Biblioteka Wileńska
Wileńskie Wydawnictwo „Czas”

JOACHIM LITAWOR CHREPTOWICZ

W OKRESIE SEJMU CZTEROLETNIEGO 1788-1792

(z dodaniem dziejów rodu i życia
kanclerza w okresie wcześniejszym)

CÓRKOM MARYSI I ANI

ISBN 9955-661-05-4

UDK 947.45.04:929 Chreptovičius

Tr-05

 


Krzysztofas Trackis

Paskutinysis 1788-1792 LDK

Ketveriu metu seimo kancleris Jokimas Liutauras Chreptavičius

[su gimines istorijos ir ankstesnio kanclerio gyvenimo laikotarpio apzvalga]

Reziume

Si knyga atsirado is daug metu trukusiu archyviniu tyrimu, kuriuos paskatino noras atskleisti ir parodyti visuomenei vieno is itakingiausiu karaliaus Stanislovo Augusto dvaro lietuviu dignitoriu viesa veikla ir privatu gyvenima. Politine Jokimo Chreptavičiaus karjera neatskiriamai susijusi su paskutiniojo Abieju Tautu zečpospolitos karaliaus asmeniu. Chreptavičius, budamas senos lietuviu-rusu gimines atstovas, pirmuosius zingsnius politineje scenoje zenge Čartoriskiu, Zamoiskiu ir Poniatovskiu valdomoje Familijoje. 1764 m. Varsuvoje renkant valdova, jis, atstovaudamas Lietuvos kariuomenei, pasisake uz Stanislovo Poniatovskio kandidatura, ir atsidekodamas uz tai monarchas suteike jam Lietuvos sekretoriaus posta. Nuo to laiko karalius naudojosi jo paslaugomis ivairioms slaptoms misijoms atlikti, o istikimybe ir didele kompetencija ivertino 1773 m. paskirdamas ji LDK pakancleriu. Chreptavičius buvo vienas is Edukacines komisijos sumanytoju (sios komisijos steigimo projekta jis seime pristate 1773 m. spalio 7 d.). Visus tuos metus jis reme kulturos ir mokslo veikejus, globojo Vilniaus akademija, ir kaip tik del sios globos Lietuvos sostine didzia dalimi privalo buti jam dekinga uz garbinga siaures Atenu varda. sčorsai, jo gimines tevonija (XIX a. dar vadinama Lietuvos Pulavais), ilgus metus buvo Apsvietos kulturos spinduliavimo i Lietuva centras, o kartu ir pasiruosimu Lietuvos zemietiju seimeliams vieta. Ten jis pagarsejo kaip fiziokratas, savo dvaruose panaikines baudziava ir suteikes valstiečiams zemes valdas. Po pirmojo zečpospolitos padalinimo Chreptavičius tapo „rusu sistemos“ atrama, tikedamas, jog Peterburgo valdzia apsaugos Lenkijos-Lietuvos valstybe nuo nauju sukretimu. Del to jis pasisake pries Rusijos garantiju panaikinima, Ketveriu metu seime ispedamas patriotus apie galima Rusijos kersta. Panaikinus Nuolatine taryba (1789 m. sausio 19 d.), jis pasiliko salia karaliaus, aktyviai dirbdamas istatymleidystes srityje. Svarbiausias jo darbas, be jokios abejones, yra municipalines reformos projekto parengimas ir jos skatinimas (vadinamasis Miestu istatymas priimtas 1791 m. balandzio 18 d.). Chreptavičiaus konservatizmas nesiderino su konstitucionalizmo principu, todel karalius neinformavo jo apie slaptus darbus ruosiant Vyriausybes istatyma. Nors Chreptavičius nepalankiai vertino 1791 m. geguzes 3 d. Konstitucija, jis liko istikimas karaliui, o tas netrukus ji paskyre uzsienio reikalu ministru. Tokiu budu Stanislovas Augustas islaike Lenkijos diplomatijos kontrole. Ant Chreptavičiaus diplomatines veiklos mete seseli tai, jog, pasitvirtinus blogiausiai informacijai (apie Rusijos pasirengima numalsinti Lenkijos reformas), ministras ne tik nesieme jokios iniciatyvos, bet ir itikinejo karaliu del butinybes pasiduoti. 1792 m. liepos 23 d. jis pritare Stanislovo Augusto sprendimui prisijungti prie Targovicos konfederacijos.

ziurint is sios perspektyvos, kyla klausimas del Chreptavičiaus vaidmens tragiskuose Lenkijos-Lietuvos „atgimimo nuopuolyje“ ivykiuose ir kanclerio asmenybes tragizmo. Kaip Stanislovas Augustas, taip, matyt, ir Chreptavičius amziams liks tarp sloves ir pasmerkimo.

Krzysztof Tracki

The Last Lithuanian Chancellor

Joachim Litawor Chreptowicz In the Four-Year Seym period

(with adition of history of the Family and the Chancellor’s life in the earlier period)

Summary

Joachim Litawor Chreptowicz (1729-1812) had a special position in the tumultuous period of the last years of the Polish-Lithuanian Republic existence. The politician, coming from the Lithuanian-Russian “ancient” family, was the nearest co-worker and friend of the king Stanislaw August for almoust 30 years. The attempt at getting to know the political activity of the last Lithuanian Chancellor, especially in the year of the Four-Year Seym, was the more intriguing.

The significant trump in Chreptowicz’s career was his erudition. His passion for books resulted in building of an impressive library in Szczonsy. Because of the scientific maening that main centre of the Chreptowicz’s properties received the honourable name of “Lithuanian Puławy”. The region of Szczorsy became the place of a famous experiment. The experiment, because of freeing peasants from serfdom, made Chreptowicz a famous phisiocrat in the Enlightenment Europe.

Chreptowicz’s position at the court had been increasing since the Bar Confederacy. The first patition of Poland made the king search for people willing to support his policy in the times of restricted sovereignty. In the June 1773 the king entrusted Chreptowicz with the senatorial office of Lithuanian vice-chancellor. Soon Chreptowicz, in the name of the king, presented the project of setting up the National Education Committee (accepted by the Seym on 14 October 1773). Since than, the vice-chancellor had become a symbol of the royal party in Lithuania, famous for supporting the Vilnius Academy, the art patronage and the support for the court policy at Seym and Regional Councils.

The outbreak of the Ruusian-Turkish war (in 1787) evoked in Chreptowicz the fear of the patriotic, anti-Russian emotions in Poland and Lithuania. It was the reason of supporting the project of Polish-Russian alliance presented by the king in Kaniow at the meeting with Catherin II. The failure of the “Russian policy” was intensified by the Chreptowicz’s effors to elect the deputies to the Warsaw Seym from Lithuania in 1788.

Abolishing of the Russian protectorate by the Seym (19th January, 1789) Chreptowicz accepted with a faer that the policy of the leaders of the patriotic party will couse the revenge of Petersburg and the destruction of the fragile Polish-Lithuanian contry. In spite of that, he took part loyally and hopefully in the reformatory work, creating amonf athers the project of the Municipal Law. From that period comes from the approving opinion of the king: “If they had listened more carefuly to the old chancellor Chreptowicz, and if he had been more active, he would have been concidered a man deserving the name of a statesman.”

The plan of creating the 3rd May Constitution was for Chreptowicz a big suprise, because the king decided to let him into a state secret not earlier but during the last days before the coup de’etat. The minister was still loyal and the king considering him a reliable advisor designated him for a post of the Minister of Foreign Affairs.

Taking up the duties of the chief of dyplomacy took place at the period of changes on the arena of the international politics. Meanwhile the main assumption of the minister was to make Russia, with the Austrian and Prusian help, to accept officially the independence of the Polish-Lithuanian country.

All the illussions despersed with the denunciations about Catherine’s II preparations to the war. Since than, Chreptowicz did not hesitate to show (also to the foreign diplomats in Warsaw) his defeatism and belief on a sense of resignation of the reforms of the Four-Year Seym. Because of that on the 23rd of July 1792 he was one of the seven ministers prsuading the king to capitulation and acceding a tracherous Targowica Confederacy.
Wykaz skrótów

ABr - Archiwum Branickich z Białegostoku
AGAD - Archiwum Główne Akt Dawnych (w Warszawie)
AJP - Archiwum Księcia Józefa Poniatowskiego
AKP - Archiwum Królestwa Polskiego
AKW - Archiwum Koronne Warszawskie
AOrdRos - Archiwum Ordynacji Roskiej
AP - Archiwum Państwowe
APodh - Achiwum Podhoreckie (w Krakowie)
APPot - Archiwum Publiczne Potockich
APrzeź - Archiwum Przeździeckich
AR - Archiwum Radziwiłłów
ASCz - Archiwum Sejmu Czteroletniego
BCzart - Biblioteka Czartoryskich (w Krakowie)
BJ - Biblioteka Jagiellońska (w Krakowie)
BOssol - Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich (we Wrocławiu)
BPAN - Biblioteka Polskiej Akademii Nauk (w Krakowie)
BŚl - Biblioteka Śląska (w Katowicach)
BWil - Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego
EPOrg. - Encyklopedia Powszechna Stanisława Orgelbranda
KH - „Kwartalnik Historyczny”
tzw. ML - tzw. Metryka Litewska
PH - „Przegląd Historyczny”
PSB - Polski Słownik Biograficzny
rkps - rękopis
Sbor. - Sbornik Imperatorskowo Istoriczeskowo Obszczestwa
VL - Volumina Legum
Zb.Pop. - Zbiór Popielów

Wstęp

Wybitny poeta i kaznodzieja jezuicki ksiądz Michał Korycki tak pisał w 1780 r. o Joachimie Chreptowiczu: „Sama Pallas wychowała go w latach młodzieńczych, a i teraz nie opuściła, służąc zawsze jak najlepszą radą. Temida nauczyła go osądzać wszystkie sprawy sprawiedliwie, ponieważ zawsze wytrwale dążył do tego, co dobre i prawe. Wszystkim cnotom spodobało się w nim znaleźć schronienie.”1 Głos ten, na temat walorów Chreptowicza, moralnych i intelektualnych, nie był bynajmniej pośród współczesnych jedyny i odosobniony. Ów wieloletni współpracownik i oddany przyjaciel Stanisława Augusta uchodził niezmiennie za nieposzlakowanego polityka „przywiązanego do króla i narodu.”2 Jego istotny wpływ na decyzje polityczne podejmowane na dworze królewskim, stawiał go przez dwa dziesięciolecia w grupie polityków, których nie mogli lekceważyć ani oponenci dworu, ani jego adherenci. A mimo to, znacząca rola Chreptowicza w polityce stanisławowskiej Polski nie znalazła należnego odbicia w późniejszej historiografii. Czy tylko dlatego, że pozostawał on zwykle w cieniu monarchy? Jaką rolę odegrał w okresie Sejmu Czteroletniego? Czy jego niechęć wobec działalności przywódców stronnictwa patriotycznego pozwala uznać go za nieprzejednanego przeciwnika reform? I w końcu, czy jest możliwa wyważona ocena wszystkich jego dokonań, obejmujących działalność prawodawczą, dyplomatyczną i sejmikową - zaś na polu szeroko rozumianej aktywności publicznej - edukacyjną, naukową oraz kulturalną? Motywem przyświecającym autorowi książki było pragnienie analizy działalności politycznej Joachima Litawora Chreptowicza z położeniem nacisku na newralgiczny okres obrad Sejmu Wielkiego. Krok taki miał na celu przybliżenie sposobu myślenia oraz motywacji, kierujących aktywnością polityków stojących po przeciwnej stronie sceny politycznej niż przywódcy obozu reformatorskiego.

Do podjęcia badań nad postacią Chreptowicza skłaniało wiele czynników. Intrygująca była przede wszystkim wyraźna skrajność ocen, zależna od zakresu zainteresowań poszczególnych historyków. Pochlebnie oceniano dokonania Chreptowicza w dziedzinie reformy oświaty oraz wysiłki na rzecz kodyfikacji prawa i upowszechniania reform rolnych. Dostrzeżono pasję bibliofilską kanclerza, wrażliwość artystyczną i zamiłowanie do literatury pięknej. Negatywny obraz zarysował się w stosunku do działalności dyplomatycznej, obejmującej okres sprawowania urzędu ministra spraw zagranicznych w systemie politycznym ukształtowanym przez Konstytucję 3 Maja.

Chreptowicz nie doczekał się dotąd ani jednej monografii, zaś szczupłość literatury dotyczącej tej postaci jest uderzająca. Poza ogólnymi i wielce przestarzałymi pracami Juliana Bartoszewicza,3 istnieje rys biograficzny autorstwa Janusza Iwaszkiewicza.4 Nieco wiadomości dostarczają herbarze oraz pamiętniki. Także w późniejszej literaturze Chreptowicz znalazł swoje miejsce. Przekazane w ten sposób informacje źródłowe nie stanowią jednak wystarczającej podstawy dla pogłębienia wiedzy o postaci. Tym większą rangę musiały uzyskać źródła rękopiśmienne. Niestety nie było dane dotrwać do naszych czasów nieocenionym zbiorom szczorsowskim, złupionym w okresie I wojny światowej przez wojska Rosji carskiej.5 Część bogatej spuścizny rodu trafiła do Moskwy i Kijowa. Autor jednak nie zdobył dostępu do tych archiwaliów. W tej sytuacji istotne znaczenie dla powstania pracy miało podjęcie badań nad dokumentacją, znajdującą się w archiwach polskich. Dużą rangę należy przypisać zasobom Biblioteki Czartoryskich. Przechowywana tam korespondencja Chreptowicza z królem musi być uznana za jedno z lepszych źródeł dla ukazania zapatrywań kanclerza w okresie Sejmu Wielkiego. Mimo cennej acz nie wyczerpującej rozprawy Bronisława Zaleskiego,6 nie stała się ona dotąd przedmiotem szczegółowej analizy. W tych samych zbiorach znajdują się listy Chreptowicza(1791-1792) z posłem polskim w Petersburgu Augustynem Debolim. Materiały te uzupełniają zasoby Biblioteki Jagiellońskiej oraz krakowskiej Biblioteki PAN.

