Krajowość jako ideologia została wypracowana na początku XX wieku. przez przedstawicieli spolszczonej językowo i kulturalnie szlachty na Litwie i Białorusi. Zachowywali tradycje państwowej i kulturalnej odrębności ziem b. WKL od Korony, wciąż czuli się ich obywatelami. Byli to Litwini w sensie historycznym, co rzutowało na ich postawę w polityce bieżącej.
 Trzonem krajowości była idea narodu politycznego. Według krajowców każdy, kto miał odczucie swego krajowego obywatelstwa, należał do tego samego narodu (niektórzy nazywali go „narodem Litwinów"). Różnice etniczne i kulturalne nie odgrywały istotnej roli. Patriotyzm i miłość do Litwy historycznej były zasadniczymi cechami narodowej przynależności.


 Potrzeby Kraju, to znaczy ziem b. WKL, stanowiły punkt wyjścia wszelkiej politycznej, społecznej i kulturalnej działalności. W redakcyjnym artykule numeru okazowego „Gazety Wileńskiej" (15(28). 02. 1906), napisanym przez M. Rómera, krajowe stanowisko zostało sformułowano najwyraźniej:
„[...] w określeniu stanowiska naszego musimy się kierować potrzebami krajowymi [...]. My obywatele Litwy i Białorusi, których stanowisko obywatelskie obowiązuje do służby krajowej, nie możemy być kolonistami polskimi. W tym zakresie obywatelstwa krajowego, a więc w zakresie politycznym, społecznym i ekonomicznym, naszymi krajami ojczystymi są Litwa i Białoruś. Natomiast wyłącznie w zakresie kulturalno-narodowym jesteśmy synami narodu polskiego i tego pokrewieństwa naszego wyrzekać się nie będziemy i nie chcemy".
 Trzeba dodać, że najbardziej opracowany i przemyślany wariant ideologii krajowej stworzony został przez Michała Rómera, który został nieformalnym przywódcą krajowców nurtu demokratyczno-liberalnego.
 Ideologia krajowa w wielkim stopniu opierała się na pamięci historycznej o byłej przynależności ziem litewskich i białoruskich do WKL. Mówiąc o wspólnym historycznym losie wszystkich narodów b. WKL, krajowcy dążyli do zachowania jedności terytorialnej Litwy historycznej w wieku XX.
W swojej praktycznej działalności krajowcy uznawali równość Polaków, Białorusinów i Litwinów jako korzennych ludów Białorusi i Litwy. Większość (wyjątkiem była jedynie Konstancja Skirmuntt) w tym szeregu stawiała też Żydów. Oparcie dla działalności krajowców stanowiły tradycje wyznaniowej i na¬rodowościowej tolerancji Litwy historycznej. Jan Jurkiewicz słusznie zauważył, że w zgodzie z tymi tradycjami „krajowcy akceptowali proces rozwoju nowoczesnej świadomości narodowej, w której widzieli nie przeciwstawienie, lecz uzupełnienie świadomości krajowej".1) Michał Rómer oceniał ten proces jako naturalny i nawet konieczny. Zadaniem głównym „Gazety Wileńskiej" było poparcie różnych narodowościowo-kulturalnych elementów na gruncie krajowego obywatelstwa.2)
 Ta pozycja ułatwiała znajdowanie wspólnego języka z przedstawicielami inteligencji litewskiej, białoruskiej i żydowskiej. Ona też sprzyjała rozpowszechnieniu ideologii krajowej wśród działaczy ruchów narodowościowych Litwy i Białorusi. Aprobata krajowości nie przeszkadzała ich pracy na korzyść własnego narodu. Dobrze to widać na przykładzie działalności Białorusinów-krajowców.
 Pierwszy kontakt polityczny działaczy ruchu białoruskiego z krajowcami odbył się podczas zjazdów zwolenników autonomii Litwy (kwiecień-maj 1905 r.) W pracy tych zjazdów uczestniczyli Polacy, Białorusini, Litwini i Żydzi. Stronę białoruską reprezentowali przywódcy Białoruskiej Socjalistycznej Hromady (BSH) Iwan Łuckiewicz i Aleksander Ułasau. Nieprzypadkowo wiosną 1906 r. na łamach „Gazety Wileńskiej" został opublikowany artykuł Antona Łuckiewicza„ który informował czytelników o treści agrarnej reformy, projektowanej przez Hromadę.
