Istnienie własnej narodowo-państwowej pozycji jest świadectwem trwałości nauki historycznej pewnego narodu. Każdy naród ma prawo zarówno do swego punktu widzenia ojczystej historii, jak i do spojrzenia na przeszłość innych nacji. Historię Białorusinów przez długi czas ukazywano tylko przez pryzmat polskich lub rosyjskich koncepcji. I dopiero na przełomie wieków XIX i XX zaczęło się kształtowanie samodzielnej białoruskiej myśli historycznej.

 Wacłau Łastouski w książce Karotkaja historyja Bielarusi (Krótka historia Białorusi, Wilno 1910) uogólnił konceptualnie znane fakty o przeszłości Białorusi z punktu widzenia historiografii narodowej, chociaż opisywał wydarzenia polityczne w Wielkim Księstwie Litewskim zgodnie z ówczesnym naukowym podejściem. Państwo to nazywał litewsko-ruskim. Według W. Łastouskiego od czasu rządów Kazimierza Jagiellończyka „oddzielna historia Białorusi kończy się, kraj ten zaczyna żyć wspólnym życiem najpierw Litwy i Rusi, a od 1569 r. również Polski".1) Unia lubelska z r. 1569 otrzymała ocenę negatywną- Wielkie Księstwo Litewskie „politycznie umiera".
Z pozycji narodowościowej ujmowali również wtedy historię białoruscy literaci. Janka Kupała zwracał uwagę na to, iż „Białoruś żyła swoim niezależnym życiem, miała swych książąt, swoje wiece".2) Później Białoruś trafiła pod panowanie Litwy, ale jednocześnie język białoruski został językiem „praw litewskich", „słowem rządzących". Według Janki Kupały naród nie utracił państwowości. Wielkie Księstwo Litewskie poeta nazywał „Księstwem Litewsko-Białoruskim". Upadek ziem białoruskich odnosił do czasów unii Wielkiego Księstwa Litewskiego z Polską, kiedy to arystokracja białoruska, „żeby zasłużyć na łaskę u polskiego rządu", przyjęła język i kulturę polską.3)
Szczególnie aktywnie opracowaniem problemów z historii państwowości zajmowali się białoruscy autorzy w latach 1920-1930. Usiewaład Ihnatouski w pracy Karotki narys historyi Biełarusi (Krótki zarys historii Białorusi, Mińsk 1919; do roku 1926 ukazały się jeszcze 3 wydania) Wielkie Księstwo Litewskie według charakteru narodowościowego uznawał za Państwo Litewsko-Białoruskie. Uważał, że Wielkie Księstwo Litewskie powstało na podstawie syntezy państwowych i politycznych struktur Rusi Połockiej z Litwą.4) Według jego przypuszczeń, to państwo litewsko-białoruskie zostało zbudowane nie tyle kosztem wypraw wojennych, ile na drodze zgody, porozumień. Zgodnie z zasadą państwowości i sytuacji społecznej ziem białoruskich U. Ihnatouski wydzielił 5 okresów w historii Białorusi, wśród nich - litewsko-białoruski (XIII-pierwsza połowa XVI w.), kiedy to Białoruś i Litwra były w składzie Wielkiego Księstwa Litewskiego, oraz polski (druga połowa wieku XVI-XVIII) - w składzie Państwa Polskiego. W rozprawie Ihnatouskiego unia lubelska również została oceniona negatywnie, ponieważ Litwa i Białoruś zostały wcielone w skład Polski i utraciły swą niezależność polityczną i kulturalną. Polski język, kultura, ustrój społeczno-polityczny, wiara katolicka otrzymały w Rzeczypospolitej pozycję dominującą. Według U. Ihnatouskiego Rzeczpospolita była państwem nie fede¬racyjnym, a faktycznie unitarnym, niepodzielnym. „Po unii lubelskiej Litwa i Białoruś łączą się z Polską w jedną całość, w jeden organizm państwowy”.5) Autor rozpatrywał w kontekście geopolitycznym wzajemne stosunki Wielkiego Księstwa Litewskiego z Krzyżakami, Polską, Państwem Moskiewskim. Bitwa Grunwaldzka w 1410 r. została nazwana przez niego momentem przełomowym w zmaganiach z Krzyżakami. Ponieważ Wielkie Księstwo Litewskie „od samego początku swego istnienia wzięło na siebie zadanie zebrania w jeden organizm polityczny zachodniej części Słowian ruskich", to z tego powodu od drugiej połowy XIV w. zaczęły się komplikować stosunki z Moskwą występującą w roli rywala.6) U. Ihnatouski wskazuje na tolerancyjną politykę wyznaniową Wielkiego Księstwa Litewskiego, chociaż jednak prawosławni mieli mniejsze prawa w porównaniu z katolikami. Pod koniec lat 20. XX w., kiedy kończy się względny liberalizm (również w życiu narodowo-kulturalnym), w kraju Sowietów badania w kontekście białoruskiej koncepcji historiograficznej zatrzymały się na kilka dziesięcioleci. „Demokratyzm narodowy" został uznany za szkodliwy. Jako główna została przyjęta metodologia marksistowsko-leninowska.