Fundamentalne znaczenie dla moich poszukiwań miały zbiory Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. W przeważającej części są to pozycje pochodzące ze Zbioru Popielów, wzbogacone przez Archiwa: Publiczne Potockich, Królestwa Polskiego, Sejmu Czteroletniego oraz Radziwiłłów i Branickich z Białegostoku. Zakres przydatności wymienionych zasobów nie był równomierny. Pozwolił jednak na nakreślenie obrazu działalności publicznej Chreptowicza. Dało to możliwość przedstawienia większości wydarzeń, z którymi ten miał bezpośredni związek bądź w nich uczestniczył. Mając świadomość głębokiego niedoboru informacji na temat bohatera pracy, zrezygnowałem z zamknięcia jej w ścisłych ramach chronologicznych, wynikających z tematu. Stąd Czytelnik odniesie słuszne wrażenie, że Chreptowicz został ukazany z perspektywy całej jego ponad czterdziestoletniej kariery politycznej, przez co także aktywność publiczna w okresie Sejmu Wielkiego zyskała na wyrazistości.

Pierwszy rozdział przedstawia drogę życiową Chreptowicza, poprzedzającą okres jego działalności na Sejmie Czteroletnim. Zważywszy na szerokie pole jego aktywności publicznej, uwzględniono przede wszystkim te zagadnienia, które wywarły decydujący wpływ na zapatrywania, prestiż i pozycję polityczną Chreptowicza w późniejszym okresie.

Rozdział drugi rozpoczynają wydarzenia poprzedzające inaugurację sejmu. Śledząc poczynania polityczne Chreptowicza od czasu podróży króla do Kaniowa dochodzimy do chwili ustanowienia Prawa o Miastach, wieńczącego pierwszy etap jego prac sejmowych. Istotne znaczenie posiada charakterystyka działalności Chreptowicza w przygotowaniach do sejmików litewskich w 1788 i 1790 r. oraz pozycji zajmowanej u boku króla w tak newralgicznym okresie.

Trzeci rozdział obejmuje działalność podkanclerzego w ostatnim roku sejmu. Za charakterystyką jego stosunku do Ustawy Rządowej kroczy analiza jego poczynań jako ministra spraw zagranicznych. Uzupełnia je przedstawienie przedsięwzięć prawodawczych oraz wysiłków Chreptowicza jako szefa dyplomacji na rzecz polepszenia sytuacji finansowej polskiej służby zagranicznej.

Z racji zasad obowiązujących we współczesnej ortografii i interpunkcji, w przytaczanych fragmentach tekstów źródłowych dokonałem unowocześnienia pisowni.

Rozprawa ta nie podejmuje próby jednoznacznej oceny metod uprawiania polityki, reprezentowanych przez przeciwników obozu reformatorskiego. Przedstawiając działalność bohatera w możliwie szerokim spektrum, skłania raczej Czytelnika do wypracowania własnego poglądu, dalekiego od uproszczeń, będących chlebem powszednim propagandy i polityki.

*

Książka jest powtórnie zredagowaną i wzbogaconą wersją pracy doktorskiej, przygotowanej na seminarium Profesora Henryka Kocója. Promotorowi memu winien jestem wyrazy głębokiej wdzięczności za wieloletnią opiekę, wyrozumiałość i zaufanie. Podziękowania kieruję do Recenzentów rozprawy, Profesorów Bartłomieja Szyndlera i Józefa Długosza, których konstruktywne uwagi pozwoliły książce nadać ostateczny kształt. Osobne podziękowania składam Wierze z Trubeckich i jej synowi Piotrowi C Bouteneffom, zamieszkującym w Stanach Zjednoczonych. Wieloletnie poszukiwania żyjących przedstawicieli rodziny Chreptowiczów po kądzieli(Butieniewych), przyniosły rezultaty. Dla obojga wyniki moich badań okazały się nieobojętne. Dziękuję Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, mgr Annie Matysiak oraz wszystkim przyjaciołom, którym - w czasach tryumfu egoizmu i indywidualizmu – nie był obojętny wynik moich zmagań naukowych. Nadto – mojej Mamie za wszystko, Teściowej za pomoc i żonie za świętą cierpliwość.

Szczególne podziękowania kieruję do Redaktora Naczelnego Pana Ryszarda Maciejkiańca i środowiska, skupionego wokół wileńskiego miesięcznika „Nasz Czas”. Wieloletnie kontakty i współpraca pozowliły mi pełniej odczuć urok współczesnej Wileńszczyzny i osobiście doświadczyć legendarnej ofiarności właściwej tamtejszym Polakom.

Krzysztof Tracki
Ruda Śląska 2006

1 M. Korycki, Dirae in Vulcanum, Varsaviae 1780, s. 1; zob. aneks.

2 S. Lubomirski, Pamiętniki, wyd. W. Konopczyński, Lwów 1925, s. 202.

3 J. Bartoszewicz, Znakomici mężowie polscy XVIII wieku, t. III, Petersburg 1856, s. 46; J. Bartoszewicz, Chreptowicz Joachim Litawor, EPOrg, t. V, Warszawa 1861, s. 505-512(błędna numeracja stron).

4 J. Iwaszkiewicz, Chreptowicz Joachim Litawor, PSB, t. III, Kraków 1937, s. 441-443. Te same informacje zawiera litewski odpowiednik PSB: Lituviśkoji Enciklopedija, t. V, Kaunas 1937, s. 451-452.

5 Szczorsy(Szczorse) – ok. 15 km na wschód od Nowogródka. Nieme świadectwo wielkiej tradycji historycznej Chreptowiczów, dotrwały w nienaruszonym stanie do I wojny światowej. W 1915 r. po raz drugi – po spustoszeniu przez Rosjan w 1794 r. – padły ofiarą wojsk carskich, a wraz z nimi bezcenne zbiory biblioteczne. Miary zniszczeń dopełniły wojska niemieckie, które w 1916 r. przekształciły Szczorsy w system wojskowych umocnień. Po wygaśnięciu Chreptowiczów w linii męskiej dobrami zarządzała zruszczała linia Chreptowiczów-Butieniewów, która w okresie II RP przywróciła Szczorsom dawną świetność, a po 17 września 1939 r. dzieliła los polskich uchodźców na Wschodzie. Dziś Szczorsy, odległe od granicy Polski o ok. 90 km, leżą w ruinie, a potomkowie Chreptowiczów żyją w USA. Zob.: A. Jelski, Szczorsy(Szczorse), Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych ziem słowiańskich, t. XI, Warszawa 1890, s. 859-861; O.A. Chreptowicz-Butieniewa, Przełom 1939-1942, oprac. J. Przybora, Warszawa 1988.

6 B. Zaleski, Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, Poznań 1872.

- Rozdział pierwszy -

Rodzina, młodość, kariera polityczna

1. Antenaci

Litewsko-ruska rodzina Chreptowiczów sięga swymi korzeniami początków XV w. Nie ma jednak pewności kto był protoplastą rodu, o którego świetności miał w XVIII stuleciu przypomnieć Joachim Litawor Chreptowicz. Szymon Okolski, autor herbarza szlachty polskiej z pierwszej połowy XVII w., wywodzi ją od Wyszogierda, który w 1413 r. znalazł się pośród 48 panów Litwy obdarzonych w Horodle polskim klejnotem szlachectwa.1 Od tego czasu rodzina miała pieczętować się herbem Odrowąż. Ksiądz Albert Wijuk Kojałowicz przedstawia inną wersję pochodzenia rodu, wskazując na Litawora, wojewodę nowogrodzkiego, zmarłego w 1435 r.2 Idąc w ślad za spostrzeżeniami późniejszych heraldyków, wypada jednak zastrzec, że oba te wywody nie znajdują potwierdzenia źródłach.3 Tym większą rangę zyskuje „Pamiętnik rodu Chreptowiczów”, spisany pod koniec XVIII w. przez Joachima Chreptowicza w przekonaniu, że „jest przyzwoitą ciekawością każdemu człowiekowi(...) wiedzieć kto byli i co czynili jego przodkowie?”4 Kanclerz litewski objął historię rodu od połowy XV w., sięgając do podziału dóbr Szczorse między synów Jakuba Chreptowicza - Bohdana, Daniela, Bazylego i Mitkę (Mikołaja). Istnienie Jakuba potwierdzał zaginiony akt Zygmunta I z 1528 r. o nadaniu dóbr w Bohuryniu.5 Wspomnianego Jakuba, o którego pozycji i urzędach nic nie wiemy, należy uznać wobec tego za protoplastę tej „starożytnej” rodziny litewskiej.

Już u schyłku XV w. Chreptowiczowie znaleźli się pośród najznamienitszych rodów możnowładczych Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wprowadza ich do tego grona syn Bohdana, Jan Litawor (Iwaszko, Iwan), jeden z najbardziej wpływowych dostojników litewskich za rządów Kazimierza Jagiellończyka, Aleksandra i Zygmunta I.6 Dzięki godnościom, nadaniom i zaszczytom, spływającym obficie na Jana Litawora, pozycja rodu szybko w tym okresie wzrasta. Od 1489 r. pełnił on urząd podskarbiego nadwornego, zrzekając się go po kilku latach na rzecz swego brata Fedki.7 Sam zachował znaczącą godność marszałka litewskiego. Pozostawał także namiestnikiem uciańskim i słonimskim, a od 1499 r. starostą i namiestnikiem nowogródzkim. Tuż przed śmiercią otrzymał jeszcze namiestnictwo drohickie i kobryńskie.8

Skupienie w jednym ręku tak licznych godności i urzędów nie było odosobnione w warunkach Księstwa Litewskiego. Mimo to kariera, którą w krótkim czasie zrobił Jan Litawor, była olśniewająca. Kolejnym pokoleniom Chreptowiczów otwierała drogę do obecności w kręgach magnaterii. Także zgromadzone w tym okresie dobra, pochodzące głównie z nadań wielkoksiążęcych, dawały rodzinie fortunę, będącą istotnym czynnikiem jej roli politycznej w przyszłości.9

Zasługi Jana Litawora w budowie znaczenia Chreptowiczów skłoniły Adama Bonieckiego do uznania imienia rodowego Litawor za dowód czci kolejnych pokoleń dla znakomitego przodka. Może jednak bliższa prawdy pozostaje opinia, podana u schyłku XVIII w. przez Joachima Chreptowicza. W Pamiętniku pisał, że przydomek Litawor należy raczej wiązać z osobą bliżej nieznanego przodka, który w walkach z Krzyżakami „był nazwany od nieprzyjaciół imieniem jego ojczyzny w niemieckim języku Litauer, Litwin.”10

W chwili śmierci marszałka litewskiego(ok.1513) żył jedyny jego syn, z Jadwigi Holszańskiej, Kazimierz. Z jego rychłym zgonem wymarła męska linia Jana Litawora (pozostały córki, Anna i Zofia). Rozrodziły się jednak pozostałe gałęzie rodu. Jednej z nich dał początek Wasyl Bohdanowicz, namiestnik i dzierżawca (od 1501) Onikszt na Zawilju. Inna, pochodząca od Bazylego, osiadła na Wołyniu, zwiąc się od majątku w Bohuryniu Chreptowiczami Bohuryńskimi. Najwybitniejszym przedstawicielem linii, wymarłej w połowie XVII w., był Melenty, archimandryta Ławry Peczerskiej w Kijowie (od 1574), krórą znacznie rozbudował i upiększył. Jako władyka włodzimierski i brzeski, sprawował nadzór nad odnową wielu cerkwii, fundował liczne szkoły. W pamięci potomnych pozostał jako „mąż zacny, gorliwy, pobożny, obeznany ze służbą ołtarza”.11

W dzieje nowożytnej Litwy Chreptowiczowie wpisywali się często i znamienicie. U schyłku XV w. doniosłą rolę na polu dyplomacji odgrywali Jan Litawor i Fedko. Liczne poselstwa obu Chreptowiczów podejmowane były w duchu zapewnienia Litwie bezpieczeństwa wobec Moskwy. W tym celu w 1493 r. Jan Litawor zabiegał w Polsce o pomoc „ludźmi i pieniędzmi”, co w krótkim czasie pozwoliło na wystawienie oddziału trzystu zbrojnych piechurów. Rok później przebywał z poselstwem na Kremlu, starając się skłonić Iwana III do ukrócenia wrogich Litwie działań bojarów.12 On też przyjmował moskiewską księżną Helenę na granicy Litwy, prowadząc jej orszak „w okazałym sposobie” do Wilna na akt zaślubin z Aleksandrem Jagiellończykiem.13 W 1501 r. Fedko podpisywał, w imieniu Aleksandra, antymoskiewski sojusz z wielkim mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach, Walterem Plettenbergiem.14 Aktywność litewskich dygnitarzy nie wpłynęła wówczas na normalizację stosunków, a klęska Litwinów w bitwie nad Wiedroszą(1500) skończyła się dla Jana utratą na dziewięć lat wolności.15

Nie mniejszą aktywność w obronie granic Litwy wykazywały następne pokolenia. Jeszcze przed podjęciem kariery duchownej w działaniach wojennych brał udział Melenty Bohuryński, który wraz z „niemałym pocztem” towarzyszył Stefanowi Batoremu w wyprawach przeciw Moskwie.16 Dłuższy szlak bojowy miał za sobą Jerzy Chreptowicz, syn Adama z linii Fedki, który w 1608 r. „wyjechał z ekspedycją do Inflant na posługę Rzplitej”, a rok później uczestniczył w zdobyciu Parnawy w rocie Jana Chlebowicza.17 W czasie interwencji polskiej w Rosji służył pod Krzysztofem „Piorunem” Radziwiłłem na czele własnego pocztu konnego.18 Spośród jego czterech synów aż dwóch ucierpiało w wojnach - Jan dostał się do niewoli kozackiej w bitwie nad Żółtymi Wodami(1648), zaś Bohdan poległ podczas obrony Zbaraża(1649).19