 Kontakty wzmocniły się w roku 1910, kiedy to w Wilnie została utworzona loża wolnomularska „Jedność". Loża, wśród organizatorów której znajdowali się bracia Łuckiewiczowie, zjednoczyła wielu przedstawicieli demokratycznej inteligencji prawie wszystkich najliczniejszych narodów Kraju. W roku 1911 do loży został przyjęty Michał Rómer, który wkrótce stał się liderem wileńskich wolnomularzy.3) Dzięki jego zdolnościom organizacyjnym, mocy przekonywania i wielkiemu autorytetowi wśród demokratycznej części wileńskiej społeczności loże wolnomularskie (w roku 1911 była utworzona loża „Litwa", a w roku 1914 - loża „Białoruś") przekształciły się w mocne ośrodki propagandy krajowości.`
 Kierownictwo ruchu białoruskiego (bracia Łuckiewiczowie i Wacław Łastouski) nie tylko poparło ideę narodu politycznego i całości terytorialnej Litwy historycznej. Przy pomocy druku aktywnie rozpowszechniało zasady krajowości. W latach 1912-1915 Iwan i Anton Łuckiewiczowie organizowali wydanie codziennej „Wieczornej gazety" w języku rosyjskim, a w latach 1912-1914 codziennego „Kurjera Krajowego" w języku polskim.5) W ogóle w końcu 1912 roku pod kontrolą białoruskiego koła w Wilnie funkcjonowały cztery periodyki: oprócz „Kuriera Krajowego" i „Wieczornej gazety" dwa białoruskie tygodniki „Nasza Niwa" i „Sacha" .
 W artykułach programowych pierwszych numerów „Wieczornej gazety" i „Kuriera Krajowego" A. Łuckiewicz sformułował główne ideowe zasady, które całkiem odpowiadały demokratyczno-liberalnemu nurtowi krajowości. Przykładem, „Wieczorniaja gazeta" [nr 1 z 18. 09.(l. 10). 1912 r.):
 „Na naszej ziemi nie jest możliwe działanie w interesie jakiejkolwiek odrębnej grupy narodowej. W warunkach bardzo złożonego składu narodowościowego potrzeba zawsze mieć na uwadze interes całego Kraju. Tylko w takim przypadku możliwy jest normalny rozwój każdej narodo¬wości. Uświadomienie, że my wszyscy, mieszkańcy tej ziemi jesteśmy obywatelami Kraju, pozostaje głównym punktem wyjścia przy załatwianiu potrzeb różnych grup ludności".6)
 W redakcyjnym artykule nr 1 „Kuriera Krajowego" Antoni Łuckiewicz zwracał uwagę na groźbę nacjonalizmu, który mnoży walki i waśnie w Kraju. Według krajowca A. Łuckiewicza:
 „W Kraju, gdzie obok Litwina Polak mieszka, obok Białorusina - Żyd, w Kraju upośledzo¬nym przez los i możności wolnego rozwoju pozbawionym, nie ma miejsca na walkę wewnętrzną. Kto żyw, niech staje do pracy. Do pracy dla Kraju naszego, co Litwę i Ruś Białą obejmuje, do pracy dla mas ludowych, których życie twarde w znoju upływa, wzywać będziemy w tem piśmie naszym wszystkich, kto obywatelem Kraju być pragnie".
 Gazety aktywnie rozpowszechniały wśród społeczeństwa Białorusi i Litwy ideologię krajowców-demokratów. „Wieczorniaja gazeta" działała przeważnie wśród Rosjan oraz zrusyfikowanych Białorusinów. Głównym zadaniem „Kuriera Krajowego" było rozpropagowanie idei krajowości wśród litewskich Polaków.7) Lecz na łamach „Naszej Niwy" krajowość zajmowała pozycję marginalną. Główne czasopismo ruchu białoruskiego było zorientowane na poszerzenie białoruskiej idei narodowej. 
 Przyłączeniu Białorusinów do krajowego ruchu sprzyjała też działalność niektórych krajowców nurtu liberalno-konserwatywnego. Przykładem, według Seweryna Wysłoucha, było finansowe poparcie, jakie „Naszej Niwie" okazywał Roman Skirmuntt.8) Ta osobowość zasługuje na specjalną uwagę. Roman Skir¬muntt (1868-1939), który później w 1918 r. stanie na czele rządu Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL), był jednym z głównych ideologów krajowości. Już w 1905 r. w książce Glos przeszłości i potrzeba chwili. Stanowisko szlachty na Litwie i Rusi (Lwów) sformułował główne zasady krajowości nurtu konserwatywno-liberalnego. W jego poglądach konserwatyzm w zagadnieniach społeczno-gospodarczych był połączony z liberalizmem w strefach politycznej i narodowościowo-kulturalnej.
