz (do 1818), Michał Roemer i Jędrzej Śniadecki (1819-22); organem T.Sz. było pismo satyryczne "Wiado­mości Brukowe?; w uprawianej gł. na jego łamach dzia­łalności lit. i publicystycznej, nawiązującej często do tradycji oświecenia ang. i pisarstwa L. Sterne'a, człon­kowie T.Sz. krytykowali obskurantyzm, bezmyślne na­śladowanie mody i próżniactwo szlachty oraz jej stosu­nek do chłopstwa; działalność T.Sz. ustała wskutek konfiskaty papierów "szubrawskich? i zakazu wydawa­nia pisma.

TOWIAŃSKI Andrzej, ur. 1 I 1799 w Antoszwińciach k. Wilna, zm. 13 V 1878 w Zurychu, mistyk, za­łożyciel sekty religijno-mistycznej, reprezentant jedne­go z nurtów pol. - mesjanizmu; 1815-18 studiował pra­wo na uniw. w Wilnie, a na­stępnie pracował w sądowni­ctwie; 1832-33 przebywał w Petersburgu, gdzie pod wpły­wem rozbudzonego ok. 1828 przekonania o własnym po­słannictwie dziejowym, pró­bował szerzyć swe poglądy m.in. w t

amtejszych kołach dworskich; 1834-37 podró­żował za granicę, m.in. do Drezna, a po kilkuletnim gos­podarowaniu w Antoszwińciach, w lipcu 1840 - być mo­że pod wpływem wiadomości o sprowadzeniu do Francji zwłok Napoleona I, którego był zwolennikiem - dla wypełnienia swej misji udał się przez Polskę, Niemcy do Belgii, gdzie pozyskał przejś­ciowo J. Skrzyneckiego, następnie przez Anglię do Pa­ryża; 17 lub 30 VII 1841 poznał tam Mickiewicza, a uzdrowiwszy we wrześniu 1841 Celinę Mickiewiczową, utrwalił swój wpływ na duchowego wodza pol. emi­gracji. Występując jako "prorok? nawołujący do do­skonalenia się duchowego oraz intensyfikacji życia rel. i zwiastujący przemianę w dziejach ludzkości (pierwsze przemówienie do Polaków wygłosił 27 IX 1841 po nabożeństwie w Notre Damę), założył w czerwcu 1842 w Nanterre mistyczną sektę rel., zw. Kołem Sprawy Bożej; w sierpniu 1842, podejrzany o działalność agenturalną na rzecz Rosji, wydalony został przez policję franc. z Paryża i osiadł w Brukseli, a następnie w Szwajcarii, skąd kierował kołem początkowo za poś­rednictwem Mickiewicza, później zaś S. Goszczyńskiego (przejściowo) i K. Różyckiego. W swych poglądach historiozoficznych, nawiązując do systemów filozoficzno-mistycznych L.C. Saint-Martina i E. Swedenborga, przyjmował, iż dzieje świata zamykają się w formule "plan opatrzności genialna jednostka naród?, przy czym naród jest jedynie przejawem, realizacją war­tości, jakie jednostka wnosi do historii. Poglądy T., gło­szone przezeń z dużą sugestywnością i umiejętnością oddziaływania na otoczenie, zyskały mu kilkudziesięciu zwolenników i wyznawców zarówno wśród Polaków (do towiańczyków należeli m.in.: Stanisław Falkowski - sekretarz T. w Kole, Anna i Ferdynand Guttowie, E. i Romuald Januszkiewiczowie, L. Nabielak, Gerszon Ram, L. Rettel, Teodor Ernest Rutkowski, Michał Szweycer, Walenty Wańkowicz, F. Wrotnowski i przejściowo Słowacki), jak Francuzów (1843 powsta­ło koło franc, w którego skład weszła część członków sekty P.M. Vintrasa) i Włochów (koło wł., zał. 1848 w Turynie, rozwinęło działalność po 1849); jednakże osoba i działalność T. oraz sekciarski charakter Koła (obrzędowość, uciążliwe praktyki i egzaltacja rei., od­rębna terminologia), a zwłaszcza stosunek do sprawy pol.- jako do wtórnej i podrzędnej wobec "sprawy bożej? (wyrazem tego przekonania był m.in. adres do Mikołaja I z 15 VIII 1844, którego formalnym autorem był A. Chodźko), budziła ostre sprzeciwy i polemiki i doprowadziła do założenia 1846 przez Mickiewicza odrębnego koła, usiłującego przeciwstawić się bierności T. wobec problemu walki narodowowyzwoleńczej. Wpływ T. zaważył niekorzystnie na życiu polit.-społ. Wielkiej Emigracji; przyczynił się też do zahamowania działalności lit. i nauk. Mickiewicza.

Biesiada... z 17 stycznia 1841 roku, wyd.: A. Jełowicki, Paryż 1842; Pisma, t. 1-3, Turyn 1882 (tu m.in. 2 redakcja Biesiady); Wybór pism i nauk, wstęp i oprać: S. Pigoń, wyd. 2, Warszawa-Kraków 1922.

J. Kleiner System Towiańskiego, "Przegląd Filozoficzny", r. 30,1927; S. Szpotańsk.1 Andrzej Towiański. Jego życie i nauka, Warszawa 1939; Polska myśl filozoficzna. Oświecenie, Roman­tyzm, red.: H. Hinz, A. Sikora, Warszawa 1964; A. Sikora Poslannicy słowa. Warszawa 1967.

TRZEBIŃSKI Józef, ur. 1 III 1867 w Kozubach (ziemia kaliska), zm. 1941 w Wilnie, botanik; członek PAU (od 1930), Tow. Naukowego Warszawskiego (od 1916) i Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie; 1904-12 kie­rownik działu mikologii Stacji Entomologicznej w Smile na Ukrainie; 1912 zorganizował Stację Ochrony Roś­lin przy Tow. Ogrodniczym Warszawskim, 1918-24 wy­kładowca w SGGW (1937 doktor h.c.) i na uniw. w Warszawie oraz kierownik wydziału ochrony roślin PINGW w Puławach; 1924-37 prof. systematyki roślin na uniw. w Wilnie; opublikował wiele prac z zakresu fitopatologii, mikologii, fizjologii roślin i florystyki oraz podręczniki: Choroby roślin uprawnych... (1912), Choro­by roślin (1930).

"TYGODNIK WILEŃSKI", czasopismo nauk.-lit. wydawane 1815-22 w Wilnie (od 1818 jako dwutygod­nik), założone i redagowane początkowo przez J. Lele­wela (1815-18), M. Balińskiego i I. Szydłowskiego, następnie przez Michała Olszewskiego (1821-22); do współpracowników pisma należeli m.in. członkowie ?>Towarzystwa Szubrawców, a także Mickiewicz, który zamieścił tu Zimę miejską (1818) i Żywilę (1819), oraz J. Korzeniowski, A. Chodźko, A.E. Odyniec.

TYSZKA Jan, właśc. Leon Jogiches, pseud. Grozowski, ur. 17 VI 1867 w Wilnie, zm. 10 III 1919 w Berlinie, mąż R. Luksemburg, działacz pol. i międzynar. Ruchu robotniczego. Jako uczeń należał do kółek rewol., od 1885 uczestniczył w pracach kółek Narodnej Woli w Wilnie; 1887 był jednym z kierowników utworzonej wówczas grupy marksistow­skiej w Wilnie (związanej z Narodną Wolą), która miała kontakty z podobnymi grupa­mi w Warszawie i w innych miastach; 1888 aresztowany, 1890 emigrował do Szwajca­rii, gdzie zbliżył się do grupy ros. marksistów, 1890-93 brał udział w pracach grupy Wy­zwolenie Pracy (przywódca G.W. Plechanow); działał wśród emigracji polskiej. T. był współzałożycielem So­cjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (1893), jed­nym z gł. ideologów partii. W 1893 wraz z R. Luksem­burg, J. Marchlewskim i A. Warskim-Warszawskim założył i redagował "Sprawę Robotniczą?; na łamach pisma polemizował z tezami ideowych przywódców rewizjonizmu w ruchu ro­botniczym. Od 1903 do końca istnienia SDKPiL był członkiem jej Zarządu Głównego (ZG), 1905-14 polit. kierownikiem organizacyjnym partii, redagował wiele czasopism partyjnych (m.in. "Czerwony Sztandar?, "Przegląd Socjaldemokratyczny?, "Trybuna Ludowa?, "Trybuna?). Od 1900 przebywał gł. w Niemczech. Wy­wierał wielki wpływ na polit. działalność R. Luksem­burg. Po wybuchu rewolucji 1905-07 przybył niele­galnie do kraju, w grudniu 1905 był jednym z organiza­torów walk strajkowych robotników warszawskich. Aresztowany w marcu 1906, następnie skazany na 8 lat katorgi, zbiegł 1907 za granicę. Z Berlina (siedziba ZG) kierował SDKPiL, współpracował ściśle z SDPRR, 1907 wybrany do KC SDPRR.

Po wybuchu 1 wojny światowej T. zajął stanowisko zdecydowanie internacjonalistyczne, potępiał jakikol­wiek udział proletariatu w wojnie imperialistycznej. Był jednym z czołowych przywódców lewicy socjalde­mokracji niemieckiej. Współorganizator grupy Inter­nationale (1915), następnie (1916) Związku Spartakusa, którym kierował do uwięzienia w marcu 1918. Zwolniony po rewolucji listopadowej w Niemczech, uczestniczył wraz z R. Luksemburg i K. Liebknechtem w utworzeniu Komunistycznej Partii Niemiec, był członkiem i sekretarzem KC partii. Aresztowany w marcu 1919, został zamordowany w więzieniu.

TYSZKIEWICZ Eustachy, hrabia, ur. 6 IV 1814 w Łohojsku (Białoruś), zm. w sierpniu 1873 w Wilnie, brat Konstantego, badacz pradziejów Białorusi; zało­życiel i dożywotni prezes Komisji Archeologicznej w Wilnie (1855) oraz twórca tamtejszego Muzeum Sta­rożytności (1858); napisał m.in. Rzut oka na źródła archeologii krajowej... (1842), Listy o Szwecji (t. 1-2 1846), Badania archeologiczne nad zabytkami przedmio­tów sztuki... (1850) oraz prace hist.: Birże, rzut oka na przeszłość miasta... (1869) i Źródła do dziejów Kur­landii i Semigalii... (1870).

TYSZKIEWICZ Janusz, ur. ok. 1572, zm. 1642 w Wilnie, syn Teodora, pisarz w. litew. od 1610, woje­woda mścisławski od 1621, trocki od 1626, wileński od 1640; uczestnik wojny chocimskiej 1621; pozostawił diariusz rokowań ze Szwedami 1625.

TYSZKIEWICZ Jerzy, rok ur. nie znany, zm. 1656 w Królewcu, kanonik wileński od 1626, sufragan wi­leński, biskup żmudzki od 1633, wileński od 1649; brał czynny udział w obradach synodu piotrkowskiego (1628); jako poseł Władysława IV jeździł 1638 do pa­pieża Urbana VIII i uzyskał godność domowego pra­łata papieża oraz administratora biskupstwa piltyń-skiego; przewodniczył delegacji katolików na colloquiutn charitativum w Toruniu 1645.

TYSZKIEWICZ Konstanty, hrabia, ur. 1806 w Łohojsku (Białoruś), zm. 1868 w Mińsku (Białoruś), brat Eustachego, archeolog i krajoznawca; przez wiele lat prowadził archeol. badania terenowe na Litwie i Białorusi, sporządzając dokładne protokoły; napisał m.rn.: Wiadomości historyczne o zamkach, horodyszczach i okopiskach starożytnych na Litwie i Rusi Litew­skiej (1859) i O kurhanach na Litwie i Rusi Zachodniej (1868).

TYSZKIEWICZ Ludwik, hrabia, rok ur. nie znany, zm. 1808 w Wilnie, pisarz w. litew. od 1775, hetman polny litew. od 1780, podskarbi w. litew. od 1791, mar­szałek w. litew. od 1793; poślubił Konstancję Poniatowską, córkę Kazimierza, cieszył się poparciem króla; 1778 marszałek sejmu; 1792 przystąpił do Targowicy, J795 stal na czele deputacji hołdowniczej W. Księstwa Litewskiego do Katarzyny II.