Podobnie jak wiele rodów litewsko-ruskich, Chreptowiczowie stopniowo poddali się polonizacji. Jednakże jeszcze w pierwszej połowie XVII stulecia kolejne pokolenia trwały przy ruskim języku i wierze. Obrońcą prawosławia i kultury ruskiej z pewnością był Melenty, który do końca życia (zm.1593) opierał się projektom unii Kościoła wschodniego z katolicyzmem.20 Z tych samych przyczyn występował przeciwko dokonującej się kolonizacji ziem ukrainnych przez obcokrajowców. Wymownie brzmiała skarga Melentego, skierowana do króla, na polskiego administratora miasteczka Równe, Olbrachta Łaskiego: „pan wojewoda sieradzki – pisał Chreptowicz – (...)mieszkając sam w cudzych ziemiach, nie tu – w państwach I.K. Hospodara naszego, nasłał nowo niedawno na urząd rówieński niejakiego Krzysztofa Piwka i Niemców, Włochów i innego obcego narodu ludzi cudzoziemców, obyczajów i języka tutejszego nieznających, którzy odgróżki ciągle czynią i na sąsiady napadają.” Podobną postawę wobec kolonizacji reprezentował syn Melentego, stolnik kijowski Konstanty (zm.1645), stojący na gruncie skupowania dóbr znajdujących się już w rękach polskich. Zapewne w tym celu nabył od Góreckich Komorów w Bracławszczyźnie(1602), zaś od Charlęskich Łopatycze w ziemi kijowskiej(1618). Interesy majątkowe Chreptowiczów-Bohuryńskich potwierdzają opinię, że mimo silnej pozycji żywiołu polskiego pośród latyfundystów kresowych wciąż nie mógł on „skutecznie rywalizować z potężnymi „panami ruskimi” z Wołynia i Kijowszczyzny, utrzymującymi w swych rękach blisko 80% dóbr.”21

Silne związki z kulturą ruską wielokrotnie skłaniały Chreptowiczów do oporu wobec planów zacieśnienia związków Wielkiego Księstwa z Polską. Za udział w promoskiewskim spisku Glińskiego skazani zostali bracia Marcin i Fedko, w obu przypadkach wyznawcy prawosławia.22 Sceptycyzm wobec unii wyrażał też ich starszy brat, Jan Litawor, który w 1492 r. zwracał się do Aleksandra I „aby nie włoskim, który jest obłudny, ani czeskim, ani niemieckim obyczajem, ale prawdziwie litewskim i Witołdowym rządził i sądził.”23 Opozycji tej nie obserwujemy już jednak w późniejszych pokoleniach. Przeciwnie, jest rzeczą pewną, że z wyjątkiem linii Bohuryńskiej, od początku XVII w. Chreptowiczowie są rodem spolonizowanym i wrosłym w katolicyzm.

Językiem polskim włada na pewno prawnuk Fedki, podkomorzy nowogródzki Adam Chreptowicz, autor pisanej po polsku kroniki rodu.24 Poza aktem objęcia funkcji marszałka trybunału litewskiego(1620), nie znajdujemy go w wirze wydarzeń politycznych. Rekompensuje to jednak aktywnością na polu administracji dobrami, położonymi w powiecie grodzieńskim. Fortuna tej linii w czasie jego życia przeżywa swój właściwy rozkwit. W 1645 r. dołączył Adam do dóbr Krasnobrodu posiadłość Orłowciszki, zaś dziesięć lat później Giedejki (z kluczem wsi Buniany, Bieciuny, Krejwany i Stulgi). W 1620 r. upamiętnił się fundacją kościoła Bazylianów w Nowogródku. Niedługo potem, razem z drugą żoną, Anną Komajewską, zbudował w Krasnobrodzie katolicki kościół parafialny.25

Wojna moskiewska w 1654 r. wstrząsnęła dobrami Chreptowiczów. Znaczna część majątku znalazła się w ruinie, a „przez powietrze poddani wyginęli.”26 Adam znalazł się w kłopotach finansowych, zmuszony nawet oddalać kredytorów, występujących z prośbami o „dłużek”.27 Dzieło przywrócenia dóbr do dawnego stanu przypadło już synowi Adama z Anny Komajewskiej, Jerzemu.

W przeciwieństwie do ojca, Jerzy Chreptowicz skupił się głównie na działalności publicznej. Spuścizna po rodzicach, acz nie magnacka, przekraczała majątek współczesnych mu krewnych. Nie ona miała być jednak podstawą kariery, która wprowadziła ponownie Chreptowiczów w krąg rodów senatorskich. W 1632 r. został Jerzy kasztelanem smoleńskim i żmudzkim. Krzesło senatorskie osiągnął w 1645 r., otrzymując od Władysława IV tytuł wojewody parnawskiego. Nie bez oporów monarchy, a za protekcją Albrychta Stanisława Radziwiłła – skłonnego popierać „braci” Litwinów na drodze do urzędów - rok później osiągnął godność wojewody nowogrodzkiego. Od 1648 r. był starostą haińskim. Nieco wcześniej, w 1624 r. upamiętnił się fundacją kościoła i klasztoru śś. Filipa i Jakuba na Łukiszkach w Wilnie. Tam też miał swój pałac. Jak zanotował znawca dziejów Wilna, Adam Kirkor, Chreptowicz zdjęty widokiem ubogiego cmentarza, roztaczającego się z okien pałacu, „ofiarował 4 tysiące zł. ówczesnych i polecił ks. Kamińskiemu przeorowi zakonu ks. Dominikanów wileńskich wystawienie na nim kościółka drewnianego”. Fundator nie zaniedbał uposażyć klasztoru, przeznaczając na ten cel kwotę 16 tys. zł. z dóbr Ostrów koło Nowogródka. Niestety już w 1655 r. kościół padł ofiarą wojska rosyjskiego.28 Majątek Jerzego wzbogaciło małżeństwo z córką horodniczego królewskiego, Holendra Piotra Nonharta, Zuzanną, która - z wyznania kalwinistka - w 1633 r. zapisała się fundacją zboru kalwińskiego w dziedziczonych po ojcu Gojcieniszkach. Zgromadzona w ten sposób fortuna Chreptowiczów przypadła dzieciom z tego małżeństwa - Janowi i Krystynie.

Oboje stanowili w dorosłym życiu wzór sarmackich obyczajów. Jan wziął czynny udział w walkach z rebelią kozacką. Silnie doświadczony niewolą, 4 czerwca 1650 r. w klasztorze jasnogórskim składał wotum dziękczynne za uwolnienie z rąk kozackich. Niedługo potem widzimy go wśród darczyńców klasztoru w Wąsoczu, gdzie pragnął dziękować Bogu za uratowanie oczu. Krystyna stanowiła wzór dobrej małżonki. Wraz z jej śmiercią, dziedziczone dobra przeszły w posiadanie jej męża, Kazimierza Mintowta-Czyża i dzieci z tego małżeństwa.29

Początek linii, z której pochodził Joachim Litawor, dał żyjący na przełomie XV i XVI w. Marcin Chreptowicz, syn Bohdana, podskarbi nadworny(od 1502 r.), będący również namiestnikiem izblańskim i żołudzkim, koniuszym i łowczym litewskim. Brak dowodów, że był Marcin zamieszany w słynną zdradę Michała Glińskiego, z którym był blisko spowinowacony. Podejrzenia jednak sprawiły, że w 1509 r. Zygmunt I pozbawił go wszystkich godności. Po dwóch latach odzyskał wszakże wolność i królewską łaskę, osiągając wkrótce urząd koniuszego, a w latach dwudziestych wysoką godność marszałka litewskiego.30 W ten sposób Chreptowiczowie ponownie znaleźli się w senacie.

Z małżeństwa z ks.Anną Glińską pozostawił Marcin syna Bohdana, dworzanina królewskiego, który doczekał się córki i dwóch synów z ks. Owdotii Horskiej. Starszy syn Bohdan, umarł bezpotomnie, zaś młodszy Piotr, żonaty z Marcjanną Lubkówną, spłodził Bohdana, który z rąk Stefana Batorego otrzymał godność referendarza litewskiego(1584).31 Żona, Katarzyna Dłużniewska, urodziła mu córkę (wydaną w 1600 r. za Jana Maskiewicza) i trzech synów, Jana, Olbrychta i Michała. Ten ostatni będzie bezpośrednim antenatem Joachima Litawora Chreptowicza.

Życie i działalność synów Bohdana przypadły na czas powrotu rodu do dawnej świetności. Dzięki karierze, jaką zrobił u boku dwóch pierwszych Wazów Jerzy z linii Fedki, rodzina ponownie znalazła się w kręgu elity senatorskiej. Na synów Bohdana splendor ten nie spłynął jednak obficie skoro w ich rękach pozostawały wyłącznie urzędy i godności ziemskie. Pisarzem ziemskim był Michał. Z dwóch małżeństw doczekał się aż pięciu synów. Najmłodszy Adam, zrodzony z wojewodzianki smoleńskiej Maryanny Sakowicz, osiągnął urząd stolnika nowogródzkiego. W 1674 r. posłował na sejm z powiatu lidzkiego, stając po stronie zwolenników elekcji Jana Sobieskiego.32 Doczekał się sześciorga dzieci. Z małżeństwa z Elżbietą Pacówną, oboźnianką litewską, urodził się najstarszy syn, Michał, który w 1683 r. wziął udział w odsieczy wiedeńskej.33 Należał Michał do stronników dworu. Z okazji wizyty Sobieskiego w Wilnie, w 1688 r. ogłosił drukiem pochwałę monarchy.34 W 1697 r. wraz z województwem nowogródzkim poparł elekcję Augusta II.35

Po śmierci pierwszej żony Adam Chreptowicz poślubił Felicyannę Kiersnowską. Ta zrodziła mu dwóch synów, Marcyana i Jana Aleksandra.

Wysokie urzędy i zaszczyty osiągnął młodszy Jan(ur.1703). Już w 1731 r. został stolnikiem nowogródzkim. Dwa lata później posłował z województwa nowogródzkiego na sejm konwokacyjny, gdzie stanął po stronie zwolenników elekcji Stanisława Leszczyńskiego.36 Kluczem do kariery stało się wejście w krąg kamaryli marszałka nadwornego koronnego Jerzego Augusta Mniszcha.37 Poparcie ministra otwarło przed Janem szerokie możliwości. W obozie politycznym zorientowanym w stronę dworu, a wrogim Familii, mógł liczyć na zaszczyty, o które marszałek zabiegał nawet w Dreźnie.38 Od 1748 r. reprezentował Jan interesy Mniszcha na sejmikach ziemskich. Bliskie kontakty utrzymywał także z innym wpływowym zwolennikiem dworu, wojewodą nowogródzkim Jerzym Radziwiłłem.39 Za jego protekcją, a przy wsparciu Mniszcha, w 1752 r. został kasztelanem brzeskim, a cztery lata później nowogródzkim. W 1759 r. przyjął z rąk Augusta III order Orła Białego.40 Tuż przed śmiercią, w 1765 r. otrzymał chorągiew petyhorską wojska litewskiego i rosyjski order św. Andrzeja.41 Z bratem Marcyanem i jego rodziną utrzymywał stosunki poprawne i częste.42 W 1729 r. dokonał z nim rozdziału Szczors. Dopiero bezpotomna śmierć Jana doprowadziła do ich ponownego zjednoczenia w rękach Marcyana i jego syna, Joachima Litawora.43

Marcyan Chreptowicz (ur.1698) nie odegrał większej roli na polu publicznym. W 1733 r. głosował za elekcją Augusta III.44 Osiągnął godność starosty werbelskiego. Przez większą część życia powiększał swoje dobra. Na skutek długów, odziedziczonych zapewne po ojcu, musiał wykupić spod zastawu ziemię i szczorsowskich chłopów. Wkrótce nabył jednak pobliski folwark Nowoszyn i dwie trzecie Osłuchowa. Krewna Chreptowiczów, Anna Kryszpinowa, darowała Marcyanowi Ponedel i Wysoki Dwór w powiecie wiłkomirskim. Jego własnością stały się też dobra Chołopienicze i Wesołów w powiecie orszańskim, Ziembin w mińskiem i Kołweliszki w oszmiańskiem. Po śmierci brata przejął Pyszno w Połockiem, Kościuszyszki i Poporcie w województwie trockim oraz kamienicę w Wilnie.45

Mimo skupienia pokaźnej fortuny nie widać by Marcyan aspirował do awansów politycznych. Systematyczne pomnażanie majątku należy raczej przypisać zapobiegliwej trosce o dobro dzieci, zrodzonych z Reginy Woynianki – Anny i Joachima. Spuścizna po ojcu ułatwi obojgu wkroczenie w dorosłe życie. „Stotysięczna panna” Anna Chreptowiczówna poślubi w 1751 r. krewnego o tym samym nazwisku, Karola Litawora.46 Joachim, prócz majątku, wyniesie z domu staranne wychowanie i pamięć troskliwej opieki rodziców. „Winien jestem im – pisał po latach – wdzięczność nie tylko za majątek, który mnie zostawili, ale za wychowanie mnie nie miękkie, nie pieszczone, ale też nie ostre, nie surowe, i ta wdzięczność póki żyję, trwać we mnie będzie.”47

Przeszłość rodowa stwarzała dogodną podstawę dla rozwoju kariery młodego Joachima. W kręgach wpływowej magnaterii nie mógł uchodzić za nuworysza. Niezwykle przydatne okazały się także koneksje jego stryja z Radziwiłłami i Massalskimi. Początkujący w działalności publicznej starościc werbelski mógł w nich widzieć oparcie na drodze do kariery. Także w późniejszym czasie, u boku Stanisława Augusta, przyjdzie Chreptowiczowi wielokrotnie wykorzystywać owe powiązania. Wypada też podkreślić duże znaczenie odziedziczonej po ojcu fortuny, która wobec ambicji politycznych Joachima, musiała stać się istotnym źródłem jego znaczenia i niezależności politycznej w przyszłości.