Badania historyczne w ciągu całego okresu międzywojennego przeprowa¬dzano również poza granicami Białorusi Radzieckiej. W. Łastouski w artykułach na łamach literacko-naukowego czasopisma „Krywicz" (wydawanego w Kownie na Litwie w latach 1923-1927) rozwijał własną „krywiczowską" teorię i koncepcję samoistnej drogi historycznej Białorusinów (Przyczyny upadku języka krywskiego w XVII w. i inne). Unię brzeską z 1596 r. ukazał w historii Wielkiego Księstwa Litewskiego jako zjawisko narodowościowo-kulturalne. Według Łastouskiego wyznanie unickie mogło stać się religią narodową, gdyby otrzymało status państwowy, zachowało język i obrządek narodu w razie masowego poparcia mieszkańców. Ihnat Dwarczanin w roku 1926 obronił w Pradze dysertację, poświęconą analizie działalności i światopoglądowi F. Skaryny (Franciszek Skaryna jako działacz kulturalny i humanista na gruncie białoruskim; opublikowana w przekładzie z języka czeskiego w 1991 r.). W rękopisach pozostały jego prace: F. Skaryna w stosunku do ludu pracującego, Z historii wydań drukowanych o Skarynie, Próba opisania bibliografii o doktorze Franciszku Skarynie.
Wielkie zainteresowanie ojczystą historią Średniowiecza wykazywali przedstawiciele zachodniobiałoruskiej inteligencji twórczej i naukowej. Maksym Harecki w Historyi bielaruskaje litaratury (Historii literatury białoruskiej, Wilno 1920) dał dobrą, usystematyzowaną, ogólnodostępną i naukową analizę tysiącletniej drogi pięknego piśmiennictwa białoruskiego. W niemałym stopniu zrobił to na podstawie metod badań historycznych. Wykazał pozytywne wpływy państwowości białoruskiej w okresie Wielkiego Księstwa Litewskiego na utwory piśmiennictwa czy literatury „złotego wieku" (latopisy, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego, utwory F. Skaryny, S. Budnego, W. Ciapińskiego, L. Sapiehi, M. Smotryckiego i innych działaczy). M. Harecki wysoko oceniał ogólny poziom kulturalny wschodniosłowiańskich mieszkańców w chwili utworzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego. „I książęta litewscy zaczęli wykorzystywać do swoich spraw kancelaryjnych nasz język książkowy".7) Kryzys literatury starobiałoruskiej M. Harecki tłumaczył słabością jej struktur społecznych („nasz naród został odsunięty, pozostał z boku od kierowania swoim życiem historycznym"), powierzchowną „kulturalnością" większości stanu szlacheckiego zorientowanego na polskie wzory duchowne i religijne („arystokracja i szlachta litewska goni za polską arystokracją i szlachtą").8) Wśród czynników negatywnych dostrzegł również utratę przez Wielkie Księstwo Litewskie niezależności politycznej, dramatyczne przeciwstawienie prawosławnego i katolickiego Kościoła na ziemiach białoruskich. „Od drugiej połowy XVII w. nasz język zaczyna tracić miejsce w nauce, prawie, sądach, urzędach administracyjnych na korzyść języka łacińskiego i polskiego", - konstatował M. Harecki.9) Przy tym podkreślił pozytywną rolę w zachowaniu kulturalno - językowej samoistności Kościoła unickiego.