TYSZKIEWICZ Tadeusz, hrabia, ur. 1774 na Lit­wie, zm. 1852 w Paryżu, generał, senator, kasztelan Król. Pol. od 1820; 1794 jako adiutant gen. J. Jasińskiego brał udział w obronie Pragi; 1806 dowódca gwardii honorowej Napoleona; 1809 na czele 2 pułku ułanów walczył z Austriakami m.in. pod Raszynem, Sandomierzem, Krakowem; 1812 gen. brygady, uczest­niczył w bitwie pod Smoleńskiem; jako senator wszedł w skład sądu sejmowego rozpatrującego 1828 sprawę członków Narodowego Tow. Patriotycznego; od 1831 na emigracji.

TYSZKIEWICZ Teodor, rok ur. nie znany, zm. 1618, ojciec Janusza, podskarbi nadworny litewski od 1576, podskarbi wielki litewski od 1586, wojewoda nowogrodzki od 1590; 1577 odbył poselstwo do Moskwy; uczestnik wypraw wojennych Stefana Ba­torego.

TYSZKIEWICZ Wincenty, ur. 1792, zm. ok. 1870, działacz polit.: uczestnik kampanii napoleońskich i pow­stania listopadowego, poseł na sejm 1830; po upadku powstania osiadł w Tarnowskiem, gdzie organizował spiski patriotyczne, m.in. był współtwórcą Związku Bezimiennego werbującego ochotników i gromadzące­go broń dla wyprawy J. Zaliwskiego (1833); na emi­gracji należał do ugrupowań lelewelowskich, m.in. Związku Dzieci Ludu Poi., Zjednoczenia Emigracji Poi.; współzałożyciel (1846) tzw. Nowego Zjednocze­nia zbliżonego do Hotel Lambert; po 1848 osiadł w Poznańskiem.

TYZENHAUZ Antoni, ur. 1733, zm. 31 III 1785 w Warszawie, koniuszy litew. od 1764, podskarbi nad­worny litew. od 1765. Zarządzał ekonomiami król. na Litwie. Zaufany Stanisława Augusta, stworzył silne, sprężyście kierowane stronnictwo regalistyczne, opa­nował niemal całkowicie sejmiki litew., trybunał, sądy; posłowie na sejm z Litwy składali się w ogromnej większości z jego stronników; zarządzając ekonomiami król., powiększył ich dochody przez zwiększanie obciążeń chłopów; w wielu ekonomiach oczynszowanych (zwłaszcza na Żmudzi) przywrócił fol­warki i pańszczyznę, co spowodowało wystąpienia chłopów; największe z nich wybuchło w Szawlach 1769 (szawelskie powstanie). Przy poparciu króla zakładał liczne manufaktury, zwłasz­cza w ekonomii grodzieńs­kiej, produkujące galanterię, tkaniny, broń, karety itp.; ogółem przedsiębiorstwa gro­dzieńskie zatrudniały ponad 3 tys. osób; Grodnu starał się nadać charakter stolicy, zało­żył teatr, korpus kadetów, szkołę lekarską. Nieumiejęt­na polityka gosp. T. dopro­wadziła do deficytu w manu­fakturach i zrujnowała eko­nomie; do upadku znacze­nia T. przyczyniły się rów­nież intrygi magnatów i nieprzychylne stanowisko am­basadora ros. O. M. Stackelberga. Wskutek niewpłacenia w terminie pieniędzy do skarbu król. został 1780 po­zbawiony przez Stanisława Augusta zarządu ekono­miami i szefostwa stronnictwa król.; jego przedsiębior­stwa zostały zlikwidowane.

W. Kula Szkice o manufakturach w Polsce w XVIII wieku, 1720-1795. cz. 1-3, Warszawa 1956.

UNIECHOWSKI Antoni, ur. 23 II 1903 w Wilnie, rysownik i malarz; studiował 1923-30 w warszawskiej ASP u K. Tichego i W. Jastrzębowskiego; zajmuje się plakatem, scenografią teatr, i film. (Mansarda, Dziadek do orzechów) i przede wszystkim ilustracją książkową, tworząc lekkie rysunki tuszem, lawowane akwarelą, gwaszem lub temperą (Bajki filozoficzne Woltera, Po­pioły S. Żeromskiego, Latka B. Prusa i in.).

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1969. T.12. Usa-Ż

VETULANI Tadeusz Bolesław, ur. 13 III 1897 w Sa­noku, zm. 24 II 1952 w Krakowie, brat Adama Joachi­ma, zootechnik, biolog; od 1931 prof. hodowli zwierząt uniw. w Wilnie, od 1935 uniw. w Poznaniu; prace do­tyczące pochodzenia i hodowli zwierząt domowych, gł. owiec i koników polskich; 1936 rozpoczął w rezerwacie Puszczy Białowieskiej prace nad restytucją tarpana (wyróżnił jego formę leśną) w drodze hodowli wsob­nej konika polskiego; od 1945 członek Państw. Rady Ochrony Przyrody.

WASZKIEWICZ, Waśkiewicz, Antoni, ur. 2 IV 1813 w Wilnie, zm. 9 VII 1901 w Hadze, lekarz; uczest­nik powstania listopadowego 1830/31, wyemigrował do Francji, następnie Holandii; od 1850 przebywał na Archipelagu Malajskim, gdzie zorganizował służbę zdrowia i przyczynił się do zwalczania epidemii ospy.

WAŚKOWSKI Eugeniusz, ur. 21 II 1866 w Akermanie, zm. 29 V 1942 w Warszawie, prawnik; prof. prawa i procedury cywilnej uniw. w Odessie, następnie (od 1921) w Wilnie; członek Komisji Kodyfikacyjnej RP, członek PAU; gł. prace: Organizacja adwokatury (1893), Kurs procedury cywilnej (1913), System procesu cywilnego (1932).

WEROWSKI Ignacy Józef, ur. 2 VIII 1783 w Wilnie, zm. 8 VIII 1841 w Warszawie, aktor; debiutował 1802 w Mińsku, występował tam do 1813, następnie do 1815 w Wilnie, 1815-41 w Warszawie; w Mińsku i Wil­nie grał gł. w komediach i wodewilach, w Warszawie - w dramatach pseudoklasycznych (Kmita - Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego), w tragediach Szekspira (Hamlet, Makduf -Makbet), romantycznych dramach i sztukach salonowych; był rywalem M. Szymanowskiego, świetnym partnerem J. Ledóchowskiej i jed­nym z najwybitniejszych aktorów warszawskich w la­tach 1815-30.

WEYSSENHOFF Jan, ur. 27 XI 1889 w Warszawie, fizyk teoretyk; 1922-35 prof. uniw. w Wilnie, 1935-60 Uniw. Jag., od 1945 członek PAU, od 1956 PAN; autor prac gł. z teorii kwantów, statystyki fiz. oraz pod­staw szczególnej i ogólnej teorii względności (zarówno od strony matematycznej, jak i teoriopoznawczej); gł. prace: Relativistic Dynamics of Spin-fluids and Spin-particies ("Naturę 1946), Relatnistically Invariant Ho-mogeneous Canonical Formalism with Higher Deriva-tives ("Acta Physica Polonica? 1951).

WIŚNIEWSKI Piotr, ur. 29 VI 1881 we Wróblewie (pow. ciechanowski), botanik, członek Lubelskiego Tow. Naukowego; od 1913 wykładał botanikę ogólną i fizjologię roślin na Kursach Przemysłowo-Rolniczych w Warszawie; od 1918 prof. botaniki SGGW; 1920-39 prof. uniw. w Wilnie, 1944-60 w Lublinie; prace W. dotyczą chorób grzybowych roślin, morfologii ekspe­rymentalnej, florystyki (flora Wileńszczyzny).

WIŚNIOWIECKI Janusz Antoni, książę, ur. 1678, zm. 16 I 1741, brat Michała Serwacego, podczaszy litew. od 1697, marszałek nadworny litew. od 1699, kasztelan wileński 1702-03, wojewoda wileński od 1704, krakow­ski od 1706, kasztelan krakowski od 1726; początkowo stronnik Augusta II, przeciwnik Sapiehów; walczył z powstaniem kozackim Paleja oraz ze Szwedami; 1707 przeszedł na stronę Stanisława Leszczyńskiego, walczył pod Koniecpolem; 1709 uznał ponownie Augusta II; 1715 jeden z organizatorów konfederacji tarnogrodzkiej; 1733 stronnik Augusta III; pozostawił kilka dzieł o tematyce religijnej.

WIŚNIOWIECKI Michał Serwacy, książę, ur. 13 V 1680, zm. 18 IX 1744, brat Janusza Antoniego, hetman polny litew. 1702-03 i 1707-35, kasztelan wileński od 1703, hetman w. litew. 1703-07 i od 1735, wojewoda wileński 1706-07 i od 1735, kanclerz w. litew. od 1720, regimentarz wojsk litew. od 1730; 1700 stanął na czele ruchu antysapieżyńskiego i walczył pod Olkiennikami; 1703 sprawował funkcję marszałka sejmu, a 1701, 1705, 1721 marszałka trybunału litew.; opowiedziawszy się po stronie Augusta II, walczył bez powodzenia ze Szweda­mi, 1707 przeszedł na stronę Stanisława Leszczyńskie­go, zrzekł się buławy wielkiej, zachowując polną; 1709 dostał się do niewoli ros., skąd zbiegł; powrócił do kraju 1716; 1733 przy pomocy Rosji przeprowadził elekcję Augusta III.

WITOLD, Aleksander, ur. ok. 1352, zm. 27 X 1430 w Trokach, w. książę litew. od 1401, syn Kiejstuta i Biruty, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. Po za­mordowaniu Kiejstuta przez Jagiełłę 1382 zbiegł do Krzyżaków, przyjął chrzest i imię Wiganda (1383). Wobec niepowodzeń wypraw krzyżackich pogodził się z Jagiełłą 1384 i otrzymał Grodno, Podlasie, Brześć, ponownie przyjął chrzest (tym razem w obrządku wsch.), przybierając imię Aleksandra, oraz wziął udział w rokowaniach w sprawie unii polsko-litewskiej. Nie otrzymawszy przyrzeczonych Trok i ziemi łuckiej, obiegł Wilno; odparty, zbiegł ponownie do Krzyżaków. W 1390-92 wraz z nimi podjął kilka niepomyślnych wypraw na Litwę. Po zawarciu ugody z Jagiełłą w Ostrowie (sierpień 1392) i złożeniu przyrzeczenia wier­ności otrzymał dzielnicę brzesko-grodzieńską oraz wła­dzę namiestniczą w Wilnie. Po objęciu rządów W. roz­począł energiczną akcję, mającą na celu wzmocnienie i konsolidację wewn. państwa (stopniowa likwidacja księstw dzielnicowych), usamodzielnienie się wobec Ja­giełły oraz większe uzależnienie od siebie ziem ruskich.

Plany ekspansji na wschodzie spowodowały poro­zumienie W. z Zakonem; 12 X 1398 traktatem salińskim odstąpił mu Żmudź, zapewniając sobie pokój oraz obietnicę pomocy zbrojnej. Wielka wyprawa podjęta przez W. przeciwko Tatarom, zakończona klęską W. nad Worskłą 1399, przekreśliła nie tylko jego dążenie do uzyskania hegemonii na wschodzie, ale i do oder­wania Litwy od Polski. Wyrazem kompromisu było zawarcie 1401 unii wileńsko-radomskiej, w wyniku któ­rej W. otrzymał w dożywocie władzę wielkoksiążęcą na Litwie. Po nowej wojnie z Krzyżakami, trwającej od 1401 i zakończonej niekorzystnym pokojem w Ra­ciążu (22-23 V 1404), podjął W. dalszą ekspansję na wschód; 1404 opanował ostatecznie Smoleńsk, a wojny z Moskwą zakończył 1408 trwałym pokojem nad Ugra, utwierdzającym przewagę Litwy na ziemiach ruskich. W 1409 W. poparł przeciwko Krzyżakom kolejne po­wstanie na Żmudzi; w bitwie pod Grunwaldem 1410 dowodził prawym skrzydłem wojsk.