2. Dzieciństwo, młodość, droga do kariery

Joachim Litawor Chreptowicz urodził się 4 stycznia 1729 r. w Jasieńcu nad Serweczem koło Nowogródka, w domu babki po kądzieli, Teofili z de Raesów Woyniny, wówczas już wdowy, wiodącej życie u boku drugiego męża, Kazimierza Niesiołowskiego, późniejszego kasztelana smoleńskiego. Tu przyszło spędzić młodemu starościcowi pierwsze lata życia. Okres dzieciństwa był dla niego czasem pierwszych nauk i doświadczeń, w których z pewnością niebagatelną rolę odegrała troskliwość rodziców. Po wielu latach wspominał ich z nieskrywaną wdzięcznością: „w nich miałem nie tylko naukę, ale przykład pracy i cnoty. Znajdowałem się w biegu życia mojego w wielu okolicznościach, w których użyteczne były dla mnie rady i przestrogi od nich w młodym wieku mnie dawane.”48

W Szczorsach, pod okiem ks. Adama Chmielowskiego, pobierał pierwsze nauki gramatyki łacińskiej. Niedługo trafił do Akademii Wileńskiej, gdzie pozostawał przez dwa lata pod okiem profesorów, Onufrego Korytyńskiego i Karola Wyrwicza.49 Korytyński uchodził za biegłego znawcę łaciny, który „zdolnościami i wykształceniem” zwykł torować sobie drogę w łaski możnowładców.50 Większy wpływ na Joachima zapewne wywarł Wyrwicz, jeden „z pierwszych dobrej łaciny, fizyki, geografii, historii i języków zagranicznych zaszczepów”, w późniejszych latach przyjaciel ks. Stefana Łuskiny, nazywany „teologiem rosyjsko-stanisławowskiej partii”. Jest rzeczą zrozumiałą, że w przyszłości Chreptowicz z estymą przyjmował obecność Wyrwicza na obiadach czwartkowych. Być może właśnie z jego inicjatywy został Wyrwicz uhonorowany przez króla medalem ze swą podobizną.51

Po opuszczeniu Wilna jeszcze przez trzy lata Joachim kontynuował naukę w Braniewie, gdzie u boku Chmielowskiego doskonalił znajomość poetyki i retoryki. Studiom tym poświęcił także roczny pobyt w Nieświeżu, świadczący o dobrych kontaktach z domem Radziwiłłów. Naukę szkolną zakończył w Wilnie, gdzie jeszcze rok słuchał wykładów logiki.52

Nie oznaczało to jednak końca edukacji młodego starościca werbelskiego. Już w młodości zetknął się zapewne z ideami francuskich „ekonomistów”, głoszących oświeceniową wizję stosunków społecznych i potrzebę reform rolnych. Znaczny wpływ na jego poglądy mógł wywrzeć Ignacy Massalski, który po powrocie do kraju (w 1752 r.) zetknął się z Chreptowiczem w gronie współpracowników Familii.53 Ponadto niewiele wiadomo o doświadczeniach starościca w zakresie edukacji. Należy jednak zaznaczyć, że wśród współczesnych uchodził za wszechstronnie wykształconego. Wśród doradców Stanisława Augusta uważano go za „godnego człeka, rozumnego i przywiązanego do króla i narodu”(S. Lubomirski).54 Jego „niepospolite zdolności” wychwalał po latach Julian Ursyn Niemcewicz: „nauczywszy się tego wszystkiego, czego naówczas w szkołach naszych nauczyć się można było(...) sam się później w naukach i językach wydoskonalił.” Dalej Niemcewicz z humorem dodawał: „Patrząc na wypukłe czoło jego, na niezwykłą obszerność głowy, śmiele rzec mogłeś, iż Chreptowicz podwójną ilość mózgu zwyczajnego ludziom zawierał.”55 W tej sytuacji trudno wątpić, że walory intelektualne - w tym znajomość prawa i łaciny - zawdzięczał Chreptowicz w znacznym stopniu wysiłkom indywidualnym.

Intelektualne fascynacje Chreptowicza wpływały na niewielkie zainteresowanie dziedzinami wymagającymi sprawności fizycznej. Właściwe szlachcie sarmackiej upodobanie do polowań zastępował zamiłowaniem do książek i rozrywek intelektualnych. W wolnych chwilach grywał w faraona. Pracował jednak dużo, wstawał wcześnie (ok.godz.5-6).56 Według relacji Marcina Matuszewicza, w 1756 r. „z wielkiej od czytania ksiąg aplikacji bardzo był chory.”57 W późniejszym wieku interesował się medycyną. Wraz z synem Adamem gromadził informacje o lekach i ich działaniu.58 Ukształtowane w ten sposób zwyczaje i pasje wielokrotnie wyróżniały Joachima Chreptowicza na tle magnaterii i szlachty, dla której przez lata pozostawał „niewyczerpanym źródłem anegdot i tradycji, już wiele odleglejszych od naszych.”59

Dość wcześnie wszedł Joachim w krąg spraw publicznych. Mocą przywileju Augusta III, w 1752 r. został stolnikiem nowogródzkim.60 Urząd ten, związany tradycyjnie z rodem Chreptowiczów, zawdzięczał, jak się zdaje, koneksjom stryja Jana, który za protekcją Jerzego Augusta Mniszcha osiągnął właśnie godność kasztelana brzeskiego.61 Przed młodym stolnikiem otwierał nowy urząd szansę zdobycia ważnego dla przyszłej kariery politycznej doświadczenia w zakresie sejmowania. Wobec braku w województwie wyższego urzędu ziemskiego właśnie stolnikowi przypadało przewodniczenie sejmikom nowogródzkim. W ten sposób poraz pierwszy zetknął się ze zanarchizowanym systemem władzy i liberum veto, co nie mogło pozostać bez wpływu na jego zapatrywania ustrojowe.

Już pierwsze kroki na scenie politycznej uskazują ścisły związek Chreptowicza z Familią.62 Jego wyniesienie na stolnikostwo nowogródzkie przypadło na kulminacyjny okres zabiegów dynastycznych dworu królewskiego, dążącego do elekcji vivente rege księcia Ksawerego.63 Poparcie stryja, stronnika partii dworskiej, zbiega się w czasie z planami Jerzego Augusta Mniszcha i Henryka von Bruehla, starających się o pozyskanie stronników Familii. Zapewne z tych przyczyn w 1752 r. znalazł się Chreptowicz w szeregach wojska litewskiego pod znakiem husarskim królewicza Ksawerego.64

W 1758 r. Chreptowicz został pułkownikiem petyhorskim buławy wielkiej litewskiej. Ranga wojskowa stolnika miała charakter tytularny, ale poszerzała zakres wpływów politycznych i dodawała splendoru. W praktyce służba wojskowa nie absorbowała Joachima, stając się fasadą dla działań politycznych. Już w 1753 r. sejmik w Nowogródku wybrał go deputatem z Grodzieńszczyzny na obrady Trybunału Litewskiego w Wilnie.65 Rok później, wraz z miecznikiem litewskim Karolem Radziwiłłem, został Chreptowicz posłem nowogródzkim na sejm ordynaryjny w Warszawie,66 gdzie do chwili zerwania obrad dwukrotnie „tamował turnum” przeciwko stronnikom dworu.67 W 1756 r. posłować miał ze Staroduba na niedoszły sejm warszawski.68 Odtąd jeszcze dwukrotnie posłował z nowogródzkiego na sejmy w 1758 i 1762 r., które także zostały zerwane.69

Paraliż parlamentaryzmu uniemożliwiał młodemu stolnikowi wzbogacenie doświadczeń politycznych. Aktywność swą skupiał więc na rozgrywkach prowadzonych przez Familię na Litwie. W 1755 r. wystąpił w województwie mińskim przeciwko partii Radziwiłłów, wykorzystując na rzecz podkanclerzego Michała Sapiehy „przyjaciół i pieniądze znaczne na kaptowanie deputatów.”70 Nieuniknione pogorszenie stosunków ze stronnikami dworu rekompensowały odtąd silniejsze wpływy w województwie i związki z obozem Familii. Nazwiska Sapiehów, Massalskich, Radziwiłłów i Poniatowskich wyznaczały krąg rodów, w którym przyszło się teraz obracać stolnikowi. Od 1750 r. uchodził na Litwie za faworyta i „przyjaciela domu” hetmana Michała Massalskiego.71 Cieszył się również sympatią wojewody wileńskiego, Michała Radziwiłła „Rybeńki”. Koneksje z Poniatowskimi wzmocniło zbliżenie (w 1760 r.) z hetmanem polnym koronnym i kasztelanem krakowskim Janem Klemensem Branickim (małżonkiem młodszej o 41 lat Izabeli z Poniatowskich).72 Zapewne jeszcze przed elekcją brata na tron Rzeczypospolitej Pani Krakowska obdarzyła Chreptowicza sympatią, która z wzajemnością przetrwać miała do końca jej życia. Rok starszy Joachim stał się jej współpracownikiem,73 dzieląc z nią podobne zainteresowania i plany polityczne.74 „Rządzona wrażeniami p. Chreptowicza”75 Branicka była odtąd filarem jego kariery politycznej.76

Wobec nadużyć dokonywanych przez wojska rosyjskie na Litwie, w 1757 r. został Chreptowicz przewidziany do złożenia protestu na ręce Stiepana Apraksina.77 Do misji nie doszło, jednak wskazanie przywódców Familii na stolnika nowogródzkiego świadczyło o wzroście jego roli w obozie Czartoryskich. Już dwa lata później został ponownie wybrany (wraz z Ichnatowiczem) na deputata z Grodna.78 W tym samym czasie (od jesieni 1759) zabiegał o przyciągnięcie Jana Klemensa Branickiego w krąg wpływów Czartoryskich.79 Rzecz jasna, opinia wiernego „familianta” dawała mu silną pozycję na sejmikach litewskich. Także z tych przyczyn w 1763 r. Familia wysunęła kandydaturę stolnika na marszałka sejmiku gromnicznego w Nowogródku.80

3. W służbie króla i Rzeczypospolitej

W chwili śmierci Augusta III, Joachim Chreptowicz posiadał już silną i ugruntowaną pozycję w kręgu stronników Familii. Jego wpływy, wykraczające poza województwo nowogródzkie, czyniły ze stolnika ważnego partnera w kalkulacjach przywódców obozu. Tuż przed elekcją „z widoku dobra publicznego” odstąpił od współpracy z hetmanem Massalskim, skłaniającym się do kandydatury saskiej.81 Po rozpoczęciu bezkrólewia i zawiązaniu konfederacji litewskiej został marszałkiem województwa i - co za tym idzie - nowogródzkim sędzią kapturowym. Pozwoliło to bez skrupułów, i pod osłoną prawa, ścigać związanych z Karolem Radziwiłłem przeciwników elekcji Poniatowskiego. Wykorzystując swą pozycję, Chreptowicz pozywał pod sąd doraźny „burzycieli porządku publicznego”. Z tego powodu stał się jednak celem niewybrednych ataków, które szły w parze z groźbami przeciwników Familii, deklarujących gotowość wymierzenia Chreptowiczowi zbrojnej sprawiedliwości.82

W tym samym czasie znalazł się w składzie posłów na sejmy 1764 r., delegowany z powiatu grodzieńskiego wraz z pisarzem litewskim Antonim Tyzenhauzem.83 Chreptowicz wystąpił podczas elekcji jako przedstawiciel wojska litewskiego. Wyrażając „głos powszechny”, zalecał „osobę J.W.I. Pana stolnika W.X. Litewskiego”, wymownie wskazując, „iż nam rozsądek wybrania dać może bohatera.” Za kandydaturą Poniatowskiego przemawiać miała „znajomość zupełna wszystkich części rządów Rzplitej, miłość powinności, pilność pracy, rozsądek przedsięwzięcia, dzielność i męstwo wykonania(...).”84 Głos Chreptowicza miał miejsce tuż po odczytaniu listu Katarzyny II, który - co nie budziło wątpliwości - przesądzał o losie elekcji.85

W ten sposób Chreptowicz znalazł się wśród elektorów Stanisława Augusta.86 Nowy król szybko też odwdzięczył się za jego postawę na elekcji. W listopadzie 1764 r. został obdarzony godnością sekretarza wielkiego litewskiego. Monarcha nie pominął go też przy nadaniach orderu św. Stanisława, który ten odebrał 6 grudnia 1765 r. jako jeden z pierwszych jego kawalerów.87

Awanse i zaszczyty świadczą o planach, jakie mógł łączyć Stanisław August z osobą Chreptowicza. Sekretarz litewski cieszył się na Litwie dużym uznaniem. Jego pozycja wzrosła jeszcze silniej, gdy w 1766 r. poślubił podkanclerzankę litewską Konstancję Przeździecką.88 Współcześnie mówiono, że dała mu w posagu „trzykroć sto tysięcy”.89 Ale Chreptowicz jednocześnie powiększył swoje dobra i umocnił powiązania z litewską magnaterią. Król mógł liczyć, że pozyskanie Chreptowicza umocni jego wpływy w Wielkim Księstwie Litewskim, a nawet doprowadzi do uspokojenia niechętnych mu nastrojów części możnowładztwa. Należy zaznaczyć, że sekretarz litewski spełniał też inne, nie mniej ważne warunki. Jak wynika z korespondencji, monarcha, podejmujący dzieło reform w warunkach zwierzchnictwa rosyjskiego, potrzebował ludzi zdatnych do „działań legalnych, wymagających u swego steru oględności i roztropności nieustannej.”90 Chreptowicz nadawał się do tej roli wyśmienicie. Znany z rozwagi i powściągliwości, w pełni utożsamiał się z polityką dworu, a w młodszym o trzy lata królu szybko znalazł przyjaciela.91 Więzy szczerej przyjaźni i pełne zaufanie sprawiły, że został wkrótce jednym z najbliższych doradców monarchy i powiernikiem jego tajemnic. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że obaj byli ludźmi Oświecenia, obu zbliżały do siebie wszechstronne wykształcenie, ogłada towarzyska, szacunek dla nauki, kultury i sztuki.