Dramatyczne losy Białorusinów w przeszłości analizował Ihnat Kanczeuski (pseudonim literacki Ihnat Abdzirałowicz) w eseju filozoficznym Adwiecznym szlacham (Odwieczną drogą, Wilno 1921). Główną osobliwością rozwoju histo¬rycznego narodu białoruskiego jest „wahanie się pomiędzy Zachodem a Wschodem oraz szczera nieprzychylność i do jednego, i do drugiego".10) W poszczególnych okresach ta niewyrazistość miała fatalne skutki. Osłabienie państwowości zaczęło się pod koniec XIV wieku. „Nieokreślona polityka Witolda, jego przychylność dla szlachty polskiej, niejasny stosunek do książąt i narodu białoruskiego przyczyniły się do tego, iż Białoruś traci niezależność państwową, [...j możliwość pokazania swego kulturalnego oblicza".11)
Chociaż na Białorusi zachodniej nie było warunków do przeprowadzenia kompleksowych badań naukowych, to poszczególne organizacje i działacze zajmowali się naukowymi opracowaniami w dziedzinie historii, kulturologii. Sekcja historyczna działała w Białoruskim Towarzystwie Naukowym (1918-1939), którego celem była „wszechstronna praca naukowa, rozwój zamiłowania do badań naukowych i rozszerzenie wiadomości".12) Białoruskie Towarzystwo Naukowe zorganizowało uroczyste imprezy z okazji 400-lecia drukarstwa białoruskiego (1925 r.) (z referatami wystąpili Adam Stankiewicz, Branisłau Tarasz¬kiewicz), 400-lecia Statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1529 r. (1929 r.) (Anton Łuckiewicz, Janka Stankiewicz), 500-lecia śmierci Witolda (1930 r.)  (referenci - Mikoła Iljaszewicz, J. Stankiewicz) i inni. Z Białoruskim Towarzystwem Naukowym ściśle współpracowało koło naukowe białoruskich studentów Uniwersytetu Wileńskiego im. S. Batorego - Towarzystwo Przyjaciół Białorutenistów (1931-1939). Studenci na zebraniach sekcji występowali z referatami.  Szczególnie należy wyróżnić świętowanie przez nich jubileuszy historycznych 300-lecia śmierci L. Sapiehi (1933 r.) i innych.
Członkowie Białoruskiego Towarzystwa Naukowego uczestniczyli w międzynarodowym zjeździe historyków w Warszawie, regionalnym - we Lwowie. Na VI Ogólnopolskim Zjeździe Historyków w Wilnie (1935 r.) oprócz Łuckiewicza wystąpił Wincuk Hryszkiewicz. W swoim referacie Rola ziem białoruskich w polsko-litewskich uniach spróbował prześledzić tworzenie się Wielkiego Księstwa Litewskiego jako państwa wielonarodowościowego. Jak zauważył referent, proces ten odbywał się w twardej walce litewskiej i białorusko - ukraińskiej (wschodniosłowiańskiej) arystokracji. Wśród przyczyn upadku wskazywał na polonizację i przechodzenie na katolicyzm „góry" dążącej do przywilejów i wolności.
Mimo trudności materialnych w roku 1933 udało się wydać zbiór prac naukowych Hadawik Biełaruskaha nawukowaha tawarystwa u Wilni (Rocznik Białoruskiego Towarzystwa Naukowego w Wilnie). Znane i niezbadane aspekty historii i kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego były wyjaśniane tam w artykułach J. Stankiewicza Białoruscy muzułmanie i literatura białoruska pisana pismem arabskim, Mikoły Szkialonka W trzechsetną rocznicą śmierci Wielkiego Kanclerza Lwa Sapiehi. Nie udało się zorganizować regularnych wydań Rocznika. Naukowe i popularnonaukowe publikacje na tematy historyczne były umieszczane na łamach czasopism zachodniobiałoruskich „Szlach moładzi", „Studenckaja dumka", „Kałossie" i innych.