Godząc się z zacieśnieniem więzów z Polską, W. sta­rał się nie utracić nic z niezależności Litwy, a stać się równorzędnym partnerem Jagiełły. Wyrazem tej poli­tyki była unia w Horodle 1413, gdzie m.in. utrwalono stanowisko odrębnego w. księcia na Litwie. Przyjąwszy propozycję objęcia tronu w Czechach, 1422 wysłał tam w swoim imieniu Zygmunta Korybutowicza, wywołując tym nową wojnę z Zakonem, zakończoną korzystnym dla Litwy pokojem melneńskim. Dużym sukcesem W. było także doprowadzenie 1422 do małżeństwa Jagiełły z siostrzenicą W., Zofią. Wkrótce jednak w Polsce pojawił się silny, niechętny W. obóz, kierowany przez Z. Oleśnickiego; wpływy W. w Polsce zaczęły słabnąć. Nie mogąc uzyskać stanowczego głosu w związku pol.-litewskim, W. odnowił dawną politykę zbliżenia z Za­konem oraz 1426-28 zorganizował 3 wyprawy na wschód, uzyskując zwierzchnictwo nad kilkoma księ­stwami ruskimi oraz Pskowem. Na zjeździe w Łucku 1429, wobec przychylności Jagiełły, przyjął propono­waną mu przez Zygmunta Luksemburskiego koronę królewską. Sprzeciw Oleśnickiego sprawił jednak, że zjazd przerwano, a poselstwo wiozące insygnia król. dla W. zostało zatrzymane w Polsce.

Obdarzony wielkim talentem polit. i organizacyjnym, W. konsekwentnie dążył do wzmocnienia Litwy, która zawdzięczała mu likwidację rozbicia wewn. oraz pierw­szoplanowe miejsce wśród państw środkowo-wschodniej Europy.

A. Prochaska Dzieje Witolda W. Księcia Litwy, Wilno 1914; L. Kolankowski Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, Warszawa 1930.

WIWULSKI Antoni, ur. 1877 w Rosji, zm. 10 I 1919 w Wilnie, rzeźbiarz i architekt; studia, początkowo arch., odbywał w Wiedniu i w Paryżu; działał gł. w Wilnie; jego dziełem był Pomnik grunwaldzki w Kra­kowie (1910, zniszczony 1939); tworzył też rzeźby rel., gł. dla kościołów wileńskich, i projektował kościół Serca Jezusowego w Wilnie (1913).

WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO, ur. ok. 1351, zm. 1 VI 1434 w Gródku Jagiellońskim, w. książę litew. Od 1377, król poi. od 1386, syn Olgierda i Julianny, księż­niczki twerskiej, ojciec m.in. Władysława III (zw. War­neńczykiem) i Kazimierza IV Jagiellończyka. Po śmierci

ojca 1377 objął władzę zwierzchnią na Litwie, dzie­ląc rządy z Kiejstutem. Zna­lazłszy się w konflikcie z Moskwą, pragnął utrzymać

pokój z Krzyżakami; 31 V 1380 zawarł z nimi w Dawidyszkach odrębny, nie obej­mujący Kiejstuta pokój, wy­wołując tym jego wystąpienie zbrojne; Kiejstut został 1382 uwięziony i zamordowany,

a Jagiełło stał się panem ca­łej Litwy. Zagrożony przez Krzyżakow, do których zbiegł syn Kiejstuta - Witold, 1 XI 1382 zawarł z nimi nad rz. Dubissą rozejm, w którym odstąpił im zach. część Żmudzi oraz obiecał przyjąć chrzest; układ ten już 1383 został zerwany, a 1384 pogodzony z Witoldem Jagiełło podjął zbrojną wyprawę przeciw Zakonowi.

Widząc w związkach z Polską realną możliwość od­parcia agresji krzyżackiej oraz realizację własnych am­bicji (korona, umocnienie swej pozycji wobec Witolda na Litwie), zgodził się (14 VIII 1385 w Krewie) na pro­pozycję małżeństwa z Jadwigą i połączenia Litwy z Polską. 15 II 1386 przyjął w Krakowie chrzest i imię Władysław, 18 lutego poślubił Jadwigę, a 4 III 1386 został koronowany na króla Polski. Na pocz. 1387 W.J. udał się na Litwę, by dokonać chrystianizacji kraju i za­łożyć biskupstwo w Wilnie. Zarząd Litwy powierzył, jako namiestnikowi, bratu Skirgielle; po opanowaniu przez Jadwigę Rusi Czerwonej (1387) dokończył za­jęcia Rusi i przyjął we Lwowie hołd Mołdawii; starał się też pozyskać książąt mazowieckich, nadając im księstwo bełskie. Wobec zdrady niezadowolonego ze swej sytuacji Witolda, 1389 W.J. osadził w Wilnie sta­rostę i załogę pol., a 1390-92 odparł najazdy popierają­cych Witolda Krzyżaków. Podjął też wysiłki w celu po­zyskania książąt zach.pomorskich przeciw Krzyżakom; 1388 (następnie 1390,1401, 1403) książęta słupscy wcho­dzili w osobisty stosunek lenny do króla pol., choć przy­mierze z nimi nie było trwałe. W sierpniu 1392 zawarł w Ostrowie ugodę z Witoldem, oddając mu rządy w ca­łym Wielkim Księstwie. Mimo nowych starć i sporów z Krzyżakami (sprawa Żmudzi, zastawienie Zakonowi 1392 ziemi dobrzyńskiej przez lennika Polski Wła­dysława Opolczyka) stronnictwo pokojowe w Polsce (z Jadwigą na czele) odwlekało wybuch wojny.

Wraz z bezpotomną śmiercią Jadwigi 1399 pozycja W.J. jako króla Polski została osłabiona. W celu umoc­nienia swych praw do korony polskiej W.J. poślubił 1402 wnuczkę Kazimierza Wielkiego Annę Cylejską. Koniecznością także stało się ponowne ułożenie sto­sunków Polski i Litwy, czego dokonano 1401 aktem unii wileńsko-radomskiej, zatwierdzającej m.in. wielko­książęce stanowisko Witolda na Litwie (W.J. zachował tytuł "najwyższego księcia Litwy?). Ugoda z Zakonem zawarta przez W.J. i Witolda na zjeździe w Raciążu 22-23 V 1404 (m.in. Polska wykupiła ziemię dobrzyń­ską) nie trwała długo; 1409 najazd Krzyżaków na ziemię dobrzyńską rozpoczął tzw. wielką wojnę. Zwycięstwo odniesione przez W.J. pod Grunwaldem 15 VII 1410, następnie zaś pokój toruński 1 II 1411 nie dały Polsce doraźnych realnych korzyści, doprowadziły jednak do wielkiego wzrostu znaczenia Polski oraz samego W.J. na arenie międzynarodowej. Wyrazem dalszego zacieś­nienia związków Polski z Litwą była unia w Horodle 2 X 1413. Rozwiązania sporów z Krzyżakami po bez­skutecznych wojnach 1414 i 1419 szukał W.J. w media­cjach pokojowych (pośrednictwo soboru w Konstancji i króla rzym. Zygmunta Luksemburskiego), które nie dały pozytywnych rezultatów. Wznowiona 1422 wojna została zakończona przez W.J. 27 IX 1422 pokojem nad jez. Melno. Układ z Zygmuntem w Lubowli (1412) przyniósł Polsce zastaw części Spiszu. Od 1410 wzro­sły wpływy Polski w księstwie słupskim, odtąd trwale związanym z pol. polityką antykrzyżacką. W 1426 W.J. wzmocnił zależność Mazowsza od Polski. Wobec anty-husyckiej postawy większości swych doradców (wśród których dochodził do czołowego znaczenia Z. Oleśnicki) musiał W.J. 1420 odmówić przyjęcia korony czes., a Edyktem wieluńskim 9 IV 1424 zdecydowanie odciąć się od husytyzmu i odwołać pol. posiłki dla husytów. Nie mając męskiego potomka, W.J. dążył do zapew­nienia tronu swej córce z małżeństwa z Anną Cylejską, Jadwidze; na jej męża i przyszłego króla przeznaczono Fryderyka Hohenzollerna, syna elektora brandenbur­skiego (1421). Po trzecim małżeństwie (zawartym 1417 z Elżbietą Granowską) 1422 poślubił pod wpływem Witolda jego siostrzenicę Zofię Holszańską; nadzieje króla związane z tym małżeństwem znalazły wyraz w przywileju czerwińskim, wydanym 1422 m.in. w celu zjednania szlachty dla spraw następstwa tronu.

Wobec przyjścia na świat syna (1424) odżyło dążenie W.J. do stworzenia dziedzicznej monarchii. W kwietniu na zjeździe w Brześciu Kujawskim W.J. uzyskał uznanie następstwa Władysława, gdy jednak w maju 1425 na zjeździe w Łęczycy król odmówił ostatecznie przyjęcia stawianych mu w Brześciu warunków, akt uznania sukcesji został zniszczony. Równocześnie, w miarę wzrastania trudności w sprawie dziedziczenia w Polsce, W.J. coraz przychylniejszy polityce Wi­tolda, zmierzającej do utrwalenia niezależności Litwy, do której potomkowie W.J. mieli prawa dziedziczne; stąd też na zjeździe w Łucku 1429 poparł propozycję koronacji Witolda, licząc, że po jego bezdzietnej śmierci korona litew. przypadnie jednemu z jego synów. Osta­tecznie jednak król wycofał się i 4 III 1430 wydał przy­wilej w Jedlni, uzyskując w zamian zgodę na na­stępstwo jednego z synów. Po śmierci Witolda (1430) W.J. wbrew stanowisku panów pol. nie wcielił Litwy do Polski. Mianowany przez niego w. księciem Świdrygielło odmówił uznania zwierzchności Korony; pod na­ciskiem możnowładców W.J. musiał wystąpić przeciw niemu (oraz popierającym go Krzyżakom) zbrojnie. Zachwiana unia pol.-litew. została odnowiona 15 X 1432 w Grodnie przez nowego w. księcia Zygmunta Kiejstutowicza.

Poza sukcesami w polityce zewn. do największych za­sług W.J. należy odnowienie 1400 Akad. Krakowskiej; przejawiając duże zamiłowania artyst., popierał wpływy kultury ruskiej (zwłaszcza malarstwo). Zręczny polityk, pełen umiaru i wytrwałości, jest (wbrew opinii J. Dłu­gosza) przez większość historyków uważany za wybit­nego dyplomatę i wodza, którego zasługom należy przy­pisać wielkie sukcesy, jakie osiągnęła Polska za jego rządów na arenie międzynarodowej. Zob. też unia polsko-litewska, wojny polsko-krzyżackie.

A.Prochaska Król Władysław Jagiełło, t. 1-2, Kraków 1908; L. Kolankowski Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskie­go za Jagiellonów, t. 1, Warszawa 1930.

WOŁŁEJKO Czesław, ur. 17 III 1916 w Wilnie, aktor; debiutował 1939 w Grodnie, równocześnie uczył się pod kierunkiem A. Węgierki na kursach dla aktorów zorganizowanych podczas II wojny świat, przy Teatrze Polskim w Białymstoku, grał z tym teatrem 1940-41, od 1944 jako ppor. Wojska Pol. w Teatrze Polskim w Białymstoku, Lublinie i Łodzi, następnie w Warszawie (Teatr Polski); grał m.in. Alfreda w Mężu i żonie A. Fredry, Adama w Rozbitym dzbanie K. Kleis­ta, także role telewizyjne i film. (1952 Chopin w Mło­dości Chopina A. Forda, 1961 rola tytułowa w filmie Szczęściarz Antoni H. Bielińskiej i W. Haupego).

WOŁŁOWICZ Władysław, rok ur. nie znany, zm. 1668 w Wilnie, kasztelan Witebski od 1655, wojewoda Witebski od 1656, hetman polny litew. od 1666; poseł na sejmy, komisarz do trybunału skarbowego litew.; uczestnik walk z Kozakami, Rosją i Szwecją; odzna­czył się w bitwie pod Prostkami (1656).

WOŁONCZEWSKI Maciej, M. Valancius, ur. 1801 w Nabranach (Żmudź), zm. 1875, biskup żmudzki od 1850, przywódca nar. ruchu litew.; adiunkt akademii duchownej wileńskiej, potem rektor gimnazjum w Worniach; miłośnik historii i literatury litew.; negatywnie odnosząc się do powstania styczniowego, podpisał 18 VIII 1863 list pasterski, nawołujący do posłuszeń­stwa władzy carskiej.

WROTNOWSKI Feliks, ur. 1805 (1803?) w Karasiszkach (Litwa), zm. 2 VII 1871 w Paryżu, publicysta, tłumacz, kartograf; od 1826 członek redakcji "Dzienni­ka Wileńskiego?; wysłany 1831 z misją do Rządu Nar. w Warszawie, wziął potem udział w litew. wyprawie D.A. Chłapowskiego; po 1831 osiadł we Francji, gdzie redagował m.in. "Dziennik Narodowy? (wraz z W. Platerem), a następnie konserwatywne "Wiadomości Polskie?; towiańczyk; 1854-60 dyr. Biblioteki Polskiej w Paryżu; wydawca pamiętników poświęconych powstaniu 1831 na Litwie i ziemiach wsch., pozostawił ponadto m.in. Atlas de Vancienne Pohgne... (1850) oraz przekład Kursu literatury słowiańskiej Mickiewicza (t. 1-4 1842-45, wyd. 3 poprawione pt. Li­teratura słowiańska, t. 1-4 1865), a także tłumaczenia J.F. Coopera {Szpieg 1829, Ostatni Mohikanin 1830).