Trudno dokładnie ustalić, kiedy sekretarz litewski wszedł do ścisłego grona najbliższych współpracowników monarchy.92 Z pewnością jednak już u progu swego panowania król widział w nim ważnego reprezentanta interesów dworu na Litwie. Na ten czas przypada kulminacja konfliktu między Familią a ówczesnym miecznikiem litewskim, Karolem Stanisławem Radziwiłłem „Panie Kochanku”, który w skutek procesu sądowego - wytoczonego w Grodnie przez zwolenników dworu - 16 sierpnia 1764 r. został pozbawiony urzędów i opieki nad rodzeństwem. Następstwem wyroku dobra Radziwiłła zostały zasekwestrowane, otrzymując kuratorów w osobach kanclerza Michała Czartoryskiego i Antoniego Przeździeckiego, podkanclerzego litewskiego. Joachim Chreptowicz stał za plecami Przeździeckiego, swojego bezpośredniego mocodawcy i przyszłego teścia. Nie było odtąd żadną tajemnicą, że niezależnie od realizacji wyroku, nadzór nad dobrami stanowił dla obu polityków źródło niemałych dochodów.93 Jest zatem rzeczą zrozumiałą, że po powrocie Radziwiłła do kraju i rozpoczęciu walki o zwrot utraconych sum, Przeździeckiemu i Chreptowiczowi przypadła rola sądowych obrońców praw kuratorów do zysków z zasekwestrowanych dóbr, która definitywnie została zakończona wygraną Chreptowicza - już po śmierci teścia - w 1776 r.94

W 1765 r. Chreptowicz objął urząd marszałka Trybunału Litewskiego, co zgodnie z litewską tradycją odbywało się w asyście zjazdu całej szlachty Księstwa.95 Nie można wykluczyć, że już w obliczu najbliższego sejmu przypadła Chreptowiczowi rola organizatora przygotowań do sejmików poselskich.96 W 1766 r. posłował z Nowogródka na sejm walny warszawski (pod laską marszałka Celestyna Czaplica). Został wówczas przez izbę poselską wybrany na deputata z zadaniem „kompozycji stanów”, tj. rozwiązania sporów między duchowieńswtem a szlachtą i ułożenia względem tego nowych ustaw (konstytucji).97

Tymczasem narastający kryzys coraz silniej skłaniał Chreptowicza do pozostania na uboczu spraw państwowych. Po latach wspominał, że „przez te wszystkie czasy nie wchodził w żadne funkcje publiczne.”98 Pewnym jest jednak, że trzymał stronę króla z dystansem obserwując postępowanie stryjecznego brata, Karola Litawora, marszałka grodzieńskiego konfederacji radomskiej, który w pierwszych tygodniach sejmu ogłosił z pomocą nuncjatury apostolskiej manifest przeciwko nadużyciom Mikołaja Repnina.99 Sekretarz litewski pozostawał w tym czasie w ścisłej łączności z dworem, dopuszczany nawet do sekretnej korespondencji politycznej Stanisława Augusta.100

W chwili wybuchu konfederacji barskiej był już postrzegany jako „dobry patriota” i jeden z głównych zauszników króla. Pochlebne opinie wyrażał o nim Stanisław Lubomirski, wskazując na „wszelkie doskonałości” i „kredyt zaufania w narodzie.”101 Dodatnie cechy charakteru, „łatwego i do sprawiedliwości skłonionego”, widział w nim nawet przeciwnik polityczny, biskup inflancki Józef Kossakowski.102 Taka opinia, w połączeniu z zaufaniem monarchy, sprawiała, że sekretarz litewski mógł w oczach dworu uchodzić za dobrego kandydata do poufnych misji. Właśnie u schyłku lat sześćdziesiątych zdobył przystęp do kół rosyjskich w Polsce. Ambasador Michał Wołkoński za jego pośrednictwem kontaktował się ze Stanisławem Augustem.103

Jesienią 1769 r. wyruszył Chreptowicz „dla poratowania zdrowia” na zachód Europy. W rzeczywistości jednak forsowna podróż (w jaką udawał się u boku szwagra, Michała Przeździeckiego) miała głównie podłoże polityczne. Zadaniem Chreptowicza było dotarcie do kół rządowych Paryża oraz podjęcie rozmów ze znajdującymi się tam konfederatami. Niepokój Stanisława Augusta budziła obecność w stolicy Francji jednego z przywódców konfederacji barskiej, biskupa kamienieckiego Adama Krasińskiego. Król zalecał „widzieć się z nim”, „przenikać zamysły i naszych intencji dobroć jemu dać poznać.” Chreptowicz miał przekonywać Krasińskiego, że „trzymać konfederatów w przeciwieństwie królowi, jest to tylko dawać przedłużoną sposobność ruiny i niszczenia kraju przez zobopólne wybiory tak Moskwy jak konfederatów.”104 Sekretarz litewski szukał więc sposobów, aby odwieść biskupa „od wojowania swoimi ziomkami, jeśli temu moskiewska moc nie przeszkodzi.”105

Tymczasem wojna barska wkraczała w kulminacyjną fazę, a w Generalności brali górę zwolennicy detronizacji Stanisława Augusta. Rozmowy z biskupem nie przyniosły zatem oczekiwanych w Warszawie rezultatów. Chreptowiczowi pozostało skierowanie swych wysiłków w stronę francuskiego ministra spraw zagranicznych, Etienne Choiseula (znanego ze wsparcia dla konfederatów i akcji na ich rzecz w Konstantynopolu). Według Konopczyńskiego, sekretarz litewski „apologizował” przedsięwzięcia monarchy polskiego, starając się skłonić rząd paryski do zmiany stanowiska. Nadzieje na zakończenie misji sukcesem nie były pozbawione podstaw. Słusznie pisała Zofia Libiszowska: Choisel, „wizjoner polityczny, gracz i ryzykant”, prowadził akcję na rzecz konfederatów „bez dostatecznego rozeznania w realiach polityki polskiej i szansach dywersji tureckiej.”106 Do przekonania ministra mogły więc trafić przestrogi Chreptowicza, że kontynuacja dotychczasowej linii, właściwej francuskiej polityce wschodniej, oznacza groźną dla obu krajów perspektywę umocnienia Prus, które w partyzantce barżan upatrują szansę „zaokrąglenia” swego terytorium. Nie znamy wyniku rozmów. Wiadomo jednak, że wkrótce wzrósł dystans Francji wobec wojny w Polsce, a wraz z nim osłabło poparcie Choiseula dla detronizatorskich planów barżan.

Niedługo po zakończeniu misji w Paryżu Chreptowicz udał się na wyspy brytyjskie, gorąco rekomendowany przez Stanisława Augusta angielskim przyjaciołom monarchy.107 Pobyt w Londynie nie trwał jednak długo. Już w lipcu 1770 r. Chreptowicz znajdował się we Wiedniu. Kilka miesięcy po zajęciu przez Austrię polskiego Spisza i Orawy, sekretarz litewski miał z ramienia króla upominać się o zwrot zagrabionych starostw. Komplikujące się położenie Polski nie rokowało jednak powodzenia akcji. W obliczu wejścia Prusaków na terytorium gdańskie (pod pozorami kordonu sanitarnego), dwór polski skłaniał się właśnie do pozyskania przychylności Austrii, po cichu licząc na wsparcie dyplomatyczne w Berlinie. W tym celu kanclerz Michał Czartoryski korespondował z Chreptowiczem.108 Tymczasem po zwycięstwach Rosji na Bałkanach Austria pragnęła zrównożyć jej wpływy nawet za cenę podziału Rzeczypospolitej. Rysująca się perspektywa pierwszego rozbioru przesądzała o fiasku wiedeńskiej misji.

Nie wiele wiadomo na temat zamiarów monarchy osadzenia Chreptowicza na stałym poselstwie we Wiedniu. Według Stanisława Lubomirskiego, sekretarz litewski „dawno był do tego w umyśle króla wybrany i tym końcem od kilku miesięcy do Warszawy sprowadzonym.”109 Zamiary te przekreśliła jednak Rosja. Skłonność Chreptowicza do popierania emancypacyjnych dążeń króla sprawiała, że patrzono na niego nieufnie. Przewyższał on nadto pozostałych kandydatów „zarówno wykształceniem, jak i siłą indywidualności.”110 W tej sytuacji ambasador rosyjski Kaspar von Saldern sprzeciwił się planom monarchy, żądając, aby na placówkę we Wiedniu trafiło zupełnie „zaufane subjectum”. W razie wysłania Chreptowicza groził królowi „zerwaniem przyjaźni.”111

Udział sekretarza litewskiego w przedsięwzięciach dworu dowodzi zaufania, jakim darzył go monarcha w okresie wojny barskiej. W chwili, gdy wielu najwyższych dygnitarzy sympatyzowało z Barem, Chreptowicz trwał u boku króla. W pełni podzielał obawy Stanisława Augusta na temat następstw rozbicia wewnętrznego kraju. Postawa ta i poglądy pozwolą mu niebawem znaleźć się w senacie.

Po powrocie do Polski stanął na gruncie ugody z barżanami. Dostrzegając ryzyko obcej interwencji nalegał na monarchę, by ten, mimo doznanych upokorzeń, okazał przeciwnikom wyrazy „dobroci i łaskawości.”112 Czy ówczesna taktyka Chreptowicza wynikała również z lęku o los jego dóbr litewskich? Grasujące w tych stronach „kupy swawolne” wojsk konfederackich brały istotnie srogi odwet na wszystkich sprawcach nałożenia sekwestru na dobra Karola Radziwiłła. Dlatego Chreptowicz regularnie uczestniczył w obradach dworskiego ministerium, debatującego nad pacyfikacją Litwy.113

Jego powrót do kraju nastąpił w okresie dobiegających końca rokowań rozbiorowych. Zgodnie z żądaniem państw ościennych, rozpoczął obrady sejm delegacyjny w Warszawie. Już podczas czwartej sesji, 26 czerwca 1773 r., Stanisław August przedstawił stanom deklarację o nominacjach ministerialnych i dygnitarskich. Joachim Chreptowicz otrzymał nominację na urząd podkanclerzego litewskiego, wakujący ówcześnie po śmierci jego teścia. Na zwolniony urząd sekretarza litewskiego postąpił Andrzej Ogiński.114 Nazajutrz dyplom nominacyjny Chreptowicza został opatrzony pieczęcią, zaś w izbie sejmowej poseł piński Adam Skirmunt dziękował królowi za rozdanie urzędów „osobom godnym i zdatnym”.115

Wyniesienie Chreptowicza na urząd podkanclerski najlepiej świadczy o roli, jaką przewidywał dla niego monarcha u progu sejmu, który zapowiadał się bodaj jako najtrudniejszy w dotychczasowym panowaniu. Niezależnie od postawy króla, silny wpływ na awans wywierała Branicka.116 Zdaje się nawet, że wsparcie siostry Stanisława Augusta odegrać mogło znacznie większą rolę niż zabiegi posłów nowogródzkich, Tadeusza Reytana i Samuela Korsaka, wsławionych wkrótce dramatycznym protestem wobec rozbiorowego gwałtu. W instrukcji sejmiku swego województwa, utrzymanej w wiernopoddańczym tonie wobec króla, zostali zobowiązani rekomendować „znakomite posługi J.W. Sekretarza Litewskiego dla Rzplitej, niż w czasie bezkrólewia, niż też po szczęśliwie zaczętym panowaniu N.K.JMci, aż dotąd z uszczerbkiem zdrowia, i majątku oświadczone”.117 Przewidywane wystąpienie posłów z Nowogródka zostało jednak uprzedzone aktem nominacji. Być może jednak nie pozostało bez wpływu na rychłe nadanie podkanclerzemu litewskiemu orderu Orła Białego. Monarcha odznaczył nim uroczyście Chreptowicza 7 września 1773 r.118

Osiągnięcie godności podkanclerskiej, równoznaczne ze zdobyciem miejsca w senacie, przysporzyło Chreptowiczowi obowiązków i wpłynęło na zmianę dotychczasowego trybu życia. Konstytucja sejmu z 1773 r. nakazywała pieczętarzom obojga narodów mieszkać w Warszawie przynajmniej przez sześć miesięcy w roku.119 Z tych przyczyn wkrótce podkanclerzy zakupił w stolicy, z rąk księży Teatynów, pałac przy ulicy Długiej (nr 543), który wraz z niewielkim domkiem na Marymoncie, miał stanowić odtąd miejsce zamieszkania rodziny Chreptowiczów podczas pobytów w Warszawie.120

4. W systemie rządów królewsko-ambasadorskich

Wkrótce po ratyfikacji traktatów rozbiorowych sejm podjął palącą kwestię reform ustrojowych. W zaistniałej po pierwszym rozbiorze sytuacji międzynarodowej krąg współpracowników Stanisława Augusta dostrzegał objawy stabilności, rodzącej nadzieję na dokonanie głębszych reform wewnętrznych. Katarzyna II, umocniona właśnie zwycięstwem nad Turcją i stłumieniem buntu Jemieliana Pugaczowa, skłonna była przystać na zmiany, zapewniające Polsce minimum porządku wewnętrznego. Także w opinii polityków dworu, gwarancja bezpieczeństwa Polski ściśle wiązała się z polityką Rosji, w której interesie – jak pisał R.H. Lord - „leżało raczej zachowanie status quo niż zwiększanie potencjału sąsiadów przez nowe podziały Polski”.121

W procesie tworzenia podwalin systemu rządów królewsko-ambasadorskich, podkanclerzemu litewskiemu przypadła rola – w myśl słów Konopczyńskiego – „męża zaufania” Stanisława Augusta, który należał do nielicznego grona wybitnych osobistości, gotowych i zdolnych w nowej sytacji „do dźwigania krzyża, jaki ich czekał.”122 Od czerwca 1773 r. uczestniczył w „wielkich” popołudniowych konferencjach w gmachu ambasady rosyjskiej, poświęconych ustanowieniu nowej formy rządu. Wobec zamiarów wrogich królowi magnatów - dążących do ograniczenia jego prerogatyw - na Chreptowiczu spoczywała obrona interesów monarchy. Relacje z przebiegu konferencji przesyłał królowi na bieżąco.123 Zdobywany stopniowo wpływ na nowego ambasadora Rosji, Otto Magnusa von Stackelberga, stworzył mozliwość neutralizacji antykrólewskich projektów Rady Nieustającej. Najprawdopodobniej dlatego w czerwcu 1773 r. Chreptowicz wystąpił z obstrukcyjną propozycją spisywania dyskusji, toczonych na konferencjach „wielkich”.124 Tym sposobem należało oczekiwać spowolnienia obrad, paraliżu konferencji i unicestwienia zamiarów magnatów.

