Obecnych stosunków dwóch historycznie i kulturowo bliskich sobie narodów (litewskiego i polskiego), państw litewskiego i polskiego nie da się nazwać normalnymi szacując je w kontekście współczesnej cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Są one jeszcze pod znacznym wpływem mitów i stereotypów przeszłości. Toteż do normalizacji stosunków niewątpliwie mogą się przyczynić specjalne badania historyczne, kształtujące krytyczne zapatrywania obu społeczeństw (polskiego i litewskiego) na te mity i stereotypy. Tylko bowiem wtedy obie społeczności będą mogły się uczyć u historii, opierać się na niej budując normalne cywilizowane stosunki polsko-litewskie, usuwać stworzone przez dawne układy bariery, jeśli dostrzegą, że historia państw i narodów litewskiego i polskiego jest historią niejednoznacznych stosunków wzajemnych, wpływów uwarunkowanych całokształtem czynników kulturowych i geopolitycznych, nie zaś wizjami czy aspiracjami tej czy innej strony.


W tym aspekcie warto zwrócić uwagę i na te fakty historyczne, przy pomocy których próbowano znaleźć wyjście z pogłębiającego się konfliktu litewsko-polskiego. Jak to robiono i dlaczego bezskutecznie na początku XX w.?
Szybko rozwijające się procesy odradzania narodowego Litwinów, pierwsze przejawy budzenia się Białorusinów oraz ujawniająca się agresywność nacjonalizmu polskiego były dobitnym dowodem tego, że ziemie wielonarodowego państwa feudalnego - byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego ze specyficznym systemem kultur - mogą się stać areną walki nacjonalizmów.
Powstały na początku XX w. nurt polityczny - krajowy - aktywnie poszukiwał środków prewencyjnych i sposobów zapobieżenia tej walce. Kim więc byli krajowcy, jaka była ich ideologia ?
Byli to językowo i kulturowo spolszczeni przedstawiciele szlachty WKL. Zachowali oni poczucie odrębności państwowej i kulturowej prastarego Wielkiego Księstwa Litewskiego od ziem Królestwa Polskiego, świadomość obywatela WKL i byli Litwinami w sensie historycznym (politycznym).
Integralność polityczna historycznej Litwy (na początku XX w. była ona mniej więcej utożsamiana z ówczesnymi guberniami Grodzieńską, Wileńską, Kowieńską, Mińską, Mohylowską i Witebską) zwanej krajem - stanowiąca rdzeń ideologii kra¬jowców - opierała się nie tylko na historyczności, lecz i integralności oraz wspólnocie terytorialnej, gospodarczej i kulturalnej.
Postawy krajowców najdobitniej się ujawniały w tendencjach politycznych i ideologii obszarników - ziemian Litwy historycznej oraz grup demokratycznej inteligencji polskiej na Litwie.
Główni badacze ideologii i działalności politycznej krajowców, Juliusz Bardach oraz Jan Jurkiewicz, słusznie sugerują, iż idee odzwierciedlające sedno ideologii krajowców dojrzewały i wyklarowały się w wileńskim środowisku demokratycznej inteligencji polskiej w latach 1906-1915 1. W naszym przekonaniu największe zasługi położył tu Michał Romer, który prowadził ostre debaty z Witoldem i Ludwikiem Abramowiczami, Bronisławem Krzyżanowskim, Tadeuszem Wróblewskim. Główne założenia krajowców zostały wówczas nie tylko wyłuszczone; ale też rozwinięte do szczebla ideologii2. Do roku 1939 przede wszystkim staraniem Ludwika Abramowicza, Ludwika Chomińskiego, Kazimierza Okulicza, precyzowane były poszczególne aspekty tej ideologii3.
Ideologia krajowców określona została jako ściśle demokratyczna, nie związana z żadnym zamieszkałym w kraju narodem (Litwinami, Polakami, Żydami, Białorusinami) tj. antynacjonalistyczna, oparta na zasadzie ogólnego obywatelstwa4. Traktując prastare WKL jako ojczyznę kilku narodów i nie widząc możliwości ich oddzielenia się w sposób cywilizowany z racji nieuchronnych konfliktów terytorialnych, opowiadano się przeciwko wyniesieniu interesów któregokolwiek z narodów ponad ogólne interesy kraju, deklarowano równe prawa narodów kraju (Litwy historycznej) do swobodnego rozwoju gospodarczego, kulturalnego i narodowego. Problemy narodowościowe zamierzano rozstrzygnąć z pomocą autonomii kulturalnej. Ideologia miała na celu stworzenie wspólnego społeczeństwa, nie zaś „budowę poszczególnych narodowych chatek"; jak mówili wileńscy demokraci polscy Witold i Ludwik Abramowiczowie, Zygmunt Nagrodzki i inni5. Dlatego więc polityczne zespolenie ziem Litwy historycznej w państwo, kontynuatora prastarego WKL, miało stworzyć dogodne, w ich pojęciu, warunki do przekształcenia jednorodnego społeczeństwa kraju w nowy naród polityczny Litwy.