WRÓBLEWSKI Andrzej, ur. 15 VI 1927 w Wilnie, zm. 23 III 1957 w Tatrach, malarz; studia odbył w ASP w Krakowie (1945-52); po próbach abstrakcyj­nych i realistycznych przeszedł do brutalnego niekiedy ekspresjonizmu, wykazując skłonność do surrealizmu; tworzył cykle obrazów olejnych (Rozstrzelania, Ukrzeslowienia, Nagrobki, Hiroszima), akwareli i monotypii.

WRÓBLEWSKI Bronisław, ur. 13 XI 1888 w Twejze (Rosja), zm.26 VIII 1941 w Wilnie, prawnik; spe­cjalista z zakresu prawa karnego i kryminologii oraz teorii prawa; 1920-21 wykładał w Wolnej Wszechnicy Polskiej, od 1921 prof. uniw. w Wilnie. W dziedzinie prawa karnego i kryminologii zajmował się penologią (Penologią, socjologia kar, t. 1-2 1926), polityką kry­minalną (Wstęp do polityki kryminalnej 1922; Sędziow­ski wymiar kary w Rzeczypospolitej Polskiej 1939, wraz z Witoldem Świdą) oraz systemem prawa karnego {Ujednostajnienie prawa karnego 1929, Uwagi do pro­jektu polskiego kodeksu karnego 1931). W dziedzinie teorii prawa zajmował się analizą czynników wpływa­jących na osoby stanowiące i stosujące normy prawne oraz kulturą etyczną i prawniczą (Studia z dziedziny prawa i etyki 1934); prowadził badania nad językiem (Językprawny i prawniczy 1948); wydał zbiorową pracę Ogólna nauka o prawie (t. 1-2 1936-38).

WRÓBLEWSKI Walery An­toni, ur. 5 XII 1836 w Żołudku (Wileńszczyzna), zm. 5 VIII 1908 w Ouarville (Francja), działacz rewol.-demokr., generał Komuny Pa­ryskiej. W czasie powstania stycz­niowego mianowany szefem sztabu w oddziale Onufrego Duchyńskiego, stoczył wiele potyczek, reprezen­tował rewol. lewicę "czerwonych?. Ogłaszał po wsiach powstańczy de­kret uwłaszczeniowy, zmuszał szlach­tę do przestrzegania jego postano­wień; 15 VII 1863 awansowany na pułkownika, mianowany naczelni­kiem wojennym w Grodzieńskiem; u schyłku powstania przeszedł na teren Podlasia, gdzie zasłynął jako dowódca jazdy; 18 XI 1863 stoczył bitwę pod Kolnem; w połowie stycznia otrzymał nominację na dowódcę I korpusu (po M. Heidenreichu); 19 I 1864 pod Rutką Korybutową został ranny; przewieziony przez granicę austr., prze­dostał się do Francji. W 1866 wszedł w skład kierownic­twa Zjednoczenia Emigracji Pol., biorąc udział w jego pracach do 1870. W okresie wojny franc.-prus. przez 4 miesiące brał udział w obro­nie Paryża w batalionach Gwardii Narodowej; 1871 powołany na generała przez Komunę Paryską, dowodził obroną lewobrzeżnego Pa­ryża, walcząc w fortach Issy, Ivry, Vanves i Montrouge. Po upadku Komuny skaza­ny zaocznie na śmierć, wy­jechał do Londynu, gdzie został sekretarzem Rady Ge­neralnej I Międzynarodów­ki i delegatem Polski na jej kongresach; stał się łączni­kiem między emigracją pol. a przywódcami międzynar. ruchu robotn.; 1872 odegrał istotną rolę przy założeniu Związku Ludu Pol. w Londynie oraz był członkiem je­go Komitetu. Pozostawał w bliskich kontaktach z Marksem i Engelsem. Podczas pobytu w Szwajcarii zbliżył się do pol. emigracji socjalist.; 1878 wybrany członkiem Genewskiego Instytutu Narodowego; 1895 zgłosił akces do Związku Zagranicznego Socjalistów Pol. w Paryżu. Po śmierci ciało W. przewieziono do Paryża i złożono na cmentarzu Pere Lachaise.

M. Złotorzycka Walery Wróblewski, 1836-1908, Warsza­wa 1966; Z. Ćwiek Przywódcy powstania styczniowego, wyd. 2, Warszawa J963.

WRZOSEK Adam, ur. 6 V 1875 w Zagórzu k. Dąb­rowy Górniczej, zm. 26 II 1965 w Poznaniu, lekarz pa­tolog, antropolog i historyk medycyny; członek PAU; 1910-1,8 prof. patologii ogólnej i doświadczalnej Uniw. Jag., 1918-20 uniw. w Warszawie; 1920 zorganizował zakład historii i filozofii medycyny na wydziale lekar­skim uniw. w Poznaniu, a 1921 zakład antropologii tamże, którymi kierował do 1947; 1920-23 organizował wydział lekarski uniw. w Wilnie i wykładał tam 1935 - 39; w czasie okupacji był gł. organizatorem wydziału lekarskiego tajnego Uniw. Ziem Zachodnich w War­szawie; założyciel 1925 w Poznaniu Polskiego Tow. Antropologicznego, 1926 założyciel i redaktor organu Towarzystwa "Przegląd Antropologiczny?, współzałożyciel 1924 czasopisma "Archiwum Historii i Filo­zofii Medycyny?; autor około 500 prac nauk., w tym obszernej biografii K. Marcinkowskiego (1960/61), monografii Jędrzej Śniadecki (t. 1-2 1910) oraz Biblio­grafii antropologii polskiej (t. 1-2 1959-60).

WUJEK Jakub, ur. 1541 w Wągrowcu, zm. 27 VII 1597 w Krakowie, pisarz religijny, jezuita; rektor ko­legiów jezuickich w Poznaniu (od 1573), Wilnie (1578-79) i w Koloszwarze (1579-84); wybrany 1584 prokura­torem w sprawie pol. przekładu Pisma św., autor wielu pism polemicznych, skierowanych gł. przeciwko bra­ciom polskim, oraz zbioru pol. kazań Postilla catholica... (cz. 1-2 1573, wyd. poszerzone 1584), mającego zastąpić popularną kalwińską Postyllę M. Reja, zasłużył się przede wszystkim jako twórca znakomitego, napisanego piękną, renesansową polszczyzną przekładu Biblii (No­wy Testament... 1593, całość w zmienionej redakcji, dostosowanej ściśle do Wulgaty, wyd. 1599 przez ko­misję zakonu jezuitów), będącego podstawą wielu póź­niejszych kat. edycji Pisma św.; ogłosił też m.in. prozatorski przekład Psałterza Dawidowego (1594).

WYRWICZ Karol, ur. 2 XI 1717 na Żmudzi, zm. 6 VI 1793 w Warszawie, jezuita, pedagog, geograf; 1740 ukończył wydział filoz., 1746 - wydział teologiczny Akad. Wileńskiej; 1757 prof., 1762 rektor nowo otwar­tego w Warszawie kolegium jezuickiego; 1759-62 kiero­wał drukarnią jezuicką; uczestniczył w obiadach czwart­kowych u króla Stanisława Augusta; autor prac hist. i geogr.: Geografia czasów teraźniejszych (1768, wycofa­na ze sprzedaży na żądanie ros. ambasadora N.W. Repnina), Geografia powszechna (1773).

WYRZYKOWSKI Marian, ur. 15 VII 1904 w Chotomowie k. Warszawy, aktor, reżyser, pedagog; ukoń­czył 1926 Szkołę Dramatyczną w Warszawie; w tymże roku debiutował w Teatrze Narodowym w Warszawie; do 1939 występował w Warszawie (Teatr Narodowy, Teatr Polski) i w Wilnie (1929-32); w czasie okupacji wykładał w tajnej szkole dramatycznej w Warszawie; po II wojnie świat, grał w Teatrze Wojska Pol. w Łodzi (1946), następnie w Warszawie w Teatrze Polskim (1963-65 w Teatrze Narodowym); od 1946 prof. PWST (najpierw w Łodzi, później w Warszawie); ważniejsze role: tytułowe w Kordianie J. Słowackiego (1935) i Ham­lecie W. Szekspira (1947), Jan Kochanowski - Droga do Czarnolasu A. Maliszewskiego (1953), Przełęcki - Uciekła mi przepióreczka S. Żeromskiego (1955).

WYSZOMIRSKI Jerzy, pseud. Wysz, ur. 23 X 1900 w Zambrowie, zm. 2 VI 1955 w Łodzi, poeta, publicy­sta, tłumacz; współpracownik pism wileńskich (1930-39 stały felietonista "Słowa?), "Wiadomości Literac­kich?, "Sygnałów?; w czasie okupacji niem. brał udział w konspiracyjnym życiu kulturalnym w Warszawie; po wojnie w Łodzi, 1946-48 ogłaszał felietony w "Tygo­dniu?; autor nastrojowych wierszy (zbiory Całopalenie 1923, Chwile niepokoju 1924, Niewczesne 1930) i cenio­nych przekładów z literatury ros.; felietony w wyborze Spod kreski (1967); zmarł śmiercią samobójczą.

ZAJĄCZKOWSKI Stanisław Franciszek, ur. 29 I 1890 we Lwowie, zm. 1965 w Łodzi, historyk; prof. uniw. w Wilnie, od 1945 - uniw. w Łodzi; badacz dziejów Litwy i Zakonu Krzyżackiego oraz średniow. osadnictwa ziem pol., autor prac m.in. Studia nad dzie­jami Żmudzi wieku XIII (1925), Polska a Zakon Krzy­żacki w ostatnich latach Władysława Łokietka (1929), Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzyżaków (1935).

ZALIWSKI Józef, ur. 1797 w Jurborgu (Wileńszczyzna), zm. 1 IV 1855 w Paryżu, pułkownik, działacz wojsk, i polityczny. W 1817 wstąpił do armii Król. Pol.; czynny w organizacjach spiskowych (Związek Wol­nych Polaków, Wolnomularstwo Narodowe, Narodowe Tow. Patriotyczne). Uczestnik sprzysiężenia podcho­rążych, kierował zdobyciem Arsenału 1830; członek Tow. Narodowego. Po objęciu dyktatury przez J. Chłopickiego wycofał się z działalności polit. i przed­stawił plan zorganizowania na terenie Król. Pol. od­działów partyzanckich dla wojny podjazdowej. Z po­wodu odrzucenia planu przez Chłopickiego wyjechał na Litwę, gdzie zorganizował oddziały powstańcze, zajął Kowno; po przegranej bitwie o Wilno wycofał się do Warszawy. Mianowany komendantem Pragi, a następnie naczelnikiem straży bezpieczeństwa w War­szawie; po upadku stolicy walczył w woj. krakowskim. Na emigracji działacz Komitetu Narodowego Polskiego; 1832 przygotowywał zbrojną wyprawę do kraju pod patronatem tajnej organizacji Zemsty Ludu; 1833 prze­dostał się do Galicji, 20 III tegoż roku na czele zbrojne­go oddziału przekroczył granicę Król. Pol.; po mie­sięcznym pobycie w lasach wrócił do Galicji i odwołał partyzantkę; planował nową wyprawę 1834; w wyda­nej odezwie Obywatele Galicji, napisanej w duchu ra­dykalizmu społ., atakował obóz Czartoryskiego; aresz­towany przez Austriaków i skazany na karę śmierci, zamienioną na 20 lat więzienia; 1848 amnestionowany, wyjechał do Francji, gdzie wstąpił do Tow. Demokra­tycznego Polskiego.