 W roku 1907 Roman Skirmuntt spróbował stworzyć Stronnictwo Krajowe Litwy i Białej Rusi. W jego koncepcji miał to być związek krajowy o strukturze federacyjnej, a ową federację miały tworzyć frakcje narodowe: polska, litewska i białoruska.9) Jednak wyszło coś innego. Na zjeździe w Wilnie została utworzona organizacja polityczna ściśle polska. W tej sytuacji R. Skirmuntt nawet wstąpił w jej szeregi. W następnym 1908 r. próbował (lecz nieskutecznie) reformować Stronnictwo.
 Kontakty Romana Skirmuntta z działaczami ruchu białoruskiego wzmocniły się w okresie po pierwszej rewolucji w Rosji. Pośredniczyła w nich księżna Maria Magdalena Radziwiłł, która finansowo popierała wiele białoruskich projektów kulturalnych. Jej dom w Mińsku i pałac w Kuchciczach w powiecie ihumieńskim stały się miejscem spotkań Romana Skirmuntta z przedstawicielami bardziej radykalnego nurtu ruchu białoruskiego Iwanem i Antonem Łuckiewiczami, Wacławem Łastowskim i Aleksandrem Ułasauym.10) W tym przypadku krajowość sprzyjała konsolidacji tego ruchu. Mówiąc o R. Skirmuncie, trzeba mieć na uwadze też stopniową białorutenizację jego świadomości. Jeszcze w 1906 r. podczas jednej z rozmów w rosyjskiej Dumie państwowej R. Skirmuntt wyznał że jest Białorusinem.11) Trzeba też przypomnieć ziemianina z Mińszczyzny Edwarda Woyniłłowicza, który chętnie popierał rozwój kultury białoruskiej. Z wileńskiego ośrodka Polaków-krajowców nurtu demokratyczno-liberalnego w ruchu białoruskim aktywnie działali Józef Mańkowski i Aleksai Zasztowt.
 Analiza krajowej działalności Białorusinów daje podstawy, by mówić o dość instrumentalnym wykorzystaniu tej ideologii. Najczęściej działacze białoruscy rozumieli krajowość jako środek wzmocnienia pozycji narodu białoruskiego w narodowo-kulturalnym i społeczno-politycznym życiu Białorusi i Litwy. Tak, uzasadnieniem niezbędności porozumiewania Polaków z Białorusinami była teza o tym, że polski ruch narodowy na ziemiach litewskich i białoruskich nie ma żadnej perspektywy.12)  Przywódcy ruchu białoruskiego byli przekonani o tym,  że Polacy litewscy i białoruscy są tylko potomkami polonizowanych Litwinów i Białorusinów.
 Z tego wszystkiego wynikało, że społeczeństwo polskie musi pracować dla rozwoju świadomości i kultury Białorusinów i Litwinów.13)
 Widoczne jest swoiste „białoruskie odchylenie" krajowości Antoniego Łuckiewicza i innych białoruskich działaczy, którzy rozumieli krajowość jako współżycie różnych narodów Kraju. W ramach tego współżycia chcieli zapewnić Białorusinom jak najlepsze warunki. Antoni Łuckiewicz myślał, że propa¬ganda krajowości jako idei narodu politycznego w językach polskim i rosyjskim będzie sprzyjać poszerzeniu społecznego poparcia dla ruchu białoruskiego, dzięki przyłączeniu do niego zrusyfikowanych i spolszczonych Białorusinów.