W ramach tej ideologii w swoisty sposób interpretowano i planowano stosunki polityczne Litwy i Polski. Należy zaznaczyć, że koncepcja tych stosunków; jako część składowa ideologii krajowców, ostatecznie się wyklarowała w najbardziej aktywnym okresie jej kształtowania w latach 1912-1915. Toteż i tu główna rola przypadła Michałowi Romerowi6. Później, w obliczu realiów, pozostawiając sedno, precyzowano tylko poszczególne aspekty.
Michał Romer, a później Ludwik Abramowicz i Tadeusz Wróblewski7, kreśląc perspektywy litewsko-polskich stosunków politycznych kierowali się tym samym punktem wyjścia:
1. Litwy historycznej nigdy nie utożsamiali z Polską, opowiadali się przeciwko regionalizmowi w sensie „kresów" i uważali, że Litwa historyczna powinna mieć osobną od Pol¬ski państwowość.
2. W aspekcie kulturowo-duchowym uważali Polskę za bardzo bliską Litwie.
3. W ich przekonaniu nieuchronnie bliskie więzy polityczne historycznej Litwy i Polski uwarunkowane były samą sytuacją geopolityczną czyli wspólnym stałym zagrożeniem ze strony Rosji i Niemiec, panslawizmu z wpływami bizantyjskimi i ekspansywnej germanizacji.
4. Łączyło je również wspólne dążenie do uniezależnienia się od Rosji.
Na tych fundamentalnych zasadach krajowcy opierali właśnie realizację tych stosunków. Notatki w dzienniku M. Romera wskazują na to, że wizja ta zaczęła się wyraźnie zarysowywać jesienią 1914 r. - zimą 1915 r., gdy w obliczu globalnej katastrofy europejskiej zrodziły się realne nadzieje na odzyskanie państwowości. Na licznych naradach wileńskich demokratów polskich, w dyskusjach z demokratami litewskimi i białoruskimi oraz podczas narad tych pierwszych z przedstawicielami polskiego bloku niepodległościowców, kraowcy - Michał Romer, Mieczysław Niedziełkowski, Kazimierz Okulicz - wystąpili z ideą niepodległej Litwy historycznej8. Kojarzono ją z odrodzeniem niepodległości Polski. Z myślą o wyzwoleniu historycznej Litwy i Polski wskrzeszona została idea Rzeczypospolitej Jagiellonów i dlatego opowiedziano się za wznowieniem politycznej więzi z Polską (w sensie federacji, konfederacji, związku).
M. Romer tłumacząc tę więź 27.01.1915 na ogólnym zebraniu wileńskich demokratów polskich oraz demokratów i socjaldemokratów litewskich (spośród Litwinów uczestniczyli Jurgis Šaulys, Mykolas Biržiška, Augustinas Janulaitis, Jonas Vileišis i Felicija Bortkevičienė) powiedział, że „nie o wznowienie więc starej dziejowej unii samej Litwy z samą Polską może Litwinom chodzić, bo współczesne stosunki społecznego, kulturalnego i narodowego życia w dobie demokracji są inne, niż były za czasów tworzenia Unii Jagiellońskiej, a inne stosunki, inna tendencja rozwojowa wymagają innych form. Nie o wznowienie unii, lecz o niepodległą federację, o nową Austrię Ludów Zachodnich wyjarzmionych spod buta rosyjskiej państwowości...9". W ten sposób federacja Polski i Litwy historycznej miała stanowić związek dwóch niezależnych państw demokratycznych, zapewniający istnienie obu państw w złożonej sytuacji geopolitycznej.
W oparciu o ideę Polski Jagiellonów związek ten miał być uzupełniony i wzmocniony szeregiem innych związków na terytorium Rzeczypospolitej „od morza do morza", tj. do takiego związku zamierzano włączyć Ukrainę i Łotwę10. Miało to zmniejszyć groźbę politycznej, kulturalnej i militar¬nej hegemonii Polski we wspominanej federacji.