ZAN Tomasz, ur. 21 XII 1796 w Miasocie (Białoruś), zm. 19 VII 1855 w Kochaczynie (Nowogródzkie), poe­ta, współzałożyciel towarzystwa filomatów, przy­wódca promienistych; prezydent towarzystwa filaretów; 1815-20 studiował na wydziale mat.-fiz. uniw. w Wilnie; aresztowany 1823 w głośnym procesie mło­dzieży wileńskiej i skazany na rok więzienia oraz stały pobyt w głębi Rosji, osadzony został w Orenburgu, gdzie zajmował się m.in. przekładami oraz badaniami bogactw mineralnych Uralu; zwolniony 1837, 1841 wró­cił na Litwę; przyjaciel Mickiewicza, autor popularnych trioletów (Trio/ety i wiersze miłosne 1922), publikowa­nych na łamach czasopism wileńskich ballad, elegii i autobiograficznej powieści humorystycznej w duchu L. Sterne'a Świat i miłość... (fragmenty w "Wiado­mościach Brukowych? 1822) oraz czytywanych w gro­nie filomatów wierszy okolicznościowych, satyrycz­nych, żartobliwych "jambów? i poematów {Miód, Tabakiera i in.).

ZATORSKI Franciszek, ur. 1800 na Litwie, zm. 4 XI 1849 w Warszawie, poeta; ukończywszy uniw. w Wilnie, pracował jako nauczyciel - początkowo na Wileńszczyźnie, a od 1832 w okręgu warszawskim; autor poematu opisowego Polowanie (1829), zbiorów: Triolety (1830) i Pisma liryczne i religijne (t. 1-2 1833) oraz osnutego na motywach podaniowych poematu Znicz nad Niewiażą (t. 1-2 1845); zbierał i opracowy­wał litew. pieśni i podania lud. (Witold nad Worsklą. Pieśni ludu znad dolnego Niemna 1844).

ZAWADZKI Józef, ur. 15 III 1781 w Koźminie, zm. 5 XII 1838 w Wilnie, księgarz, drukarz i wydawca; 1805 założył w Wilnie księgarnię i drukarnię; miał tytuł typografa i księgarza uniw. w Wilnie, wydawał m.in. dzieła Lelewela, Śniadeckich, Poezje Mickiewicza (t. 1-2 1822-23) oraz czasopisma, m.in. "Dziennik Wileński?. W 1810 założył filię w Warszawie wspólnie z Józefem Węckim; uzyskali oni tytuł "uprzywilejowanych dru­karzy i księgarzy Dworu Królestwa Polskiego?; wy­dawali "Pamiętnik Warszawski?, dzieła S.B. Lindego, S. Potockiego, T. Świeckiego. W dorobku wydawni­czym Z. na szczególną uwagę zasługują dzieła biblio­graficzne - F. Bentkowskiego Historia literatury pol­skiej (1814), A.B. Jochera Obra: bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce (t. 1-3 1840-57). Z. był twórcą pierwszej nowoczesnej firmy wydawniczej, która prowadzona później przez jego synów i wnuków prze­trwała w Wilnie do II wojny świat.; opracował 1818 projekt Organizacji księgarstwa polskiego (wyd. 1930 przez T. Sterzyńskiego).

ZAWADZKI Władysław Marian, ur. 8 IX 1885 w Wilnie, zm. 8 III 1939, ekonomista; prof. uniwer­sytetu w Wilnie 1919-31 i Szkoły Głównej Handlowej od 1936, 1932-35 min. skarbu; zwolennik mat. szkoły w ekonomii, dążył do pewnego urealnienia jej proble­matyki przez wprowadzenie skonkretyzowanych za­łożeń dotyczących podłoża socjalno-ekonomicznego, prawnego, techn., psych.; w polityce gosp. zwolennik liberalizmu; jako minister skarbu prowadził politykę deflacyjną, która zaostrzała kryzys ekon. i utrudniał likwidację jego następstw; gł. prace: Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej (1914), Teoria pro­dukcji (1923).

ZELWEROWICZ Aleksander, ur. 14 VIII 1877 w Lublinie, zm. 18 VI 1955 w Warszawie, aktor; debiu­tował 1896 w Warszawie, 1899 zaangażował się da teatru łódzkiego, następnie przez 8 lat grał w Krakowie i tu zaczął reżyserować; 1908-11 był dyrektorem tea­tru w Łodzi, potem grał i reżyserował w Teatrze Zjednoczonym w Warszawie (1911/12), następnie 1913-55 (z przerwami) pracował w Teatrze Polskim w Warsza­wie, występując gościnnie w innych teatrach warszaw­skich i w Krakowie (1917/ 18), kierując teatrami w Ło­dzi (1920/21), w Wilnie (1929-31), Teatrem Nowym (1938/39) i Teatrem im. W. Bogusławskiego w Warsza­wie (1924-26, wraz z W. Horzycą i L. Schillerem). Po II wojnie świat, grał w Łodzi,. Katowicach, Krakowie i Warszawie (dwie ostatnie role-już częściowo sparaliżowany). W 1950 otrzymał nagro­dę państwową 1 stopnia. Zawsze z wielkim zapałem i po­święceniem zajmował się pracą pedag. w szkołach teatr. (m.in. w PIST, własnej Wyższej Szkole Aktorskiej; i PWST w Warszawie, gdzie był honorowym rektorem) i działalnością społ.; entuzjastyczny nowator, wciąż poszukiwał świeżych środków wyrazu w grze aktorskiej, chętnie stosował w reżyserii nowe koncepcje insceniza­cyjne. Początkowo komik i amant, często grał w far­sach, szybko jednak sięgnął po role charakterystyczne, swoją właściwą specjalność w komedii i dramacie: Gos­podarz - Wesele Wyspiańskiego, Wujaszek Wania - Wujaszek Wania Czechowa, Tartuffe - Świętoszek Moliera, Żebrak - Elektro Giraudoux, Jaskrowicz - Grzech Żeromskiego. Napisał Gawędy starego kome­dianta (1958).

W. Horzyca Aleksander Zelwerowici, Warszawa 1935; J. Macierakowski, W. Natanson Aleksander Zelwerowicz, War­szawa 1957.

ZENOWICZ Aleksander, wlaśc. A. Despot-Zenowiez, ur. 1829 na Wileńszczyźnie, zm. 26 IV 1897 w Koreizie (Krym), Polak, gubernator tobolski; 1850 pod zarzutem "wywrotowej działalności? zesłany na Syberię; 1859-62 naczelnik m. Kiachty, pionier cywi­lizacji i kultury na Dalekim Wschodzie, obrońca wy­zyskiwanej przez kupców i urzędników carskich lud­ności; będąc gubernatorem tobolskim (od 1862) zasły­nął jako opiekun Polaków zesłanych po powstaniu 1863, za co 1867 został usunięty ze stanowiska.

ZIEMBIŃSKI Zbigniew, ur. 17 III 1908, aktor i re­żyser; debiutował jako aktor 1926 w Krakowie, grał następnie w Wilnie, Warszawie i Łodzi, od 1929 re­żyseruje; 1931-39 w Teatrze Narodowym; wystawił m.in. Henryka IV L. Pirandella, Wiśniowy sad Ą.P. Cze-chowa, Genewa G.B. Shawa; od 1939 na emigracji, przebywał w Rumunii i Paryżu, od 1941 w Brazylii, gdzie wywarł znaczny wpływ na rozwój tamtejszego teat­ru, gł. dzięki własnemu zespołowi oraz przedstawieniom reżyserowanym w zespołach brazyl.; 1963 był w Polsce, m.in. reżyserował w Teatrze Starym im. H. Modrze­jewskiej w Krakowie (Zloty pysk Nelsona Rodrigueza).

ZIEMIĘCKI Bronisław, pseud. Zenon, ur. 27 I 1885 w Wilnie, zm. 22 II 1944 w Warszawie, działacz PPS, publicysta, inżynier mechanik. Podczas studiów w Mo­skwie uczestnik ruchu młodzieży postępowo-niepodległościowej (Filarecja), od 1905 w PPS, po rozłamie 1906 w PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Podczas I wojny świat, członek Komitetu Obywatelskiego w Warszawie, 1916 więziony przez Niemców (Szczypiorno i Havelberg); członek Konwentu Organizacji A; od 1916 członek CKR PPS. Jeden z bliskich współpracowników Piłsudskiego(do 1926). W 1918-19 i 1925-26 min. pracy i opie­ki społ., 1928-34 prezydent Łodzi, 1936-43 prezes Pow­szechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. W 1919-39 członek Rady Naczelnej i 1919-31 CKW PPS (1919-22 prezes), współpracownik wielu pism partyjnych i fa­chowych. Poseł na sejm 1919-30. Podczas okupacji dyr. Departamentu Robót Publicznych i Odbudowy w De­legaturze Rządu na Kraj. Aresztowany w lutym 1944, rozstrzelany w ruinach getta.

ZNOSKO Jan, ur. 1772 w Wilnie, zm. 1833 tamże, filozof i ekonomista; 1802 adiunkt, 1815 prof. ekonomii polit. uniw. w Wilnie; jeden z pierwszych w Polsce po­pularyzatorów systemu A. Smitha (Nauka ekonomii politycznej 1811; Rozprawa o ekonomii politycznej, jej historii i systemach 1816); do historii logiki w Polsce wszedł jako tłumacz Logiki Condillaca (1802, wyd. 3. 1819), napisanej 1780 na zamówienie Komisji Edukacji Narodowej; dzieło to służyło za podręcznik logiki w szkołach wileńskiego okręgu szkolnego aż do powsta­nia listopadowego.

ZWIERZDOWSKI Ludwik, pseud. Topór, ur. ok. 1825 w Wilnie, zm. 27 II 1864 w Opatowie, jeden z do­wódców w powstaniu 1863/64; ukończył Akad. Sztabu Generalnego w Petersburgu; przywódca "czerwonych? w Wilnie; po wybuchu powstania styczniowego utwo­rzył oddział powstańczy z pol. studentów szkoły roln. w Hory-Horkach (gub. mohylowska); spotkawszy się z niechęcią chłopów rozwiązał oddział i przedostał się do Król. Pol.; mianowany naczelnikiem wojennym woj. sandomierskiego, 21 II 1864 poniósł klęskę w krwawej bitwie pod Opatowem; dostał się do niewoli ros., został stracony.

ZYGMUND Antoni, ur. 26 XII 1900 w Warszawie, matematyk; 1930-39 prof. uniw. w Wilnie, od 1940 prof. w Massachusetts Institute of Technology (Cam­bridge, USA), 1940-45 prof. w Mount Holyoke College (South Hadley, Massachusetts, USA), 1945-47 prof. uniw. w Pensylwanii, od 1947 uniw. w Chicago; czło­nek Tow. Naukowego Warszawskiego (1930-52), od 1961 członek zagr. PAN, od 1961 członek Amer. Akad. Nauk w Waszyngtonie, od 1964 członek Akad. Argen­tyńskiej, od 1967 członek honorowy Londyńskiego Tow. Matematycznego; wielokrotny visiting professor Sorbony; autor prac z zakresu szeregów trygonome­trycznych, teorii funkcji zmiennej rzeczywistej i zespo­lonej, rachunku prawdopodobieństwa oraz teorii całek osobliwych; Trigonometrical Series (1935, wyd. 2 t. 1-2 1959), Funkcje analityczne (1938, wraz z S. Saksem, wyd. 3 1959,przekł.ang. AnalyticFunctions, wyd.'21965).

KRÓLOWIE POLSCY

ZYGMUNT I STARY, z dynastii Jagiellonów, ur. 1 I 1467, zm. 1 IV 1548, król polski i w. książę litewski od 1506, syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki; otrzymał staranne wykształcenie, władał kilkoma językami; od brata Władysława II otrzymał 1498 księstwo głogowskie, 1501 również księstwo opawskie, 1504 został namiestnikiem całego Śląska, a następnie również Łużyc. Po śmierci Aleksandra ogłoszony w. księciem litew., wkrótce obra­ny też królem pol., musiał się zrzec praw do księstw śląskich.