Wśród artykułów opublikowanych w 1938 r. na stronicach zbioru prac Zapisy Bielaruskaha nawukowaha tawarystwa (Zeszyty Naukowe Białoruskiego Towarzystwa Naukowego) trzeba wskazać na Koniec istnienia drukarni Mamoniczów Chwiedara Iljaszewicza, Język listu dyplomatycznego Rady Ryskiej 1271-1280 J. Stankiewicza i inne. Nowością naukową wyróżniał się artykuł M. Szkialonka Podział historii Białorusi na okresy. Autor poddał krytyce uzna¬ną już periodyzację U. Ihnatouskiego („nazwy okresów nie odpowiadają treści"). Proponował nie ograniczać się do przynależności państwowej. „Trzeba brać punkty przełomowe w życiu narodu białoruskiego" - oznajmiał autor.13) Przy tym za podstawę periodyzacji ponownie zostało wzięte podejście ogólnopaństwowe, ale w komplecie z innymi czynnikami. Tradycja mianowicie białoruskiej państwowości była nadmiernie absolutyzowana. M. Szkialónak wydzielał dwa okresy niezależnego istnienia Białorusi - 1) oddzielnych państw (księstw) (IX-połowa XIII w.); 2) ciągłej państwowości (połowa XIII-koniec XVII w.). Ocenił negatywnie nie tylko unię lubelską, ale i brzeską („podważyły państwowość białoruską"). Okres upadku państwowości Białorusinów, zdaniem autora, zaczął się pod koniec XVII wieku. Charakteryzując drugi okres, odrzucał tezę o litewskim podboju ziem białoruskich. Niebezpieczeństwo zewnętrzne, chry¬stianizacja, handel zagraniczny doprowadziły do utworzenia jednolitego państwa - Wielkiego Księstwa Litewskiego. M. Szkialonak uważał, że nowepaństwo jest białoruskie. Tym samym ignorował wielonarodowościowy, wielowyznaniowy charakter Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Podejście białoruskie do wymienionej problematyki istniało i w wielu innych opracowaniach. Poszczególne prace J. Stankiewicza Miejsce języka białoruskiego wśród innych języków słowiańskich oraz czas jego powstania (1930 r.), Czas powstania narodu białoruskiego i ukraińskiego (w czasopiśmie „Sprawy Narodowościowe" 1931, nr 4-5, 6) wywołały polemikę naukową. A. Łuckiewicz umieścił w Kalendarzu Białoruskim na rok 1929 artykuł Czterechsetlecie pierwszego kodeksu prawa białoruskiego, a w czasopiśmie „Szkoła i Życie" (1930, nr 1) - Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego na tle ewolucji stosunków narodowościowych w Białorusi. Niektóre jego prace pozostają dotychczas nieopublikowane. W jednym z jego rękopisów została odzwierciedlona ewolucja państwowości Białorusi od zamierzchłych czasów. Autor wystąpił przeciw stwierdzeniom, iż Białorusini nie mieli wcześniej swojej państwowości. Historia Wielkiego Księstwa Litewskiego nie została poruszona, ale A. Łuckiewicz podkreślał, że „Litwa miała wiele wspólnego z Białorusią".14)
Lider białoruskich demokratów chrześcijańskich A. Stankiewicz również roz¬poczynał tradycję państwowości Białorusi od księstwa połockiego, turowsko-piń¬skiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego. „Po upadku dynastii Rahwałodowiczów w XIV w. zaczyna się zjednoczenie księstw białoruskich zLitwą, która sama trafiła pod wpływy kulturalne narodu białoruskiego".15) A. Stankiewicz odrzucał tezę o zagarnięciu ziem zachodniobiałoruskich i ich gwałtownym dołączeniu do państwa litewskiego podczas powstawania Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mianowicie to twierdzenie o podboju litewskim sztucznie było wzmacniane w radzieckiej nauce historycznej pod koniec lat 30. XX w. w celu usprawiedliwienia ówczesnej polityki zagranicznej kierownictwa