 Polityczne i wojskowe wydarzenia I wojny światowej, opuszczenie przez wojska rosyjskie terytorium Litwy historycznej sprzyjały uaktywnieniu krajowości, która teraz często występuje w projektach stworzenia państwa - spadkobiercy b. WKL. W końcu 1915 r. w okupowanym już przez wojska niemieckie Wilnie została utworzona Rada Tymczasowa Konfederacji WKL. W ogłoszonym w grudniu 1915 r. Uniwersale Rada postulowała „usamodzielnienie Litwy i Białorusi w postaci jednostki państwowej z zagwarantowaniem pełni praw wszystkim narodowościom, pomienione terytorium zamieszkującym".14) Rada Tymczasowa zjednoczyła działaczy ruchów białoruskiego, polskiego, litewskiego i organizacji żydowskich tej części Kraju, gdzie już działała administracja niemiecka. Jednym z głównych inicjatorów stworzenia Rady był Białorusin Iwan Łuckiewicz. W ogóle Białorusini należeli do najaktywniejszych zwolenników idei Konfederacji WKL. Niestety Rada Tymczasowa nie wytrzymała próby czasu. Zaostrzenie stosunków narodowościowych (w pierwszej kolejności polsko-litewskich), czemu sprzyjała też działalność niemieckiej administracji okupacyjnej, przekreśliło ten projekt. Krajowcy pozostali na peryferiach społeczno-politycznego życia Kraju. Zwyciężyła idea nacjonalizmu, która wiodła do podziału historycznej Litwy na osobne narodowe państwa. Białorusini najdłużej pozosta¬wali zwolennikami krajowej koncepcji państwowości białorusko-litewskiej jako federacji lub konfederacji.
 Antoni Łuckiewicz w kwietniu 1917 r. w memoriale skierowanym do Kan¬clerza Rzeszy sformułował główny cel ruchu białoruskiego, a mianowicie: „[...] utworzenie z trzech obwodów - Białorusi, Litwy i Kurlandii - zajętych przez wojska niemieckie, niepodległej organizacji państwowej". Stolicą tej konfederacji musiało zostać Wilno.
 1 września 1917 r. na zebraniu przedstawicieli białoruskich organizacji Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny skierowano telegram do Reichstagu, w którym wyrażano nadzieję, że Niemcy będą sprzyjali „urzeczywistnieniu ideałów politycznych [...] 9-milionowego ludu białoruskiego na podstawie jedności etnograficznej z Litwą i Kurlandią". 15)
 Na tym samym wrześniowym zebraniu zdecydowano się na przeprowadze¬nie konferencji białoruskich organizacji Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny. W końcu listopada został utworzony komitet organizacyjny. Jego członkowie na łamach białoruskiej gazety „Homon" (red. Józef Saławiej) oświadczyli, że przed ruchem białoruskim stoi podwójne zadanie - kulturalnonarodowe i politycznopaństwowe samookreślenie. Celem głównym stało się zbudowanie własnej państwowości w granicach Kraju Białorusko-Litewskiego.
 Do komitetu organizacyjnego między innymi weszli Iwan i Antoni Łuckiewiczowie, Wacław Łastowski, redaktor „Homona" Józef Saławiej, ziemianie Kazimir Szafnagel i Wincent Światopełk-Mirski, ksiądz Władysław Tołoczko i inni. Skład komitetu świadczy o próbie zjednoczenia wszystkich grup społecz¬nych ruchu białoruskiego. Temu samemu celowi służyła publikacja na szpaltach „Homona" listu Kazimierza Szafnagla Do naszej inteligencji krajowej.16)  (Później ten sam list został wydany jako osobna odbitka w języku polskim).
 Autor, ziemianin z Grodzieńszczyzny, pisał o tragedii białoruskiego chłopa, opuszczonego przez swoją inteligencję i duchowieństwo. Wzywał przedstawicieli zamożnej części krajowego społeczeństwa, by uświadomili sobie, że są obywatelami Litwy i Białorusi, synami Kraju, to znaczy Litwinami lub Białoru¬sinami. K. Szafnagel nawoływał:
„[...] niech się w was dokona wewnętrzna przemiana, zmieńcie orientację waszą, że tak po¬wiem, zewnętrzną na orientację wewnętrzną, krajową, - niech na sztandarze waszym zaświeci Pogoń, a nie Orzeł biały, tak, jak niegdyś na sztandarze ojców waszych świeciła, i, podawszy rękę ludowi, który od was tej ofiary potrzebuje i ma prawo jej wymagać, pomóżcie mu zbudować jego i waszą przyszłość. Spełnicie ten tylko patriotyczny względem Kraju, który daje wam wszystko, - obowiązek".