Trudno ustalić jak duży wpływ wywarł na ostateczny kształt Rady. Jemu wszakże należy przypisać zabiegi, które doprowadziły do zjednania Stackelberga na rzecz dworu królewskiego. Pewnym jest, że podkanclerzy przypisywał tej sprawie znaczenie zasadnicze. Miarodajną myśl wyraził w tej kwestii w liście do Stanisława Augusta: „mając tego N[ajjsniejszy] P[anie]. przyjaznym (Stackelberga –KT), nigdy żadna partia republikancka tyle wzrostu nie weźmie, aby miała być ciężką WKMości.”125

Sejm rozbiorowy otwarł w życiu Chreptowicza nowy etap. Jako senator uzyskał bezpośredni wpływ na sprawy Rzeczypospolitej. Wiadomo, że król wielokrotnie uzależniał swe decyzje od opinii Chreptowicza, zdając się „na zwykłą urzędowną JP Podkanclerzego ostrożność i pilność.”126 Po pierwszym rozbiorze był już stałym uczestnikiem obrad „Gabinetu JKMci”, gdzie – jak zwracał uwagę biskup inflancki Józef Kossakowski – m.in. „co się dziać miało na sejmie, układano.”127 Aktywne uczestnictwo w przygotowaniach do sejmików i sejmów stało się jednym z najważniejszych obszarów politycznej działalności podkanclerzego. Dawne koneksje oraz silna pozycja (także majątkowa) w województwie nowogródzkim stwarzały podstawę do budowy grupy zwolenników, przyciąganych obietnicami urzędów i poparciem rodów, skłaniających się do współpracy z dworem. Filarem litewskiej „partii” Chreptowicza stali się jego współpracownicy i przyjaciele.

Poważną rolę w akcjach sejmikowych spełniał Michał Zaleski, cześnik grodzieński, sterowany ręką Chreptowicza. Na Litwie Zaleski znany był dotąd jako adwokat, prowadzący sprawy sądowe Sapiehów, Czartoryskich oraz Radziwiłłów. Nie wykluczone zatem, że drogi obu polityków zeszły się podczas długotrwałych procesów Chreptowicza z Karolem Radziwiłłem (toczonych w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych).128 Bliższej znajomości sprzyjało też sąsiedztwo dóbr w powiecie grodzieńskim oraz idące za tym transakcje majątkowe. W ten sposób w 1779 r. Zaleski kupił od Chreptowicza Poporcie w województwie trockim

Od 1780 r. Zaleski posłował na wszystkie sejmy walne. Jeśli wierzyć jego relacji, już w 1779 r. skupił na sejmiku w Trokach silne stronnictwo regalistyczne.129 Z zachowanej korespondencji wynika, że od tego czasu jego ranga w planach Chreptowicza systematycznie wzrastała. W obliczu sejmu 1786 r. podkanclerzy zlecał mu skupienie zwolenników dworu w trockiem i kowieńskiem. „Z bliskości miejsca” przypadło mu zdobycie poparcia Zabiełłów i Prozorów.130 Nie mniej ważnym atutem w rękach Zaleskiego pozostawały dobre kontakty z domem Radziwiłłów, które mogły być szansą na planowane przez podkanclerzego przyciągnięcie księcia wojewody wileńskiego w krąg oddziaływania dworu.131

Znaczącą pozycję u boku Chreptowicza zajął „litewski Arystydes”, łowczy lidzki Jerzy Białopiotrowicz, od czerwca 1773 r. pełniący funkcję sekretarza pieczęci mniejszej w kancelarii swego mocodawcy.132 W świetle skąpej korespondencji, pod protekcją Chreptowicza prowadził Białopiotrowicz prace nad budową obozu regalistów na Litwie, rozsyłał podkanclerskie listy, przeszkadzał akcjom przeciwników i czuwał, „co tylko należało czynić do ubezpieczenia elekcji na poselstwo” ludzi przychylnych królowi.133

Przedsejmowe prace musiały uwzględniać właściwe Litwie zróżnicowanie polityczne. Tendencje regalistyczne wyraźniej rysowały się w województwach inflanckim, mińskim, trockim oraz nowogródzkim, gdzie „partia” Chreptowicza najczęściej odnosiła sukces. Na poparcie mógł on także liczyć wśród szlachty powiatu orszańskiego, która od chwili pierwszego rozbioru sejmikowała w prywatnym miasteczku podkanclerzego, Chołopieniczach. Również stąd rekrutowali się posłowie, wspierający przedsięwzięcia dworu.134 Większy opór stawiały województwa, gdzie, jak w brzesko-litewskiem, opozycja czuła się silniejsza. Tu zabiegi podkanclerzego przynosiły zawód. Chreptowicz posiadał jednak przyzwolenie króla na prowadzenie samodzielnej polityki personalnej w przygotowaniach do kolejnych sejmów. Także w tej sferze monarcha darzył go zaufaniem, odsyłając do niego kandydatów z Litwy, zabiegających o poselstwo w Warszawie.135 Dzięki temu wzrósł podkanclerzy do rangi „rządcy” Litwy, skupiając w swych rękach „nici polityki w Wielkim Księstwie Litewskim.”136

Jest rzeczą zrozumiałą, że w tej sytuacji zwiększało się zainteresowanie osobą Chreptowicza ze strony kół rosyjskich w Polsce. Godna uwagi pozostaje relacja Stanisława Augusta. W 1776 r. Stackelberg zaoferował podkanclerzemu stałą pensję z kasy ambasady. Spotkał się jednak z odpowiedzią, rzucającą ważne światło na postawę moralną i zapatrywania polityczne Chreptowicza: „Jestem dobrym Rosjaninem – miał odpowiedzieć podkanclerzy - bo jestem przekonany, że bez poparcia Rosji moja ojczyzna stanie się łupem sąsiadów. To stanowi dla Pana większą gwarancję niż pensja, która zmusiłaby Pana do wątpienia o mym charakterze.”137

Niezależnie od działań zakulisowych, Chreptowicz zabierał głos na forum parlamentu. 23 września 1776 r. wygłosił w sejmie mowę, podejmującą krytykę projektu pt. „Powinności i władza Departamentów w Radzie”. Przestrzegał w niej posłów przed nadaniem rządowi nadmiernych prerogatyw w zakresie tłumaczenia ustaw, gdyż obowiązkiem Rady jest „nie tłumaczyć, ale wykonywać prawa.” „Niech sobie każdy wnosi w takim składzie – mówił podkanclerzy – czy będzie pod rządem prawa, czy pod rządem zdania i mniemania?” Krytykę Chreptowicza wzbudzało także „pierwszeństwo dane ekspensom Rzeczypospolitej cywilnym przed ekspensem wojskowym.” „Prawodawstwo nasze już przestało być troskliwe o to, ażeby kiedykolwiek Naród ten mógł być samorządny.(...). Prawo dzisiejsze znaczy, że nie trzeba nam obrony.”138 Mowa była dosadna i miarodajna dla zapatrywań Chreptowicza, dostrzegającego w projekcie zamach na prerogatywy króla i próbę zachwiania równowagi władz, będącej - w rozumieniu podkanclerzego litewskiego - gwarancją ładu w Rzeczypospolitej.

Tymczasem wykształcenie i ogólna erudycja Chreptowicza znalazły swój upust w pracach nad kodyfikacją prawa. 11 września 1776 r. sejm powierzył ex-kanclerzowi Andrzejowi Zamoyskiemu zadanie „ulepszenia sprawiedliwości.” Przystępując do prac, Zamoyski wyszedł z założenia, że „Stackelberga nie oszuka, malkontentów nie przekupi.”139 Dlatego zrezygnował z utajenia robót kodyfikacyjnych. Odwołał się do opinii publicznej, powołując w Warszawie kancelarię redakcyjną. I tak też, zgodnie z opinią Józefa Wybickiego, w toku prac nad kodeksem „najwięcej przystarczali światła” biskup koadiutor płocki Krzysztof Szembek oraz Joachim Chreptowicz. Wiadomo, że obaj cieszyli się zaufaniem Zamoyskiego, dzieląc z nim poglądy na sprawy krajowe oraz zapatrywania monarchistyczne.140

Chreptowicz wziął twórczy udział w pracach nad kodeksem i towarzyszącej im kampanii publicystycznej. W korespondencji z Zamoyskim podkreślał: „Doświadczenia szkodliwe pokazały, że trzeba w Polszcze odmiany praw cywilnych, trzeba w nich jedne pokasować, drugie utworzyć, inne przelać i poprawić, a wszystko skierować do jednego celu powszechnej użyteczności.” Przestrzegał przed przyjmowaniem w krąg doradców ludzi „w prawie tylko samym bez znajomości moralnej i politycznej ćwiczonych.” Tych radził użyć do „egzekucji” statutu, nie zaś do jego ułożenia.141

Poszczególne zapisy kodeksu Zamoyskiego dyskutowane były z udziałem jego twórców podczas obiadów czwartkowych, na których Chreptowicz regularnie bywał.142 Podkanclerzy pozostawał informatorem monarchy o szczegółach przebiegu prac kodyfikacyjnych. Jednakże jego wpływ na kształt „Zbioru praw sądowych”, chociaż na pewno nie mały, trudny jest wciąż do ustalenia. Głównych autorów kodeksu łączyła jednomyślność w spojrzeniu na problemy ustrojowe. Silny związek Chreptowicza z duchem Oświecenia kazał Tarnawskiemu widzieć jego rękę w zapisach dotyczących spraw kościelnych, wprowadzających obostrzenia finansowe i polityczne wobec duchowieństwa w Polsce.143 Nie mniej prawdopodobny pozostaje jednak wpływ wolnomyśliciela Józefa Wybickiego. Wyraźniej podkanclerzy wpłynął zapewne na regulację zagadnień społecznych, postulując zakaz karania chłopów śmiercią. W sferze oświaty mógł przeforsować projekt umocnienia finansów KEN poprzez oddanie pod jej kuratelę szpitali oraz aptek.144

W tym samym czasie Chreptowicz piął się po szczeblach kariery politycznej. W 1773 r. posiadł tytularną godność starosty grodowego orszańskiego, którą otrzymał mocą przywileju królewskiego, obciążającego starostę obowiązkiem wypłacania 1200 czerwonych zł. rocznie (na rzecz Andrzeja Ogińskiego).145 W 1779 r. został konsyliarzem Komisji Menniczej.146 Główny ciężar aktywności politycznej skupiać się miał jednak przede wszystkim na przygotowaniach do sejmików.

Podczas sejmu 1778 r., dzięki poparciu regalistów, podkanclerzy wszedł do Rady Nieustającej, obejmując przewodnictwo w Departamencie Interesów Cudzoziemskich. W rzeczywistości dyplomacją sterował dalej król, zmuszony uzależniać ważniejsze decyzje od przyzwolenia rosyjskiego. W ciągu czterech lat sprawowania nadzoru nad służbą zagraniczną, działalność ministerium nie wykroczyła poza ramy wynikające z kurateli rosyjskiej. Śmielsze przedsięwzięcia notuje się w tym czasie w demilitacji granicy z Prusami, wokół Torunia i Gdańska.147

W 1780 r. kampania sejmikowa na Litwie znów przyniosła sukces stronnictwu królewskiemu. 11 października Chreptowicz został konsyliarzem w Radzie, otrzymując w sejmie największą liczbę 158 „kresek” (na równi ze Stanisławem Lubomirskim i Michałem Jerzym Poniatowskim). W składzie nowej Rady znaleźli się ponadto bliscy współpracownicy Chreptowicza, Jerzy Białopiotrowicz i Antoni Dziekoński.148 Druga z kolei kadencja Chreptowicza w Radzie dobiegła końca w 1782 r.

5. Konflikt z Tyzenhauzem

W cieniu działalności publicznej podkanclerzego litewskiego pozostaje spór, toczony w tych latach z podskarbim nadwornym litewskim Antonim Tyzenhauzem. Dla wyjaśnienia jego genezy nie sposób pominąć faktu, że wzrost znaczenia Chreptowicza w sferach rządowych i na Litwie, zbiegł się w czasie z rozpoczynającą się właśnie błyskotliwą karierą Tyzenhauza, zawdzięczającego swe awanse królowi. Stanisław August nie ukrywał gotowości poparcia inicjatyw gospodarczych podskarbiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Mogło to rodzić obawy Chreptowicza. Uwadze ministra nie uszło, że Tyzenhaz był nuworyszem pośród magnaterii. Dla reprezentanta „starożytnego” rodu litewsko-ruskiego zapewne nie było obojętne, że Tyzenhauzowie – pochodzący z Inflant, niedawno spolonizowani i wrośli w katolicyzm - od stu lat zaledwie kołatali do drzwi dworu (przodek Antoniego był pokojowcem Jana Kazimierza). Ponadto Tyzenhauz, młodszy od podkanclerzego o cztery lata, nie skrywał swoich ambicji politycznych, a poprzez wpływy na Litwie pragnął zdobyć kontrolę nad miejscowymi stronnikami dworu. Zapewne w tych okolicznościach powstała wzajemna wrogość, która rodziła się także na gruncie odmiennych charakterów. Skryty, nieufny i zamknięty w sobie Tyzenhauz nie wzbudzał sympatii Chreptowicza, który zwykł cenić otwartość, prostolinijność i ogładę towarzyską. Tych cech podskarbi zwyczajnie nie posiadał, a jego skłonność do konfliktów pogłębiała obustronną niechęć.149

Na sejmie 1780 r. podskarbi litewski spotkał się z atakiem posłów, m.in. związanych z Chreptowiczem. Smutny obraz skutków jego działalności przedstawiał Michał Zaleski, eksponując głównie nadmierny fiskalizm „systemu Tyzenhauza”: „Kupiec stracił ochotę do handlu i sposób do życia – mówił poseł trocki – stając się albo próżniakiem w kraju, albo się z kraju wynosząc.” Oskarżenia były ciężkie. Niszczenie inicjatywy kupieckiej i handlu przez wygórowane podatki, przywrócenie pańszczyzny, z której „rolnik w pracy zleniwiał, doświadczywszy akcyzów”, oraz sprzeniewierzenie kwoty ponad 30 tys. złp. Trudno się dziwić, że mało przekonywująco brzmiały wyjaśnienia Tyzenhauza, który tłumaczył, że utajenie tej sumy „jest owocem czystej omyłki.”150

Podkanclerzy miał świadomość, że kariera Tyzenhauza zagroziła jego pozycji na Litwie. Niezależnie od tego trzeba jednak przyznać, że zarzuty „partii” Chreptowicza rzucały poważny cień na działalność podskarbiego.151 Zapewne także pod ich wpływem król odsuwał się od Tyzenhauza, występując przeciwko nadmiernym obciążeniom mieszkańców w litewskich królewszczyznach.152

W rzeczywistości politycznej szeregi wrogów nie rosną jednak wyłącznie ze względów osobistych. Wydaje się, że jednym ze źródeł konfliktu Tyzenhauza z Chreptowiczem pozostawały różnice w zapatrywaniach na sposób „uprzemysłowienia” kraju oraz rolę i miejsce włościan w systemie społecznym Rzeczypospolitej. W chwili, gdy kolejni fizjokraci znosili w swoich dobrach pańszczyznę, fiskalizm i polityka pańszczyźniana Antoniego Tyzenhauza przedstawiały go jako reprezentanta wstecznictwa, który stosując reformy wbrew społeczeństwu musi ponieść klęskę. Wymierną opinię wyrażał w tej kwestii po latach Joachim Chreptowicz: „Zdolności ciała źle pracują u człowieka powabów chęci nie mającego; ręce niewolnika, i to nie składnie pracują dla pana.”153 Przedstawił tam także jaskrawy obraz skutków pańszczyzny, charakterystyczny dla reprezentantów fizjokratyzmu. Rezultatem takiej polityki jest „mała masa bogactw narodowych,(...), małe sposoby opatrzenia bezpieczeństwa całego narodu; nędza na ostatek, szczupłość sił, niepewność użycia własności(...), lenistwo, rozpacz, pijaństwo i cała w ogół postać nędzna narodu.”154 Takich pozostałości po „systemie Tyzenhauza” spodziewano się w „partii” Chreptowicza. „Prywatne go względy protegowały w występkach – wspominał Michał Zaleski - i prywatna uraza opuściła go w czasie zarzutów.”155

6. Na sejmikach litewskich lat osiemdziesiątych

Wraz z upadkiem kariery Tyzenhauza, w działalności politycznej Joachima Chreptowicza zaszła zasadnicza zmiana. W przygotowaniach do sejmu walnego grodzieńskiego 1784 r. objął przywództwo na stronnictwem regalistycznym w Wielkim Księstwie Litewskim.