Taka federacja Polski i Litwy historycznej w wizji krajowców kardynalnie różniła się od rozpowszechnionych w latach 1915-1922 koncepcji „federalistów". W tych ostatnich integralność polityczno-terytorialna Litwy dziejowej uznawana była jedynie pod warunkiem wznowienia jej więzów z Polską, a taka Litwa częstokroć traktowana była jako państwo utwo¬rzone z poszczególnych kantonów lub jednostek autonomicznych11. Opowiadano się więc za federacją w federacji, co by zapewniło wyraźną polityczną, kulturalną i inną przewagę Polski w tym związku, czego nade wszystko unikali krajowcy, bojąc się wzbudzić nieufność` przede wszystkim litewskich polityków. Swymi życzliwymi zamiarami.
Tylko Tadeusz Wróblewski w 1921 roku po akcji generała Lucjana Żeligowskiego zaaprobował projekt Hymansa, uznając go za mniejsze zło niż włączenie Wileńszczyzny w skład Polski12.
W latach 1917-1918, gdy powstawało narodowe państwo litewskie i trwała próba stworzenia nowoczesnego państwa białoruskiego, T. Wróblewski w1918 r. dążenie do wspomnianej federacji przeniósł na płaszczyznę ideałów. Ideałów, dla których urzeczywistnienia ciągle jeszcze nie widział realnej możliwości. W jego przekonaniu nade wszystko należało uznać prawo narodów kraju do tworzenia państw narodowych, uznać niepodległość już powstałych państw narodowych i w ten sposób stopniowo osłabiać rodzące się pod wpływem nacjonalizmu konfrontacje na terytorium  Litwy dziejowej. Państwa narodowe, demokratyczne, w przekonaniu krajowców, w gruncie rzeczy nie są przeciwne federalizmowi: Potrzeba tylko życzliwości silniejszego alianta (Polski) względem słabszego oraz wyrzeczenia się aspiracji hegemonistycznych. Toteż od społeczeństwa polskiego na Litwie oczekuje się : bezwarunkowego uznania niepodległości Litwy, czynnego udziału w tworzeniu państwa. Od społeczeństwa litewskiego - wyrzeczenia się aspiracji hegemonistycznych wewnątrz państwa, unikania wszelkich przejawów nacjonalizmu w rozstrzyganiu spraw społecznych i politycznych13.
W 1919 roku Michał Romer nie wyrzekając się samego sedna Unii Jagiellońskiej - federacji Polski i Litwy historycznej - powyższy związek federacji przeobraził w ideę związku bałtyckiego. Zgodnie z jej założeniem do podstawowej federacji miały się przyłączyć Łotwa i Estoniat14. Przeobrażenie to nastąpiło prawdopodobnie pod wpływem planów Józefa Piłsudskiego, jednym z realizatorów których w kwietniu 1919 r. był również Michał Romer. Była to ostatnia próba wcielenia federacji zgodnie z ideą krajowców. I była to próba tragiczna w aspekcie zarówno politycznym, jak i etycznym, albowiem cele, do których zmierzał Józef Piłsudski, chociaż i były podobne, ale sposoby ich realizowania kolidowały z koncepcją krajowców: dobrowolne połączenie wolnych państw, nie zaś przyłączenie.
Ostatnie nadzieje krajowców na wcielenie w życie federacji przekreśliły zawarty w marcu 1921 r. w Rydze układ między Polską a Rosją Sowiecką, akcja Lucjana Żeligowskiego w październiku 1920 r. oraz uchwały Sejmu „Litwy Środkowej" z 1922 r.
W ten sposób większa część ziem Litwy historycznej została podzielona między Rosję Sowiecką a Polskę, stała się „kresami" tej ostatniej. A co do zwycięstwa polityki nacjonalistyczno-endeckiej nikt nie miał wątpliwości.
Jak zaznacza Jan Jurkiewicz, Ludwik Abramowicz w dalszym ciągu propagując ideologię krajowców w wydawanej przez niego gazecie Przegląd Wileński w latach 1922-1939, walczył o nadanie autonomii Wileńszczyźnie15. Autonomia miała się stać jednym z etapów ponownego zespolenia daw¬nych ziem WKL.
A więc koncepcja polityczna krajowców okazała się utopią.