 List ten miał na celu przyciągnięcie do białoruskiego ruchu politycznego w decydującej fazie walki o państwowość przedstawicieli najwyższych sfer społeczności Litwy i Białorusi. Jednak według wspomnień Aleksandra Szklennika, wśród przedstawicieli tych sfer apel K. Szafnagla wywołał przeważnie krytyczne uwagi.17)
 Niemniej jednak wysiłki organizatorów nie były całkiem próżne. Nastąpiła pewna konsolidacja ruchu białoruskiego. Uczestnicy konferencji przyjęli wcześniej wypracowaną koncepcję państwowości: „Będąc głęboko przekonani, że tylko zupełna niepodległość państwowa może zabezpieczyć narodowi białoruskiemu możność wszechstronnego ekonomicznego i kulturalno-narodowego rozwoju [...] przedstawiciele Białorusinów [...] żądają, aby okupowane ziemie litewsko-białoruskie stanowiły niepodległe zwierzchnicze państwo demokratyczne, złożone z dwóch podstawowych autonomicznych jednostek narodowo-terytorialnych: białoruskiej i litewskiej w najściślejszym związku z niezależną Kurlandią".18) Stolicą państwa miało zostać Wilno. Na konferencji została wybrana Wileńska Rada Białoruska jako koordynator działalności wszystkich białoru¬skich organizacji Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny.
 Władze niemieckie odrzuciły białoruskie propozycje. Postawiły na ruch litewski i zdecydowały się na przyznanie niepodległości „etnograficznej Litwie" ze stolicą w Wilnie.
 Na wschód od frontu kierownictwo ruchu białoruskiego objął miński oddział Białoruskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. Na czele Towarzystwa z końca 1916 r. stał Roman Skirmuntt. Na zjeździe białoruskich organizacji w Mińsku w marcu 1917 r. został obrany przewodniczącym Białoruskiego Komitetu Narodowego. Możliwe, że na ten wybór miał pewien wpływ również czynnik krajowości. Jak wiadomo, Roman Skirmuntt jednocześnie podtrzymywał stosunki z organizacjami Polaków w Mińsku. Później (od maja 1917 r.) uczestniczył w posiedzeniach Rady Polskiej Ziemi Mińskiej.19)
 Delegaci marcowego zjazdu wypowiedzieli się za autonomią Białorusi w gra¬nicach federacyjnej demokratycznej Rosji. Przy czym jeden z przywódców Hromady Arkadiusz Smolicz proponował walczyć o autonomię wszystkich 6 guberni - wileńskiej, grodzieńskiej, witebskiej, mińskiej, mohylewskiej i kowieńskiej, Według niego to było niezbędne do zachowania tradycji historycznych, zapobiegania konfliktom związanym z podziałem terytorium z wieloetnicznym składem mieszkańców, zagwarantowaniem dostępu Białorusi do morza.20) 
 Dalszy bieg politycznych wydarzeń pogrzebał nadzieję na niepodległość oraz terytorialną całość Kraju. Jedna z ostatnich prób Białorusinów obrony kra¬jowej koncepcji państwowości, zachowania niepodzielności ziem Litwy historycznej i zbudowania państwowości białoruskiej na podstawie Białorusko-Li¬tewskiej federacji lub konfederacji miała miejsce w lutym 1918 roku. Grupa ziemian (Edward Woyniłłowicz, graf Czapski i inni) osiągnęła porozumienia z politykami (Roman Skirmuntt, Arkadiusz Smolicz i inni) o wspólnym memoriale do niemieckich władz wojskowych. Memoriał wręczony generałowi Falkengeinowi proponował odrodzenie na ziemiach białoruskich WKL pod opieką Niemiec.21) Jednak ni memoriał, ni próby otrzymania audiencji u Wilhelma II dla delegacji białoruskiej na czele z Romanem Skirmunttem nie odniosły skutku.22)
 Długie poparcie przez Białorusinów koncepcji odrodzenia państwowości b. WKL jest związane z uświadomieniem własnej słabości w walce o narodowe państwo białoruskie. Litwini mogli stać się bardzo energicznym sojusznikiem, który już osiągnął pewne sukcesy, w tym także na arenie międzynarodowej. Nowe konfederacyjne (lub federacyjne) państwo mogło pozostać pewnym gwarantem politycznej stabilności w Europie Środkowo-Wschodniej. Oprócz tego konfederacja białorusko-litewska była ważnym krokiem ku zachowaniu jedności etnicznych ziem Białorusi. Gwarantowała zachowanie dostępu do morza przez terytorium Kurlandii, co było bardzo ważnym czynnikiem gospodarczego wzmocnienia białoruskiej państwowości.23)
 Dopiero na początku 1918 r. Białorusini ostatecznie zrezygnowali z poparcia krajowej koncepcji państwowości. Wielki wpływ na to miało przyznanie przez Niemcy niepodległości „etnograficznej Litwie" ze stolicą w Wilnie i ambicje imperialne polityków nowej Polski, którzy patrzyli na ziemie białoruskie jak na obszar własnej dominacji politycznej.