Mimo pokojowych tendencji w polityce Z.S. zmuszony był do prowa­dzenia wojen obronnych. Rezultatem rozpoczętej za Aleksandra wojny litewsko-moskiewskiej (1507-08, 1512-22, 1534-37), mimo kilku zwycięstw (Orsza), była utrata Smoleńska (1514) i groźne dla Polski przy­mierze Moskwy z Habsburgami. Rywalizacja habsbursko-jagiellońska w sprawie Czech i Węgier, mimo prób popierania na Węgrzech kół wrogich Habsburgom (1512 małżeństwo Z.S. z Barbarą Zapolyą), zakończyła się ustępstwami Jagiellonów; zjazd wiedeński 1515 (wiedeńskie układy i traktaty) przyniósł układ otwiera­jący Habsburgom poprzez małżeństwa dynastyczne wi­doki na sukcesję tronu węg. i czes.; nie powstrzymało to ich na dłuższą metę od szkodzenia polityce pol. w spra­wach prus. i moskiewskich; w odpowiedzi na odmowę hołdu w. mistrza krzyżackiego Albrechta Hohenzol­lerna i jego wrogie Polsce konszachty Z.S. podjął 1519 działania wojenne i po zdobyciu Kwidzyna i Pasłęku Polacy podeszli pod Królewiec; 1521 zawarto cztero­letni rozejm w wyniku długotrwałych układów; jedno­cześnie pod wpływem budzącego się w Niemczech lu-teranizmu i tendencji sekularyzacyjnych zrealizowana została koncepcja zlikwidowania Zakonu; nastąpiło przekształcenie państwa krzyżackiego w świeckie księ­stwo prus. w lennej zależności od Polski (układ kra­kowski 1525); Albrecht Hohenzollern złożył w Kra­kowie hołd lenny Z.S. jako dziedziczny książę pruski. Rozwiązanie takie, doraźnie korzystne dla Polski, gdyż wzmacniało jej kontrolę nad Prusami, kryło w sobie niebezpieczne możliwości. Znacznie konsekwentniej zrealizował Z.S. 1526, po śmierci dwóch ostatnich Piastów mazowieckich, Stanisława i Janusza III, wciele­nie ich dzielnicy do Polski, nie uwzględniając pretensji ich krewnych; ostateczne zjednoczenie Mazowsza z Koroną nastąpiło 1529 po potwierdzeniu praw i przy­wilejów tej dzielnicy; wzmocnił Z.S. również (1526) lenną zależność książąt pomorskich z Lęborka i By­towa. Pogorszeniu stosunków z Habsburgami towa­rzyszyło zawarcie przez Z.S. przymierza przeciw nim z Francją (1524); habsburskim sprzymierzeńcom na dwo­rze pol. udało się jednak skłonić Z.S. do bezczynności, kiedy po wygaśnięciu czesko-węgierskich Jagiellonów (Mohacz) Habsburgowie opanowali Czechy i częścio­wo Węgry; niebawem jednak Polska zbliżyła się do za­grażającej Habsburgom Turcji (pokój wieczysty 1533). Walki toczyły się za to na pograniczu mołdawskim (spór o Pokucie), gdzie J. Tarnowski odniósł nad Piotrem Rareszem świetne zwycięstwo pod Obertynem (1531). W polityce zagr. jak i wewnętrznej Z.S. pozostawał pod wpływami sprzyjającej Habsburgom grupy magna­tów. Z czasem rósł wpływ polit. drugiej (od 1518) żony Z.S., Bony Sforzy, która zmierzała do wzmocnienia władzy król. (m.in. 1529 elekcja syna Z.S., Zygmunta Augusta, za życia ojca), opierając się na grupie nowej magnaterii. Przeciw obydwu grupom występowała co­raz potężniejsza średnia szlachta, która wysunęła pro­gram stronnictwa egzekucyjnego, godzący w podstawy materialne i polit. magnaterii (egzekucja praw): 1537 na tym tle doszło do rokoszu pospolitego ruszenia pod Lwowem (kokosza wojna), gdzie król i senat zmusze­ni byli ustąpić przed żądaniami szlachty. Fermentowi polit. towarzyszył rozszerzający się ferment rel. (re­formacja w Polsce), który m.in. przyczynił się do ożywienia ruchu umysłowego i do rozwoju piśmien­nictwa. Z.S., wrogi nowym prądom rei., wydał szereg ostrych edyktów przeciw herezji, a 1525 stłumił powsta­nie pospólstwa w Gdańsku.

Z.S. był gł. protektorem sztuki renesansowej w Pols­ce. Z jego inicjatywy został przebudowany zamek na Wawelu i wzniesiona królewska grobowa kaplica Zygmuntowska. Ufundował dzwon "Zygmunt?. Na usługach króla pozostawali liczni architekci i rzeźbia­rze (Franciszek Florentczyk, B. Berrecci, G.M. Padovano, .1. Cini i in.), malarze (m.in. H. Durer, G. Pencz, Antoni z Wrocławia, S. Samostrzelnik), wł., norym­berscy i miejscowi złotnicy (Marcin Marciniec), ludwisarze (Hans Beham) i giserzy.

Ocena postaci i rządów Z.S. w historiografii jest roz­bieżna; po niezwykle ostrej ocenie M. Bobrzyńskiego doczekał się pewnej rehabilitacji ze strony W. Konopczyńskiego i Z. Wojciechowskiego, którzy podkreślili jego gospodarność, umiejętność skupienia wokół siebie ludzi wybitnych, wreszcie nie odmówili mu zdolności dyplomatycznych i realizmu politycznego. Z.S. i jego doradcy przeprowadzili pewne reformy: zreorganizo­wali służbę dyplomatyczną, stworzyli zalążek stałego wojska (tzw. obrona potoczna od Tatarów) oraz zrefor­mowali system monetarny (moneta); rozpoczęto prace kodyfikacyjne (formuła processus). Mimo częs­tych starć króla z opozycją, cieszył się on do końca znaczną popularnością. Poza synem Zygmuntem Augustem pozostawił Z.S. córki, z których wybitną rolę odegrały Anna, Katarzyna i Izabela.

L. KoŁakowski Polska Jagiellonów. Dzieje polityczne,Lwów 1936: Z. Wojciechowski Zygmunt Stary (1506-1548), Warsza­wa 1946.

ZYGMUNT II AUGUST, z dynastii Jagiellonów, ur. 1 VII 1520 w Krakowie, zm. 7 VII 1572 w Knyszy­nie, w. książę litew. od 1522, król pol. od 1529, koro­nowany 1530 (objął rządy 1548). syn Zygmunta I Stare­go i Bony Sforzy; 1522 ogło­szony został w. księciem litew. (rządy na Litwie ob­jął 1544); ożeniony 1543 z Elżbietą, córką Ferdy­nanda I Habsburga, po jej śmierci zawarł 1547 potajem­nie małżeństwo z Barba­rą Radziwiłłówną. Walka Z.A. o uznanie tego związku wypełniła pierwsze lata jego rządów w Polsce; szlachta i magnateria koronna, po­pierając wrogie Barbarze stanowisko Bony, występowała ostro przeciw powino­wactwu króla z Radziwiłłami żądając rozwodu, król jednak zagroził abdykacją; pod wpływem Radziwiłłów Z.A. zawarł 1549 z Habsburgami przymierze, które przewidywało wzajemną pomoc przeciw buntującym się poddanym; na sejmie 1550 przeforsował korona­cję Barbary, pozyskując biskupów edyktem przeciw różnowiercom, senatorów zastraszył antymagnackimi żądaniami szlachty, a szlachtę zdobył zapowiedzią egze­kucji praw. Po śmierci Barbary (1551) zawarł 1553 zwią­zek małżeński z Katarzyną Austriacką, siostrą Elżbiety. Oparcie dla Z.A. w pierwszych latach jego rządów sta­nowiła grupa magnatów z hetmanem J. Tarnowskim i kanclerzem S. Maciejowskim na czele; przez cztery lata, unikając starcia z opozycją szlachecką, król oby­wał się bez zwoływania sejmu szlacheckiego (1559-62); w okresie rozkładu państwa zakonnego i władz bisku­pich w Inflantach, zręczna dyplomacja król. (wypra­wa poswolska 1557) doprowadziła do sekularyzacji zakonu inflanckiego i poddania 1561 Inflant Polsce i W. Księstwu Litew.; rozpoczęty przez Moskwę podbój Inflant i wkroczenie wojsk (zdobycie 1563 Połocka przez Iwana IV Groźnego) wpłynęły na zmianę wewn. polity­ki Z.A.; na sejmie piotrkowskim 1562/63 przeszedł na stronę szlachty popierającej program reform (egze­kucja praw); sejm uchwalił egzekucję dóbr król.; niepowodzenia w wojnie inflanckiej doprowadziły do rokowań pol.-litew. o unię, rozbitych przez przeciw­ną jej magnaterię litewską. Dla ułatwienia dalszej walki o unię Z.A. zrzekł się dziedzicznych praw do tronu litewskiego. Zwołany 1568 sejm do Lublina został zer­wany przez Litwinów (M. Radziwiłł Rudy, J. Chodkiewicz i in.); Z.A. zareagował oderwaniem od W. Księ­stwa Litew. Podlasia, Wołynia, Kijowszczyzny i przy­łączeniem ich do Korony. W rezultacie pod naciskiem szlachty magnaci litew. zrezygnowali z oporu. 28 VI 1569 uchwalono unię lubelską (unia polsko-litewska), która ukształtowała oblicze wspólnej odtąd Rze­czypospolitej Obojga Narodów przy pozostawieniu licz­nych odrębnych instytucji i praw. Jednocześnie przepro­wadzono wcielenie Prus Królewskich do Korony; wcześniej jeszcze, 1564, inkorporowano księstwa oświę­cimskie i zatorskie. Przeciągająca się wojna o Inflanty skłoniła Z.A. do wysunięcia programu zorganizowania stałej król. floty polskiej na Bałtyku (1560) i wzięcia udziału w rywalizacji państw nadmorskich o "Domi­nium maris Baltici?; 1568 powstała Komisja Morska, urząd do spraw floty wojennej; wrogie stanowisko Gdańska w stosunku do floty król. spowodowało wy­słanie przez Z.A. do Gdańska Komisji Karnkowskiego, która wydała nowe statuty, postulujące pełnię praw król. w zakresie spraw żeglugi i portów. Wojna inflanc­ka zakończyła się 1570 trzyletnim zawieszeniem broni. W związku z pomocą udzieloną podczas wojny in­flanckiej Polsce przez księcia prus. Albrechta, 4 III 1563 Z.A. dopuścił do prawa dziedziczenia w Prusach Książęcych linię brandenburską Hohenzollernów, co w przyszłości przyczyniło się do odpadnięcia tych ziem od Polski.

Panowanie Z.A. stanowi szczytowy okres poi. "zło­tego wieku?; król, zręczny i dalekowzroczny polityk, wycisnął na tym okresie swoiste piętno, realizując wy­pracowany przez siebie wzorzec równowagi władzy król. i reprezentacji społ. ("król w sejmie?). Po soborze trydenckim przyjął jego uchwały (1564), opowiada­jąc się tym samym za katolicyzmem, ale nie zrezygno­wał z zasady tolerancji. Starannie wykształcony, przeja­wiał zainteresowania literaturą, sztuką i nauką oraz po­pierał wybitnych twórców, których chętnie skupiał na swym dworze (J. Kochanowski, Ł. Górnicki). Zgroma­dził wielką bibliotekę. Wzniósł zamek w Niepołomi­cach, zainicjował prace przy przebudowie zamku dolne­go i katedry w Wilnie oraz Zamku Królewskiego w Warszawie. Był miłośnikiem artyst. tkactwa

(arrasy wawelskie), złotnictwa i haftów. Ostatni okres życia Z.A. upływał wśród daremnych starań o rozwód ze znienawidzoną trzecią żoną. Zmarł w Knyszynie; na nim wygasła dynastia Jagiellonów. Nagrobek Z.A. jest w kaplicy Zygmuntowskiej.

L. KolankowSki Zygmunt August, Lwów 1913; K. Grzy-bowski Teoria reprezentacji w Polsce epoki odrodzenia, War­szawa 1959.

ŻAGARY, grupa młodych pisarzy, gł. poetów, dzia­łająca 1931-34 w Wilnie. Początkowo skupiona w kole polonistów uniw. w Wilnie, od kwietnia 1931 do marca 1932 wokół miesięcznika społ.-lit. "Żagary?, wydawa­nego jako dodatek do dziennika "Słowo? (red. S. Cat-Mackiewicz). Po zerwaniu ze "Słowem? grupa wydawała w okresie maj-grudzień 1932 miesięcznik "Piony? jako dodatek do "Kuriera Wileńskiego?, a od 1 listopada 1933 do marca 1934 samodzielne pismo pod pierwotną nazwą "Żagary?. Do grupy należeli T. Bujnicki, H. Dembiński, A. Gołubiew, S. Jędrychowski, Cz. Miłosz, J. Putrament, A. Rymkiewicz, J. Zagórski oraz zespół młodzieży literackiej skupionej wokół pis­ma "Smuga? (red. Anatol Mikułko 1910-55). Żagarystów łączyły silne, choć nie sprecyzowane jedno­znacznie zainteresowania społ., których wyrazem była zarówno ich publicystyka, formułująca program rady­kalnych reform społ.-ekon., jak twórczość poetycka przesycona poczuciem niepokoju społ. i narastającego zagrożenia wojennego, kreśląca wizję totalnej zagłady kapitalistycznego świata (katastrofizm). Poezja żagarystów jednoczyła różnorodne tendencje stylistyczne, od klasycyzującej retoryki po wizyjny symbolizm, mieściła się jednak w zasadzie w obrębie nowatorskiego nurtu tzw. Drugiej Awangardy. W 1934-36 wielu członków grupy odgrywało czołową rolę w lewicowym i antyfaszystowskim ruchu młodzieży wileńskiej, zwią­zanym z pismami "Po prostu? i "Karta?.