Procesy rozwijające się pod wpływem ideologii nowoczesnego nacjonalizmu (wzrost świadomości narodowej; rozwój idei państwa narodowego, zapewniającej przetrwanie narodu...) na terytorium Litwy historycznej zaszły już zbyt daleko, aby się dało podporządkować je wartościom głoszonym przez ideologię krajowców (priorytet świadomości historycznej, odrodzenie państwa dziejowego). Budziły one wiele wątpliwości z racji swego oderwania od realiów, zwłaszcza nie doceniano potencjału agresywnego nacjonalizmu polskiego. Stosunki litewsko-polskie w wizji politycznej krajowców można określić jako nieudaną próbę połączenia tradycjonalizmu (w sensie Unii Jagiellońskiej) z postromantyzmem (w sensie wielonarodowego nowoczesnego państwa). Poszczególne elementy tej wizji w procesach współczesnej integracji Europy Środkowej i Wschodniej są aktualne i dziś.
Wilno, 12.01.1993
Przypisy:
1. Bardach J. „Krajowcy, federaliści, inkorporacjoniści; O dawnej i niedawnej Litwie", Poznań 1988, s:261-270: Jurkiewicz J. „Demokraci wileńscy w latach 1905-1914 (Zarys działalności politycznej)", Acta Baltico-Slawica XV, 1983, s.157-173: To samo. Rozwój polskiej myśli politycznej w latach 1905-1922. Poznań 1988, s.48-52.
2. Romer M., „Dziennik" T.1. Dział Rękopisów Biblioteki Akademii Nauk Litwy (dalej DR BAN) F.138-2228, s. 53, 64, 88, 93...; T. 2, DR BAN F.138-2229, s.42, 49, 50, 55, 89, 105, 227, 252,...409, 412, 465¬470; T. 3. DR SAN F.138-2231, s 62, 65, 66, 89, 90, 262, 305, 323, 324. (Abramowicz L.) „Trzydziestolecie ideologii krajowej", Przeglqd Wileński Nr 5, 14 marca 1936 r., s.1-2; Abramowicz L. „Stanowisko krajowe a idea narodowa", Przeglqd Wileński, Nr 13-14 6(13) kwietnia 1913r.
3. Romer M., „Nie ma Ludwika Abramowicza", Gazeta Codzienna, 25 lutego 1940 r., s. 3; Abramowićzówna Z. „W rocznicę śmierci ś.p. Ludwika Abramowicza. Kilka słów o idei krajowej”, Gazeta Codzienna, 10 marca 1940r., s.4; (Abramowicz L.), „Kraj i naród", Przeglqd Wileński Nr 13, 19.08. 1923; Hernik J., „W kręgu krajowców polskich, Więź Nr 10, 1991, s.104-108.
4. Programowy artykuł gazety pióra M. Romera; Gazeta Wileńska 28( I5) lutego 1906 r. Przemówienie T. Wróblewskiego na 5 zjeździe działaczy miast i ziemstw Rosji (wrzesień 1905 r., Moskwa), Akta 5 i 6 zjazdów ziemskich 1905 r. w Moskwie. DR BAN F. 9-1955. L. 38.
5. Romer M. Dziennik T.2, DR BAN F.138-2229, s.89, 227, 489. T. 3., DR BAN F. 138-2231, s. 62,
6. Patrz wskazówki przypisu drugiego.
7. Litwa wobec wojny (poufny memoriał Michała Romera z sierpnia 1915), Zeszyty Historyczne, Paryż 1970, Zesz.17, s.87-88; Rómer M. „Nie ma Ludwika Abramowicza", op. cit.; L. A. (Ludwik Abramowicz) „Tadeusz Wróblewski", Przeglqd Wileński Nr 12, IS lipca 1925r., s.I-4; (Abramowicz L.) „Dwie psychiki", Przeglqd Wileński Nr 8, 29 kwietnia 1923 r.
8. Romer M. „Dziermik" T. 4, DR BAN F.138-2230, s. 303, 306, 315, 331-332.
9. Tamże. L.355.
10. Tamże. L.371.
II. Bardach J. „Krajowcy, federaliści, inkorporacjoniści", op. cit., s.271-273.
12. Juodvarnis (Wróblewski T.) „Uwagi o projekcie P. Hymansa", Wilno 1921, s.36.
13. Credo polityczne T. Wróblewskiego (wyciąg z jego listu; pisanego 25.05.1918 do Ludwika Abramowicza), Przeglqd Wileński Nr 12, I5 lipca 1925 r., s: 5-6.
14. Romer M. „Dziennik" T. 26, DR BAN F. 138-2252, s. 141, 314.
15. Jurkiewicz M. ;,Rozwój polskiej myśli politycznej w latach 1905 - ¬1922", s.238.
Zeszyty Historyczne, Nr 104, rok 1993, Paryż.