 Podsumowując, można zaznaczyć, że w okresie po pierwszej rewolucji rosyjskiej krajowość stała się częścią ideologii ruchu białoruskiego. Przywódcy tego ruchu aktywnie wykorzystywali krajowość, żeby maksymalnie poszerzyć bazę społeczną białoruskich roszczeń oraz wzmocnić własne pozycje przy pomocy dość wpływowych politycznych sojuszników.
 Podczas I wojny światowej, szczególnie w tej fazie, kiedy już zaczęła się formować nowa mapa Europy, działacze ruchu białoruskiego bardzo energicznie popierali różne krajowe projekty odrodzenia b. WKL. Jednak w tych wysiłkach nie znaleźli poparcia ani wśród ludności białoruskiej, ani wśród innych sił politycznych Kraju i Europy. W efekcie terytorialna całość Kraju Białorusko-Litewskiego została naruszona. Litwa historyczna przekształciła się w grono kilku niepodległych narodowych państw. W tej sytuacji partie białoruskie nie zdążyły osiągnąć takich samych wyników jak Polacy lub Litwini. Białoruś została włączona do Imperium Radzieckiego i rozwój jej potencjału narodowo-kulturalnego został wstrzymany niemal na stulecie.

Przypisy:
1) J. Jurkiewicz, Koncepcja krajowa a przemiany stosunków narodowościowych na Litwie i Białorusi w początkach XX w. (do 1918 r.), [w] Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu, pod red. J. Jurkiewicza, Poznań 1999, s. 133.
2) „Gazeta Wileńska", nr okazowy z 15(28). 02. 1906.
3)  Dział rękopisów Centralnej Biblioteki AN Litwy. M. Rómer, Dziennik, t. 4, s. 403. Zaip z 3(16). 03. 1915.
4) A. Smaliańczuk,  Z historii wilenskaga masonstwa paczatkui XX st., „Spadczina" 1998, nr 5.
5) Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej. F. 102, osobyj otdieł, 1913, o. 243, d. 157, k. 1.
6) Tłumaczenie z języka rosyjskiego moje - A. S.
7) „Kurier Krajowy" 1912, nr 8 oraz 1912, nr 12.
8) S. Wysłouch, Białorusini na ziemi wileńskiej, Wilno 1930, s. 3.
9) Cz. Jankowski, W ciągu dwóch lat..., Warszawa 1908, s. 137.
10) Polski slownik biografczny, t. 30(3), z. 126, Wrocław 1987 (Biogram Magdaleny z Zawiszów Radziwiłłowej pióra Olega Łatyszonka i Andrzeja A. Zięby).
11) „Nowy Kurier Litewski" 1917, nr 104. .
12) K-wiec [A. Łuckiewicz], Do ut des, „Kurier Krajowy" 1913, nr 98.
13) b.p. [L. Abramowicz], Wpływy postronne, „Przegląd Wileński" 1913, nr 22-23.
14) L. Abramowicz, Litwa podczas wojny: zbiór dokumentów, uchwal, odezw i t.p., Warszawa 1918, s. 2.
15) Ibid., s. 128.
16) „Homon" 1917, nr 89-91.
17) Państwowe Archiwum Historyczne Litwy. F. 1135, o. 4, d. 30-38.
18) L. Abramowicz, op. cit., s.130.
19) NB, rkp. 6798a. J. Osmołowski, Wspomnienia z lat 1914-1921, t. I, s 229.
20) „Nowy Kurier Litewski" 1917, nr 84.
21)  NB, rkp. 6798. J. Osmołowski, op. cit., t. 2, s 329.
22) Ibid., s 330.
23) A. Łuckiewicz, Ekonomicznaja ewolucija i biełaruski ruch, „Homon" 1917, nr 90.

 Na podstawie: Ostatni obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego, redaktorzyTadeusz Bujnicki i Krzysztof Stępnik. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie - Składowskiej, Lublin 2005.