Od początku kampanii sejmikowej poważnym atutem było poparcie Ottona Stackelberga, który sprzyjał propozycjom podkanclerzego, co do sposobu organizacji sejmików oraz wyboru posłów.156 Obaj politycy podjęli też ścisłą współpracę na rzecz rozbicia opozycji. W tej sytuacji z dnia na dzień podkanclerzy stawał się obiektem ataków ze strony przeciwników dworu. W toku zaciekłej rywalizacji o zaufanie Stackelberga wymowną była postawa biskupa Józefa Kossakowskiego, który nie wahał się wytykać Chreptowiczowi „obłąkania” w polityce.157 Jednak z tych samych przyczyn, wysuwane przez biskupa demonstracyjne gesty pojednania, „ozięble były przyjmowane” przez podkanclerzego.158

W tym czasie zabiegał już Chreptowicz o układy z Karolem Radziwiłłem „Panie Kochanku”, starając się przyciągnąć wpływowego księcia w orbitę wpływów dworu: „tyle znacznych domów bierze się do czynności przeciwnych – pisał do króla - roztropność więc każe zatrzymać dom Radziwiłłowski(...).”159 Zabiegi ministra musiały jednak pokonać opór księcia, ugruntowany zadawnionym konfliktem o zyski z zasekwestrowanych dóbr.160

W obliczu sejmików, zabiegi o przychylność wojewody wileńskiego posiadały charakter koniunkturalny. Kierując się interesem politycznym, podkanclerzy zapewniał Radziwiłła o gotowości „ekspensowania” pieniędzy na remont koszar i ratusza w Wilnie.161 Wydaje się nawet, że przedłużające się prace remontowe(prowadzone przez Wawrzyńca Gucewicza) stanowiły element przetargowy jeszcze w następnych kampaniach.162 Rękę Chreptowicza znać także w oddaniu pisarstwa litewskiego protegowanemu Radziwiłła, rotmistrzowi kawalerii wojska litewskiego Mikołajowi Morawskiemu.163

Mimo tych zabiegów wpływy opozycji wciąż budziły niepokój w Warszawie. Wymowne brzmiały obawy monarchy przed jej zwycięstwem w kowieńskiem: „Wiele się obawiam nowego stąd zatrudniania na sejmie. Proszę Cię Mój Podkanclerzy gorąco i jak najusilniej umiem, uspokój tę nową burzę, jak tylko będziesz mógł najlepiej i najprędzej.”164 Inny list, wysłany przez króla zaledwie kilka dni wcześniej(12 czerwca), rzuca światło na bardzo zażyłe relacje z Chreptowiczem (i jego znaczenie na Litwie): „Nie chcę w niczym odmieniać planty sejmikowej z WPanem ułożonej bez zniesienia się naszego z WPanem.(...). Liczę dni, które zbliżają do mnie nadzieję powrotu WPana.”165

Od rozpoczęcia podróży króla do Grodna, podkanclerzy litewski znajdował się w jego najbliższym otoczeniu.166 22 września 1784 r. przyjął króla w Szczorsach.167 Ta wizyta, choć nie odbiegała od tradycji królewskich „stacji” w majątkach szlacheckich, silnie podkreślała prestiż i pozycję Chreptowicza jako przedstawiciela elity litewskiej. Z racji godności, koneksji politycznych i zaufania monarchy, pozostawał Chreptowicz w otoczeniu króla do chwili zakończenia sejmu. W czasie trwania obrad zamieszkiwał wraz z rodziną na Starym Zamku w Grodnie.168 Stamtąd odjechał wraz z królem do Warszawy, zatrzymując się jeszcze na kilka tygodni u Pani Krakowskiej w Białymstoku.

Zadania Chreptowicza nie uległy zmianie w obliczu sejmu 1786 r. Bawiąc latem w Białymstoku,169 zabiegał o względy Radziwiłłów, układał listy posłów, prowadził korespondencję z wpływowymi osobistościami prowincji, nadzorował przebieg sejmików. W województwie trockim kierował działaniami Zaleskiego, dokonał też zbliżenia z Pacami w powiecie kowieńskim, godząc skutecznie we wpływy opozycji „dla naprzykrzenia się(...) i czynienia dywersji.”170 Pomyślny wynik kampanii sprawił, że 14 czerwca 1786 r. tryumfalnie komunikował królowi: „Oprócz Brześcia, Smoleńska i Lidy, wszystkie sejmiki litewskie masz WKMść do swego rozporządzenia i z plantą zgodne.(...)znaczniejsza daleko część Litwy, jeżeli nie cała Litwa, będzie powolna woli królewskiej.”171 Doniesienia te wzbudzały satysfakcję króla, który chlubił się przed otoczeniem, że ma „Litwę tak życzliwą sobie i przyjaciół J.O. Pana(K.S. Radziwiłła– KT) nieodstępnych”.172

7. W kręgu fizjokratów. Interesy majątkowe Chreptowicza

Wielka podróż Chreptowicza po Europie(1769-1771) nie pozostała bez wpływu na jego zapatrywania w zakresie spraw ekonomicznych i społecznych. Zapewne wcześniej zetknął się z doktryną fizjokratów,173 jednak dopiero europejskie wojaże wzbogaciły jego doświadczenie, stając się impulsem dla dokonania przeobrażeń w majątkach litewskich. W Paryżu zaprzyjaźnił się z pionierem fizjokratyzmu, Pierre Samuelem Dupont de Nemours, zaliczanym, obok Turgota i Mirabeau, do najścislejszej „sekty” Quesnaya. Jego poglądy wywarły na Chreptowiczu tak szczególne wrażenie, że ten w ślad za Dupontem - który własnie doczekał się syna(w 1771 r.) - zdecydował nadać swojemu synowi(ur.1775 r.) to samo imię Ireneusz(„Irene”) dla podkreślenia więzi duchowej i ideowej łączącej obu „ekonomistów”. Podobny wpływ na jego poglądy wywarła znajomość z markizem Victorem Raqueti de Mirabeau, który na bazie późniejszych dokonań Chreptowicza nie wahał się określać go „jednym z najlepszych praktycznych ekonomistów ze względu na umysł i dobroć serca.”174

Teoretyczna znajomość zagadnień fizjokratyzmu nie wystarczała jednak do skutecznego zastosowania ich w praktyce. Niezwykle przydatne okazały się na tym polu obserwacje poczynione w drodze powrotnej, w śląskich dobrach „jmci pana” Freiherr-Toss w Vogelsdorfie [w Ptaszkowie pod Kamienną Górą- KT] na pogórzu sudeckim, w powiecie dzierżoniowskim.”175

Reformy w swym majątku wprowadzał Chreptowicz stopniowo. Rozproszone nadto dobra i zaangażowanie właściciela w sprawy polityczne nie sprzyjały szybkim zmianom. Do majątku odziedziczonego po ojcu - który zmarł w Wilnie w 1766 r.176- wciąż dołączał nowe posiadłości. Okazją do powiększenia dóbr ziemskich stał się spór o Hoszczew, jaki wybuchł w 1763 r. między miejscowymi dominikanami a bliską krewną Joachima, wojską litewską Zofią Sawaniewską, córką Ludwika Chreptowicza. W zamian za poparcie wpływowego krewnego, Sawaniewska obiecywała oddać wygrany Hoszczew Chreptowiczowi. Sąd trybunalski w Nowogródku zasądził jednak wyrok na korzyść dominikanów.177 Mimo to wkrótce Sawaniewska sporządziła testament, w którym warując sobie dożywocie, przekazała Chreptowiczowi Wiszniew wraz z przyległościami. Dobra te, będące ozdobą fortuny Chreptowicza, przeszły w jego ręce po śmierci krewnej w 1773 r.178

W tym samym roku, po kasacie zakonu jezuitów, zakupił Chreptowicz Hryckiewicze i Niżyce w powiecie oszmiańskim oraz Niechniewicze i Poczejuwicze w Połockiem, sąsiadujące z Chołopieniczami w powiecie orszańskim, „znacznymi dobrami” dziedziczonymi po ojcu.179 Od ks. Karola de Nassau-Siegen nabył Brzeziny i Życzyn pod Stężycą, zaś od ks. Michała Ogińskiego starostwo ryczywolskie. Ważnym nabytkiem okazały się również Bieszenkowicze nieopodal Lepla, które Chreptowicz otrzymał „w darze” od wspomnianego Ogińskiego w 1786 r. (w zamian za wykupienie ich spod zastawu od Kazimierza Konstantego Platera). Niezależnie od tych transakcji wszedł również w posiadanie Słowieńska i Bakszt. Te ostatnie, po trzech latach dzierżawy, w 1790 r. przejął od biskupa Massalskiego w formie emfiteutycznej posesji.180

Ze względu na sytuację polityczną w kraju i przedłużające się transakcje majątkowe, dopiero u schyłku lat sześćdziesiątych przystąpił podkanclerzy do porządkowania dóbr. W 1776 r. dźwignął z ruiny Szczorsy(dotknięte przez pożar), budując od podstaw unicką cerkiew św. Dymitra Sołuńskiego i okazały pałac w stylu Ludwika XV. W pobliżu pałacu powstał ogród z licznymi kanałami, pasieka, młyn holenderski i stajnia z końmi angielskimi.181

Stopniowo Chreptowicz wprowadzał do majątku nowe formy gospodarowania. Pierwszy na Litwie wprowadził płodozmian. Powszechny rozgłos przyniosła mu jednak reforma stosunków włościańskich, rozpoczęta w 1766 r. Wbrew obiegowym opiniom, nie zlikwidował jednak wszystkich powinności chłopa na rzecz dworu. Obok określonej w umowie wysokości czynszu, dającej chłopom(od 18 do 24 lat) swobodę pracy na dzierżawionym gruncie, zachował się obowiązek szarwarków, stróżów i podwód oraz nakaz pracy dla pana „w okresie żniw i innych pilnych robót gospodarskich w majątku, za opłatą narzuconą przez dwór.”182 Skala i częstotliwość podobnych powinności nie zmieniała jednak oblicza reformy, gwarantującej chłopom szeroki zakres swobód osobistych.

Integralnym elementem przeobrażeń stało się upowszechnianie wśród włościan oświaty. Do szkoły parafialnej w Szczorsach uczęszczało w tym czasie 24 dzieci chłopskich. Stąd zapewne wymowna opinia, że tamtejsi włościanie odznaczali się „wyższym poziomem umysłowym i dobrobytem.”183 Flisacy z pobliskiego Poniemunia „co do zręczności i znajomości sztuki” trzymali – twierdził Władysław Syrokomla – pierwsze miejsce na Litwie. Ponad to Chreptowicz zmienił układ Szczors, przenosząc chłopów „z gromadnych wiosek na osobne siedziby.” Pobudował również browar, sprawiając, że „włościanin odwyknął od szkodliwej gorzałki.”184

O sukcesie reform decydowała również rentowność inwestycji. Dzięki bogatym złożom rudy żelaza, wydobywanej w Baksztach i Sztabinie, w 1778 r. zbudował podkanclerzy pierwszą na Litwie odlewnię żelaza (tzw. hamernię), ulokowaną w pobliskim Wiszniewie nad Holszanką. Przystąpienie do tak śmiałego przedsięwzięcia było z pewnością następstwem dokładnych obserwacji, jakie Chreptowicz poczynił podczas pobytu na Dolnym Śląsku, w powiatach sudeckich, obfitych w złoża rud. Mimo zniszczeń dokonanych w Wiszniewie przez Rosjan w czasie insurekcji kościuszkowskiej, jeszcze po trzecim rozbiorze roczna produkcja żelaza przekraczała 4 tys. cetnarów. Dochody przynosiła też produkcja kół i powrozów, co mogło do czasu stanowić konkurencję dla manufaktur Tyzenhauza.185

Podobnych rezultatów nie przyniosły już jednak plany inwestycji w kopalnictwie soli, podjęte zapewne pod wrażeniem wizyty podkanclerzego w Wieliczce. Odkąd w 1787 r. Józef Mickiewicz dokonał na zlecenie ministra ekspertyzy słonych wód mineralnych w litewskich Stolkiszkach, nic nie wiadomo, aby do idei tej ponownie powracano.186

Tymczasem za udanymi przemianami w dobrach szczorsowskich szedł szybki wzrost zysków. „Trzeba uważać – pisał ks. Piotr Świtkowski – iż tam 20 ziaren na jedno zasiane rachują, a na jeden mórg pół korca żyta, albo pszenicy wysiewają.”187 Gdy w październiku 1795 r. Chreptowicz przekazywał zarząd nad dobrami swoim dwóm synom, Adamowi i Ireneuszowi, wartość majątku sięgała już 5.214.395 złp., z czego po strąceniu długów przypadało każdemu po 1.964.000 złp.188 Zmiana zaszła także w nastrojach włościaństwa, gdzie nie widać „tych wyblakłych cieni ani pijaków, których pełno w okolicy – przeciwnie, radość, ochota, trzeźwość i porządek.”(W. Konopczyński)189 Obraz fortuny Chreptowicza, kontrastujący ze stanem leżących na przeciwko Szczors radziwiłłowskich dóbr w Nalibokach (gdzie „zalegają lasy, piaski i błota”)190, działał inspirująco na światłych właścicieli ziemskich. Zachętą do naśladowania dokonań podkanclerzego stawała się perspektywa zysków finansowych oraz poprawa stosunków społecznych.