ŻAMETT Alfred, ur. 25 XI 1821 w Wilnie, zm. w grudniu 1876 tamże, malarz; studiował w akademii w Petersburgu (1841-47); przez wiele lat przebywał za granicą, m.in. we Włoszech i Anglii; od 1863 był deko­ratorem teatr, w Wilnie; malował pejzaże o motywach wł. i z okolic Wilna, również sceny rodzajowe.

ŻELIGOWSKI Edward Witold, pseud. Antoni Sowa, ur. 20 VII 1816 w Mariampolu (Wileńszczyzna), zm. 28 XII 1864 w Genewie, poeta; kształcił się na uniwersytecie w Dorpacie (1833-36), internowany tam­że (do 1842) w związku ze sprawą Sz. Konarskiego; osiadł później w Wilnie, gdzie 1846 ogłosił "fantazję dramatyczną? Jordan, uznaną za manifest radykalno-demokratycznej młodzieży wileńskiej; aresztowany wraz z grupą postępowych pisarzy tamtejszych (Z. Klimańska i in.), 1851-58 przebywał na zesłaniu, m.in. w Orenburgu, gdzie zaprzyjaźnił się z T. Szewczenką; 1859 wespół z Józefatem Ohryzko (1827-90) wydawał w Petersburgu pol. pismo "Słowo?; autor Poezji... (1858), powieści społ. Dziś i wczoraj (1858) i nie wydanego dra­matu społeczno-obyczajowego Zorski (cz. 2 Jordana).

ŻELIGOWSKI Lucjan, ur. 17 X 1865 w Oszmianie, zm. 9 VII 1947 w Londynie, generał. Od 1885 oficer zawodowy w armii ros., uczestnik wojny ros.-jap. 1904-05; od 1912 w Związku Walki Czynnej, podczas I wojny świat, dowódca pułku, następnie w 1 Korpusie Pol. (Korpusy Wschodnie) w Rosji - dowódca puł­ku i dywizji; dowódca (1918-19) sformowanej na Kuba­niu tzw. dywizji Żeligowskiego oraz (październik-listopad 1918) Naczelny Dowódca Oddziałów Pol. na Wschodzie; w kwietniu 1919 powrócił z 4 dywizją do Polski (przemianowana na 10 dywizję). W 1919 do­wódca grupy operacyjnej w rejonie Mińska, następnie dowódca 10 dywizji oraz 1 dywizji litew.-białorus.; na jej czele na rozkaz J. Piłsudskiego podniósł rzekomy bunt i 9 X 1920 zajął Wileńszczyznę z Wilnem (Litwa Środkowa). W 1925-26 min. spraw wojsk., współ­działał w przygotowaniach do przewrotu majowego 1926; 1926-27 inspektor ar­mii. W 1927-39 poseł na sejm, prowadził szeroką dzia­łalność gosp.-społ.; podczas II wojny świat, na emigracji, członek Rady Narodowej (w Londynie), działacz tzw. słowianofilów. Po wojnie deklarował poparcie dla Pol­ski Ludowej. Autor wspom­nień: Wojna w roku 1920. Wspomnienia i rozważania (1930).

ŻWIRKO Franciszek, ur. 14 IX1895 w Święcianach (Wileńszczyzna), zm. 11 IX1932 w Cierlicku Górnym (CSRS), pilot i in­struktor lotn.; 1929 odbył wraz z S. Wigurą lot dokoła Europy na samolocie RWD-2 oraz pobił świat, rekord wysokości dla samolotów turystycznych II kategorii, osiągając 4400 m; zdobywca (wspólnie z S. Wigurą) pierwszego miejsca w Lo­tach Południowo-Zachodniej Polski (1929 i 1930) oraz w III i IV Krajowym Kon­kursie Samolotów Tury­stycznych (1930 i 1931); 1932 zajął wraz z S. Wigurą na samolocie RWD-6 pierwsze miejsce w Challenge?u; praca Moje wspomnienia

(1932, wyd. 2 1934); zginął razem z S. Wigurą w ka­tastrofie lotn. podczas przelotu z Warszawy do Pragi (na mityng lotn.).

Wypisy z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wyd. PWN 1970. T.13. Suplement

 

BONIUSZKO Alicja, ur. 16 X 1937 w Miadziole (Wileńszczyzna), tancerka; ukończyła Średnią Szkołę Baletową w Gdańsku; od 1955 solistka Opery i Filhar­monii Bałtyckiej; występowała wielokrotnie za granicą, zdobywała nagrody na ogólnopol. i międzynar. kon­kursach tańca, m.in. 1959 w Warszawie, 1960 w Vercelli. Ważniejsze role: Odetta - Jezioro łabędzie P.I. Czajkowskiego, Ognisty ptak I.F. Strawińskiego, Kop­ciuszek S.S. Prokofjewa, Dziewczyna - Cudowny man­daryn B. Bartoka.

BUKOWSKA Helena, ur. 2 III 1899 w Petersburgu, zm. 2 V 1954 w Warszawie; artystka plastyczka; zaj­mowała się tkactwem dekoracyjnym; studiowała na uniw. w Wilnie (1920) i w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie (1923-29); inicjatorka współczesnego pol. żakardu artyst.; wykonywała też tkaniny nicielnicowe i kilimy; współpracowała z "Ładem?; uzyskała złoty medal na Międzynar. Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu (1937).

CZENPIŃSKI Paweł, ur. 1755 w Warszawie, zm. 8 VIII 1793 tamże, lekarz i przyrodnik; od 1780 członek Tow. do Ksiąg Elementarnych; 1784 delegowany do Wilna w celu zorganizowania Katedry Historii Natural­nej przy Akad. Wileńskiej; członek Komisji Egzamina­torów Lekarskich w Warszawie, współorganizator Szko­ły Anatomii i Chirurgii tamże. Autor wydanego ano­nimowo podręcznika Zoologia czyli Zwierzętopismo dla szkól narodowych... (1789), w którym pierwszy w Pol­sce, a drugi w świecie(po Ch. Bonnecie) zastosował układ naturalny, oparty na zasadach anatomii porównaw­czej oraz krytycznie odniósł się do sztucznego układu Linneusza; opracował prospekt do podręcznika Botani­ka dla szkól narodowych... J.K. Kluka, przeprowadzając w nim układ naturalny. Był zwolennikiem mechanicyzmu przyrodniczego; traktował zwierzę jako "machinę? żyjącą i czującą, a człowieka jako "machinę? myślącą.

ELZENBERG Henryk Józef Marian, ur. 18 IX 1887 w Warszawie, zm. 6 IV 1967 tamże, filozof i histo­ryk filozofii; w okresie międzywojennym wykładał filo­zofię na uniw. w Wilnie, od 1946 prof. uniw. Mikołaja Kopernika w Toruniu; badania historyczno-filozoficzne E. dotyczyły gł. kręgu zagadnień etycznych i estetycz­nych; etyka i estetyka prowadziły E. do aksjologii, która stała się jego nauk. specjalnością; gł. prace: Nau­ka i barbarzyństwo ("Pamiętnik Warszawski" 1930), Kłopot z istnieniem. Aforyzmy w porządku czasu (1963), Wartość i człowiek. Rozprawy z humanistyki i filozofii (1966), Próby kontaktu (1966).

HALICKI Bronisław, ur. 16 I 1902 w Moskwie, zm. 26 III 1962 w Warszawie, geolog; od 1953 prof. uniw. w Warszawie; badacz stratygrafii, sedymentologii, tek­toniki i paleogeografii Tatr, Podhala, okolic Wilna i Nowogródka; gł. prace: Dyluwialne zlodowacenia północnych stoków 7a/r(1930); Materiały do znajomości budowy podłoża Polski pólnocno-wschodniej (1935); Czwartorzęd Karpat (1951); Tektonika Podhala (1963).

HOFFMANN Jakub Fryderyk, ur. 16 IX 1758 w Ostródzie, zm. 17 X 1830 w Warszawie, przyrodnik, lekarz; był m.in. lekarzem dywizyjnym w powstaniu kościuszkowskim, a potem lekarzem Legionów Pol. we Włoszech; po powrocie do kraju był przez kilka lat lekarzem prowincjonalnym, rozwijając żywą działalność społ.; od 1809 prof. historii naturalnej w Szkole Lekar­skiej w Warszawie, przy której zorganizował gabinet przyrodniczy oraz założył ogród bot.; 1818-30 prof. mineralogii uniw. w Warszawie; autor prac nauk. bot. i med.; członek Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie i Tow. Lekarskiego Wileńskiego; opracował m.in. pro­jekt łodzi podwodnej (przesłany Dyrektoriatowi w Pa­ryżu i realizowany przez R. Fultona), pasa ratunkowe­go, narzędzia do usuwania z ran pocisków.

HRYNKIEWICZ Andrzej, ur. 26 V 1925 w Wilnie, fizyk; od 1961 prof. Uniw. Jag.; od 1969 dyr. Instytutu Fizyki tamże i dyrektor Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie; 1966-68 wicedyr. Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych w Dubnej (ZSRR); od 1969 członek PAN. Prowadzi prace w zakresie fizyki jądrowej niskich energii oraz badań strukturalnych metodami fizyki jąd­rowej; opracował (wspólnie z M. Deutschem) nową metodę pomiarów momentów magnet. krótkożyciowych stanów jądrowych. Zorganizował pierwsze w Polsce laboratoria magnet. rezonansu jądrowego i efek­tu Móssbauera. Autor prac: Method of Measurement of Long Spin - lattice Relaxation Times in Liąuids (1958, wspólnie z J. Hennelem), Bestimmung von mag­net ischen Momenten angeregter Kernniveaus (1964) oraz Efekt Móssbauera i jego zastosowania w fizyce ciała stałego (1967).

IHNATOWICZ Zbigniew, ur. 20 VII 1906 w Posta­wach (Wileńszczyzna), architekt; ukończył studia na polit. w Warszawie (1925-33); od 1956 wykładowca, od 1963 docent ASP w Warszawie; w twórczości arch. dąży do integracji techniki i sztuki (malarstwo, rzeźba); gł. realizacje: Centralny Dom Towarowy (CDT) w War­szawie (1949, z Jerzym Romańskim), warsztaty Zakła­dów Naprawczych Taboru Kolejowego w Mińsku Ma­zowieckim (1951, z J. Romańskim), stadion SKS "War­szawianka? na Mokotowie (1955, z zespołem), wnętrza dworca Śródmieście w Warszawie (1963, z zespołem), pawilony pol. na Międzynar. Targach w Damaszku (1955), Tunisie i Casablance (1962); pol. pawilony wy­stawowe na Expo 58 w Brukseli (z zespołem) i w Hel­sinkach (1961) i in.; uzyskał nagrodę honorową SARP (1969).

IŁŁAKOWICZÓWNA KAZIMIERA, poetka. ? 1967 nagroda literacka Ministra Kultury i Sztuki za zbiór poezji Szeptem (1966).

JAMONTT Bronisław, ur. 5 VIII 1886 w Dokudowie k. Lidy, zm. 4 II 1957 w Toruniu, malarz; od 1936 prof. Wydziału Sztuk Pięknych uniw. w Wilnie, od 1945 - w Toruniu; współzał. Wileńskiego Tow. Artystów Plastyków (1920); malował stylizowane pej­zaże (gł. tempery) o romantycznym nastroju (cykle: Drzewa, Wilno malownicze); uprawiał też grafikę i ry­sunek.

KARPOWICZ Tymoteusz, ur. 15 XII 1921 w Zielo­nej k. Wilna, poeta, dramaturg; 1945-49 w Szczecinie, następnie osiadł we Wrocławiu; wychodząc z założeń poetyckich Awangardy Krakowskiej, zwłaszcza J. Przybosia, wykształcił własny typ liryki intelektualnej, opar­tej na zasadzie eksperymentu językowo-poetyckiego; zbiory wierszy: Gorzkie źródła (1957), Kamienna muzy­ka (1958), Znaki równania (1960), W imię znaczenia (1962), Trudny las (1964); ponadto Legendy pomorskie (1948), zbiór dramatów poetyckich Kiedy ktoś zapuka (1967).