stalinowskiego. A. Stankiewicz wysoko oceniał humanistyczną, demokratyczną działalność białoruskiego przedstawiciela Oświecenia w broszurze Doktar Franciszak Skaryna - pierwszy drukar bielaruski (1525-1925) [Doktor Franciszak Skaryna pierwszy drukarz białoruski (1525-1925), Wilno 1925]. Problem historii politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego został poruszony przez niego w pracy Witaut Wialiki i bielarusy (Wielki Witold a Białorusini, 1930). Historii oświaty została poświęcona praca A. Stankiewicza Biełaruskaja mowa u szkołach Bielarusi XVI-XVll st. (Jęryk bialoruski w szkołach Białorusi XVI – XVII w., Wilno 1928). W książce Chryscijanstwa i bielaruski naród: sproby sintezy (Chrześcijaństwo a naród białoruski: próba syntezy, Wilno 1940) zostały przeanalizowane główne etapy rozwoju chrześcijaństwa na ziemiach białoruskich, wyznaczono miejsce jego różnych kierunków w historii i kulturze. Myśliciel dowiódł, że „wiara białoruska [...] to unia", uznawał jej wielki wkład w zachowanie narodowokulturalnych różnic. Zdaniem A. Stankiewicza grekokatolicyzm nie został religią narodową, bo głównymi przewodnikami byli jezuici, „którym naród prawosławny nie dowierzał". Problemy chrześcijańskiego dziedzictwa duchowego były rozpatrywane przez niego w wielu świeckich i religijnych pracach o treści historyczno-kulturalnej - Język ojczysty w świątyniach (Wilno 1929), Na cześć 950-lecia chrztu Białorusi (Wilno 1938) i inne.
Reasumując, należy podkreślić, iż myśl białoruska okresu międzywojennego co do swej treści była narodowo-demokratyczna, a co do charakteru - narodowo-romantyczna. Brak warunków do gruntownych badań nie przeszkodził jednak w urzeczywistnieniu poważnego ujęcia kluczowych problemów z historii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Elita białoruska wracała do sławnych kat przeszłości z nadzieją na lepszą przyszłość swego narodu. Przy czym nieunik¬niona była pewna historyczna mitologizacja, oddzielne błędne przypuszczenia i wnioski historyków, literatów, publicystów, nieprzyjęcie postulatów wysuniętych przez elity intelektualne sąsiednich narodów, spadkobierców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niemniej jednak dokonania tego okresu zapoczątkowały gruntowne studia i uważne rozumienie wielonarodowościowego, wielowyznaniowego i wielokulturowego Wielkiego Księstwa Litewskiego w przeciągu kilku dziesięcioleci w nowych geopolitycznych realiach w nauce historii Republiki Białoruś.

Przypisy:
1) W. J. Łastouski, Karotkaja historyja Biełarusi, Mińsk 1992, s. 30.
 2) J. Kupała, Polny zbór tworau u 9 t., t. 8, Mińsk 2002, s. 36.
3) Ibid., s. 37.
4) U. M. Ihnatouski, Karotki narys historyi Biełarusi, wyd. 5, Mińsk 1991.
5)  lbid., s. 114.
6) lbid., s. 92.
7) M. Harecki, Historyja bielaruskaje litaratury, Mińsk 1992, s. 100.
 8) Ibid., s. 11, 103.
9) Ibid., s. 148.
10) I. Abdzirałowicz, Adwiecznym szlacham: Daśledziny biełaruskaha świetapohladu,Mińsk 1993, s. 9.
11) Ibid., s. 10.
12)  Hadawik Biełaruskaha Nawukowaha Tawarystwa, kn. 1, Wilno 1933, s. 5.
13) Zapisy Bielaruskaha Nawukowaha Tawarystwa, Wilno 1938, s. 1-9.
14) Biblijateka AN Litwa, F. 21, Spr. 331, L. 9.
15) „Biełaruski histaryczny czasopis" 1995, nr 2, s. 110.

Na podstawie: Ostatni obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego. Redaktorzy: Tadeusz Bujnicki, Krzysztof Stępniak. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie - Składowskiej, Lublin 2005.