KISIEL Igor, ur. 17 XI 1910 w Szawlach (Litwa), specjalista w zakresie dynamiki i reologii gruntów; od 1950 prof. polit. we Wrocławiu, od 1959 kierownik Ka­tedry Fundamentowania i od 1968 dyr. Instytutu Geotechniki tamże; od 1969 członek PAN; gł. prace: Dynamika fundamentów pod maszyny (1957), Reologia w budownictwie (1967) oraz z B. Dysikiem, S. Dmitrukiem Zarys reologii gruntów (t. 1 1966, t. 2 1969).

KOŚCIAŁKOWSKA Maria, ur. 2 II 1922 w Wilnie, aktorka; debiutowała 1944 w teatrze wileńskim; wy­stępowała potem w Toruniu, Olsztynie, Katowicach, od 1947 w Krakowie (od 1961 należy tam do zespołu Teatru im. J. Słowackiego); ważniejsze role: Święta Joanna G.B. Shawa, Antygona J. Anouilha, Lavinia - Żałoba przystoi Elektrze E. O'Neilla, Hrabina Maria Harrys - Pierścień wielkiej damy CK. Norwida.

ŁUKASZEWICZ Józef, ur. 13 XII 1863 pod Wil­nem, zm. 20 X 1928 w Wilnie, geofizyk, geolog i geo­graf; studiował na uniw. w Petersburgu; 1911-19 współ­pracownik Komitetu Geologicznego, a następnie dyr. Instytutu Geograficznego w Petersburgu; 1919-28 prof. geologii i mineralogii uniw. w Wilnie; najważniejszą pracę Nieorganiczeskaja żyzń ziemli, wydaną 1908-11 w języku ros. (cz. 1-3), Ł. napisał gł. w więzieniu, gdzie odbywał karę za udział w przygotowaniach do za­machu na Aleksandra III.

MADALIŃSKI Lech, ur. 4 VII 1900 w Szamotu­łach, aktor; debiutował 1919 w Poznaniu; występował potem w Katowicach, w Łodzi, w Wilnie i we Lwowie (1936-41); grał wówczas m.in. rolę Smugonia - Uciek­ła mi przepióreczka S. Żeromskiego; po wojnie wystę­pował m.in. w Krakowie (1945-48), w Teatrze Śląskim im. S. Wyspiańskiego w Katowicach (1949-52), od 1952 w Warszawie: w Teatrze Pol. i w Teatrze Nar. (od 1962); ważniejsze role: Wokulski - Lalka wg po­wieści B. Prusa, Lelewel - Noc listopadowa S. Wys­piańskiego, Gospodarz - Wesele S. Wyspiańskiego.

MERECKI Franciszek Romuald Paweł, ur. 1860 w Wiłkomierzu (Litwa), zm. 11 IV 1922 w Warszawie, astronom i klimatolog; od ok. 1890 do 1915 brał czyn­ny udział w pracach Stacji Centralnej Meteorologicz­nej (1902-08 kierownik tzw. Warszawskiej Sieci Me­teorologicznej), Obserwatorium Astronomicznego im. J.W. Jędrzejewicza w Warszawie oraz w tajnym nau­czaniu; autor ok. 50 prac nauk. z astronomii i meteoro­logii z klimatologią, w tym fundamentalnej pracy Kli­matologia ziem polskich (1914).

MILON Władysław, ur. 1 I 1923 w Kownie, tan­cerz, pedagog; ukończył kowieńską szkołę baletową; 1940-45 solista baletu opery w Kownie, 1946-47 w Ba­lecie Parnella, 1948-51 w Zespole Pieśni i Tańca Woj­ska Polskiego; od 1952 pierwszy tancerz Opery w Pozna­niu; uczy w Średniej Szkole Baletowej w Poznaniu; wa­żniejsze role: Romeo - Romeo i Julia S.S. Prokofjewa, Zygfryd - Jezioro łabędzie P.I. Czajkowskiego, Desiree - Śpiąca królewna P.I. Czajkowskiego.

NOWICKI Witold, ur. 11 I 1903 w Wilnie, specja­lista w zakresie teletransmisji przewodowej i telekomu­nikacji; 1938-39 wykładowca polit. we Lwowie, od

1945 prof. i kierownik Katedry Teletransmisji Przewo­dowej polit. w Warszawie; członek Tow. Naukowego Warszawskiego (od 1949); wiceprzewodn. Komitetu Elektroniki i Telekomunikacji PAN (od 1960); red. nacz. kwartalnika "Rozprawy Elektrotechniczne? (od 1955); autor kilkudziesięciu prac dotyczących transfor­matorów telekomunikacyjnych, filtrów elektr., ukła­dów opóźniających, urządzeń nośnych, odtłumików i teorii przeników między torami przewodowymi; autor i organizator prac dotyczących systematyki pojęć i kla­syfikacji z zakresu telekomunikacji oraz słownictwa telekomunikacyjnego; ważniejsze monografie: Zasady teletransmisji przewodowej (t. 1 1953, t. 2 1957), Te­raźniejszość i przyszłość telekomunikacji gospodarczej (1960), Telekomunikacja współczesna (1966).

PASSENDORFER Jerzy, ur. 8 VI 1923 w Wilnie, reżyser film.; pracę w filmie rozpoczął 1950, po studiach w szkole film. w Łodzi i w Akad. Filmowej w Pradze; rozgłos przyniósł mu Zamach (1959) -film o udanym zamachu na gen. SS Kutscherę 1944; gł. nurt jego twór­czości stanowią filmy poświęcone II wojnie świat., a zwłaszcza problematyce pol. walki zbrojnej: Powrót (1960), Skąpani w ogniu (1964, wg powieści W. Żukrowskiego), Barwy walki (1965, na motywach książki M. Moczara), Kierunek Berlin (1969), Ostatnie dni (1969), Dzień oczyszczenia (1970).

PIETRASZEWSKI Ignacy, ur. 31 XII 1796 w Biskupcu, zm. 16 XI 1869 w Berlinie, orientalista i dyplo­mata; studiował w Wilnie i w Petersburgu, 1832 wyje­chał do Turcji jako tłumacz ambasady ros.; 1838-40 był konsulem w Jafie; 1843 przeniósł się do Berlina, gdzie został lektorem na uniwersytecie i dyrektorem gabinetu numizmatycznego; zgromadził olbrzymią ko­lekcję monet arab., którą opisał w pracy Numi mohammedani (1843); 1860-64 pracował w poselstwie prus. w Teheranie; członek licznych towarzystw nauk.; główne prace: Nowy przekład dziejopisów tureckich... (t. 1 1846), Dziesięcioletnia podróż po Wschodzie (1872), oraz niem. wyd. Zend Awesty... (t. 1-3 1857-62), w któ­rym dowodził jej słowiańskiego pochodzenia.

ROUBA Michał, ur. 11 VI 1893 w Wilnie, zm. 12 VII 1941 tamże, malarz, grafik; współzałożyciel Wileńskie­go Tow. Artystów Plastyków; malował barwne, post-kubistyczne, romantyczne w nastroju widoki Wilna, jego okolic i Polesia (Młyn w lesie, Krajobraz wiosenny).

SŁAWIŃSKA Irena, ur. 30 VIII 1913 w Wilnie, historyk i teoretyk literatury; 1930-35 studia na uniw. w Wilnie; od 1956 prof. KUL w Lublinie; zajmuje się g(. historią i teorią dramatu: studia Tragedia w epoce Młodej Polski (1948), O komediach Norwida (1953), zbiór Sceniczny gest poety (1960); oprać, antologię Myśl teatralna Młodej Polski (1966).

SŁAWIŃSKI Witold, ur. 27 XI 1888 w Wilnie, zm. 4 IX 1962 w Białymstoku, botanik, mikrobiolog; 1928-37 pracował naukowo za granicą; od 1937 prof. bota­niki stosowanej na polit. w Warszawie; w okresie okupacji brał udział w tajnym nauczaniu w Warszawie; od 1945 kolejno prof. uniw. w Poznaniu, Lublinie i polit. w Warszawie; od 1950 prof. biologii Akad. Medycznej w Białymstoku (1950-51 założył tam ogród bot.); 1958-60 prof. ekologii roślin SGGW w Warsza­wie; prace nauk. S. dotyczą gł. zagadnień fitosocjologii oraz biogeochemii; duże zasługi położył S. w dziedzinie ochrony przyrody.

STRUMIŁŁO Andrzej, ur. 23 X 1928 w Wilnie, malarz, rysownik; początkowo reprezentant socjalist. realizmu, później zwrócił się w kierunku poetyckiej metafory (cykl Miasto i twarz); autor cykli rysunków wykonanych podczas licznych podróży (m.in. rysunki z Chin 1954, 1961, Indii 1959, 1970, Mongolii 1967, Wietnamu 1969); zajmuje się też ilustratorstwem, wy­stawiennictwem, scenografią, fotografiką; wydał ilu­strowany przez siebie tomik poezji (Moje. Wiersze, obrazy 1970).

SZAFRANSKI Przemysław, ur. 25 II 1925 w Bia­łym Dworze (Litwa), biochemik; od 1967 prof. i za­stępca dyrektora Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, od 1969 członek PAN; prace nad metabolizmem prątka gruźliczego, utlenianiem glikozy u zwierząt i drobno­ustrojów, aktywacją aminokwasów w biosyntezie biał­ka, nukleotydopeptydami w komórkach zwierzęcych, kontrolowaną syntezą białka w układach bezkomórkowych.

SZLETYŃSKI Henryk, ur. 27 II 1903 w Homlu (Białoruś), reżyser, aktor, historyk teatru; od 1923 wy­stępował m.in. w Warszawie, Wilnie, Łodzi i we Lwo­wie, po wojnie m.in. w Teatrze Wojska Pol. w Łodzi (1945-48) i w Teatrze Narodowym w Warszawie (od 1959); jako dyrektor, kierownik artyst. i reżyser pra­cował m.in. w teatrach Wrocławia (w sezonie teatr. 1949/50) i Krakowa (1950-55); ważniejsze inscenizacje: Zemsta A. Fredry (1949, 1952), Fantazy J. Słowackiego (1954), Port Royal H.M. de Montherlanta (1959 w Teatrze Polskim w Warszawie), Ryszard II W. Szeks­pira (1964); 1959-61 i 1963-65 był prezesem SPATiF; prof. PWST w Warszawie; autor artykułów z zakresu historii i teorii teatru.

SZYMKIEWICZ Jakub, data ur. nie znana, zm. 6 XI 1818 w Taukielach k. Wiłkomierza lub w Wilnie, lekarz, działacz społ., publicysta, filantrop; współzałożyciel (1805) Tow. Lekarskiego Wileńskiego; pierwszy prezydent Tow. Szubrawców; publikował artykuły w

"Wiadomościach Brukowych? i "Dzienniku Wileń­skim?, zwalczające wady i przywary społ., m.in. pijań­stwo; pionier alkohologii i inicjator ruchu przeciw­alkoholowego w Polsce (Dzieło o pijaństwie 1818); autor pierwszego pol. podręcznika pediatrii Nauka o chorobach dzieci(1810); w dziele Nauka chirurgii teore­tycznej i praktycznej (t. 1-2 1806) zawarł rozdział, który czyni z Sz. prekursora pol. ortodoncji.

**ZAJĄCZKOWSKI Stanisław Franciszek, ur. 29 I 1890 we Lwowie, historyk; od 1932 prof. uniw. w Wil­nie (1938-39 prorektor), 1945-60 - uniw. w Łodzi; członek towarzystw nauk. we Lwowie, Wilnie, Łodzi, Poznaniu oraz Pol. Tow. Historycznego; badacz sto­sunków polsko-litewsko-krzyżackich, średniow. osad­nictwa ziem pol., geografii hist., archiwistyki; autor m.in. Studia nad dziejami Żmudzi wieku XIII (1925), Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysła­wa Łokietka (1929), Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzyżaków (1935).

ZGORZELSKI Czesław, ur. 17 III 1908 w Boryczewie k. Kiecka, historyk literatury, edytor; 1927-32 studiował na uniw. w Wilnie; od 1950 prof. KUL w Lublinie; zajmuje się literaturą pol. romantyzmu, gł. dziejami gatunków lit. tego okresu; ogłosił m.in. roz­prawę Duma, poprzedniczka ballady (1949), zbiór stu­diów O lirykach Mickiewicza i Słowackiego (1961), opracował antologię Ballada polska (1962); wydawca dzieł K. Brodzińskiego i A. Mickiewicza.

K O N I E C

Nasz Czas