Nic dziwnego, że w tej sytuacji dobra Chreptowicza stały się celem zbiegostwa chłopów, przybywających „falami” dla uniknięcia pańszczyzny nawet z odległych majątków. Problem dotyczył tych miejscowości, które po pierwszym rozbiorze znalazły się na pograniczu rosyjskim - wsi Bieszenkowicze w powiecie lepelskim oraz miasteczka Chołopienicze nieopodal Orszy. Już w 1783 r. Chreptowicz nadał Chołopieniczom szerokie swobody, powodując ich przyspieszony rozwój, potęgowany odbywanymi tu po pierwszym rozbiorze sejmikami orszańskimi. Mimo oddalenia od szlaków handlowych, miasto w krótkim czasie osiągnęło liczbę ponad 1000 mieszkańców.* Znaczną część stanowili rosyjscy poddani, uciekinierzy zza „kordonu”, umykający przed rosyjskim podatkiem pogłównym oraz nakazem dostarczania rekruta.

Jest rzeczą zrozumiałą, że delikatna materia sprawy wzbudzała zainteresowanie Stanisława Augusta. Wobec wieści o zbiegostwie włościan z dóbr dygnitarzy rosyjskich(Iwana Ostermana i Jakuba Jana Sieversa) król zalecał Chreptowiczowi odpowiadać układnie: „za waszą rekwizycję zbiegi zawsze wasi, wam oddawani będą.” I dalej: „Gdybyśmy Polacy podali rejestr zabieranych nam przez was chłopów w różnych czasach gwałtem, znalazłyby się tysiące i krocie. A i dziś codziennie się trafia, osobliwie w tych dobrach, w których Panowie mają majętność i pod Polską i pod Moskwą, że chłopi z Litwy przechodzą do was, a my jak nie rekwirujemy, bo obustronnie do zbiegów prawa uznajemy.”191

Zwrot zbiegłych chłopów nie likwidował problemu. W 1787 r. do dóbr Chreptowicza ponownie uciekło stu pięćdziesięciu włościan białoruskich z posiadłości Sieversa. Sprawa stała się źródłem korespondencji obu właścicieli ziemskich.192 Poprzestano jednak na doraźnym załatwieniu sprawy. Rozległe majątki podkanclerzego litewskiego przyciągały wizją wolności i zysków, które szły w parze z obecną tu tolerancją religijną.193

Podkanclerzy litewski sam przyczyniał się do popularyzacji reform w swoich dobrach. Zapewne nie bez jego wpływu, w 1783 r. Karol Adolf de Mehlig opublikował w „Pamiętniku Politycznym i Historycznym” Opisanie wybornego gospodarstwa w dobrach Szczorse. Autor artykułu, pełniący ówcześnie funkcję kasjera mennicy królewskiej, znany był zapewne podkanclerzemu z okresu jego przewodnictwa nad Komisją Menniczą. Streszczony w czterech punktach plan działania przedstawiał źródła sukcesu Chreptowicza, stając się zarazem wzorcem dla wszystkich naśladowców: 1. Najpierw- pisał Mehlig - dziedzic „kazał grunta przez dwóch geometrów rozmierzyć i całą majętność jak najdokładniej odrysować”; 2. wszystkich „poddanych ogłosił ludźmi wolnymi”; 3. „wszystkie dworskie pańszczyzny zniósł”; 4. „wszystkie grunta(...) kazał podzielić między chłopów za czynsz pewny, dając ich każdemu tyle, ile sądził, że je mógł dobrze uprawiać.”194

Dogodną okazją dla rozbudzenia zainteresowania Szczorsami stała się podróż króla na sejm grodzieński w 1784 r. Według relacji kronikarza podróży, Adama Naruszewicza, monarcha spotkał się tu z „modelem obfitości, porządkiem dobrej i pożytecznej budowli, pod rządem kochającym swoje poddaństwo, i równie od niego kochanym(...).” Nic dziwnego, że wrażenia te kierowały Stanisławem Augustem, gdy podczas rozmów, odbywanych okazjonalnie z przedstawicielami szlachty litewskiej, chwalił „uprawę roli w nowogródzkiem, iż nawet na Rusi piękniejszego zboża nie widział.”195

W obliczu wizyty, podkanclerzy litewski nie zaniedbał zapewnić sobie przychylności ludzi z najbliższego otoczenia króla (gdzie znajdował się wspomniany Naruszewicz). „Gustowność i piękno Szczors” wychwalał Naruszewicz już w 1775 r.196 Wizyta królewska umocniła jeszcze wrażenia kronikarza. Zgodnie z oczekiwaniami Chreptowicza, 23 października 1784 r. w „Gazecie Warszawskiej” Naruszewicz ukazywał czytelnikom wzorcowy obraz majątku szczorsowskiego, gdzie ogród „piękny, kanały obszerne i czyste, drogi wszędzie lipami wysadzone, słowem jest to dom gdzie okazałość z wygodą i pożytkiem złączyła się.”197 Podobny cel spełnił wiersz Szczorse Teofili Glińskiej, opublikowany przy wstawiennictwie podkanclerzego w Magazynie Warszawskim(1785 r.).198

Wobec powszechnego uznania dla przeprowadzonych reform, na marginesie pozostały odosobnione słowa krytyki.199 Rozgłos, który otoczył dokonania Chreptowicza, sprawił, że już współcześni stawiali go w kręgu czołowych fizjokratów Rzeczypospolitej. Z uznaniem o reformach w dobrach podkanclerzego litewskiego pisał Józef Wybicki.200 W tym samym duchu wychwalał Chreptowicza Dziennik Ekonomiczno-Handlowy, który w maju 1791 r. poświęcił mu obszerny artykuł.201 Pochlebne opinie wyrażali jednakowo rodacy oraz cudzoziemcy. Dowodem gospodarności Chreptowicza był dla wielu nieduży folwark w Marymoncie, gdzie właściciel spędzał z rodziną wiosnę i część lata. Uwagę przyjezdnych zwracał starannie utrzymany dom z ogrodem, gdzie „dobry staruszek” hodował na wzgórzu kilka krów szwajcarskich.202

Mimo znacznego rozgłosu podkanclerzy wciąż był przekonany o niedostatecznej popularności fizjokratyzmu wśród właścicieli ziemskich.203 Tym bardziej nie lekceważył potrzeby ich upowszechniania, zwracając uwagę na swych przyjaciół i współpracowników. W 1787 r. przesłał Izabeli Branickiej własnoręczne Opisanie wyrabiania roli sposobem inflanckim z dokładną charakterystyką etapów przygotowania gruntu: orania, bronowania, zasiania, omłotu żyta i sianożęcia.204 Ten interesujący dokument stanowi dowód jego głębokiej wiedzy rolnej, ukazując zarazem skalę zakorzenienia „agromanii” pośród właścicieli ziemskich.205

Równolegle prowadził działalność publicystyczną. Jego pióra można się domyślać w Opisaniu gospodarstwa pszczołowego w Szczorszach, które mogło stanowić polemikę z opinią Mehliga, że „chowanie pszczół jest tu zaniedbane.”206

Obowiązki polityczne nie ułatwiały jednak działalności publicystycznej. Dopiero w 1802 r., w dodatku do polskiego przekładu dzieła Anne de Turgota O składaniu i podzieleniu majątków w społeczności, opublikował Chreptowicz rozprawę O reprodukcji corocznej krajowej. Już po śmierci ex-kanclerza, w 1814 r., ukazał się inny traktat jego autorstwa, „dziełko małe, lecz wiele dające nauki”, O prawie natury. Pisma te - wymagające odrębnej rozprawy, zapewne też wznowienia - wykazywały znaczne podobieństwo do traktatów twórcy fizjokratyzmu, Franciszka Quesnaya.207 Na gruncie polskim lokowały autora w kręgu czołowych teoretyków „sekty ekonomistów.” Wydanie ich przypadło już jednak na zmierzch doktryny fizjokratycznej w Polsce, i zapewne z tych przyczyn przeszło bez większego echa.

8. Komisja Edukacji Narodowej

Dodatkowym polem aktywności publicznej w omawianych latach była dla Chreptowicza działalność w Komisji Edukacji Narodowej. Utworzenie tej magistratury poprzedziła dyskusja na łamach Monitora, w której, jak się zdaje, poważną rolę odegrał podkanclerzy litewski. Jego ręki należy upatrywać w artykule z lipca 1773 r. pt. „Peri polieutycheias ton Polonon albo o uszczęśliwieniu Polski”.208 „Wynika więc – pisał Chreptowicz - konieczność i atencja, którą Rzeczpospolita obróci teraz do wystawienia ludzi zdolnych na sprawowanie urzędów, godności, i usług publicznych, aby czyniąc sławę Narodowi swemu w powszechności, przynosili oraz pożytek każdemu w szczególności.”209 Najprawdopodobniej jest to pierwszy głos, zapowiadający utworzenie KEN.

7 października 1773 r. Chreptowicz przedstawił w sejmie projekt ustawy o przejęciu spuścizny po jezuitach na rzecz nowego ministerstwa oświaty. „Zniesienie ks.ks. jezuitów – mówił – którym większa część edukacji krajowej z większą częścią funduszów, na to zapisanych, powierzona była, otwiera Rzeczypospolitej okazję do uczynienia potrzebnych ku utrzymaniu i powiększeniu światła narodowego ustaw.”210 Wraz z przyjęciem ustawy przez izbę poselską, podkanclerzy został powołany do „rozrządzenia dobrami jezuickimi” w celu zabezpieczenia funduszów KEN.211 Wkrótce po utworzeniu Komisji, mocą decyzji sejmu z 24 października, znalazł się Chreptowicz wśród ośmiu senatorów, którzy weszli do pierwszego składu nowego ministerstwa.212 Od tego momentu z mocy prawa zasiadał w Komisji nieprzerwanie do 8 czerwca 1791 r.213

W świetle wcześniejszych ustaleń na temat wykształcenia i wiedzy Chreptowicza, nie ulega wątpliwości, że zamiarem Stanisława Augusta było wykorzystanie jego przymiotów na rzecz reformy systemu edukacyjnego. Aktywny udział Chreptowicza w tworzeniu nowego ministerstwa potwierdzały opinie współczesnych.214 Jednocześnie jednak oficjalne zabiegi Chreptowicza nie byłyby możliwe bez zakulisowych ustaleń, podejmowanych między królem i ambasadą Rosji, gdzie podkanclerzy uzyskiwał coraz większe wpływy.215 Dzięki nim oddziaływał na kształt nowego ministerstwa i ustrój oświaty w Rzeczypospolitej. W sporządzonym wówczas „Planie edukacji narodowej” opowiadał się za oddaniem królowi mocy „urządzenia i utrzymywania edukacji narodowej” oraz prawa mianowania i odwoływania przewodniczącego KEN. „Plan” zakładał powołanie dwóch szkół głównych, w Polsce i na Litwie, oraz szkół niższego szczebla, nauczających „języków, literatury i historii.”216 Prawdopodobnie stał się on pierwowzorem dla systemu oświaty, ustanowionego po pierwszym rozbiorze.

Wraz z wejściem do składu KEN, Chreptowicz objął kierownictwo w Departamencie Akademii i Szkół Litewskich. Odtąd jego uczestnictwo w posiedzeniach, uwarunkowane obecnością w Warszawie, odciskało się w porządkowaniu zagadnień prawnych i organizacyjnych oraz opiece nad szkołami litewskimi. Pewnym jest, że swoje obowiązki wykonywał z właściwą sobie pedanterią, będąc – jak pisał Stanisław Kot – „najbardziej wytrwałym i pracowitym członkiem Komisji.”217 Ujawniał przy tym szczególną skrupulatność w nadzorze pieniędzy publicznych. Ta cecha - tak charakterystyczna również dla późniejszych działań Chreptowicza jako ministra spraw zagranicznych - skłoniła go w 1776 r. do wystąpienia przeciw nadużyciom finansowym szefa KEN, biskupa Massalskiego.218 W celu wyjaśnienia wątpliwości, 23 stycznia 1776 r. podkanclerzy przedstawił Komisji projekt „ultimatum” w interesie funduszu szkół litewskich, pozostających pod nadzorem biskupa. Wprawdzie głównym inicjatorem ujawnienia malwersacji był Józef Wybicki, to jednak postawa Chreptowicza, od lat powiązanego z Massalskim, kazała wysoko wystawiać jego walory moralne. Czystość jego pobudek potwierdzał nadto fakt, że był on jednym z konsyliarzy, którzy za udział w pracach Komisji nie pobierali pensji.219

Głównym sektorem aktywności podkanclerzego pozostawał nadzór nad szkołami litewskimi. Usprawnieniu miejscowej edukacji służyły częste wizytacje, przeprowadzane do czasu wespół z Ignacym Massalskim.220 Wspólne dla obu konsyliarzy poglądy fizjokratyczne sprzyjały zwróceniu uwagi na sprawę oświaty ludu w szkołach wydziałowych (gimnazjach) i podwydziałowych (powiatowych). W tym celu, po reformie 1780 r., zwierzchnictwo nad szkołami niższego szczebla przyznano kadrze naukowej uczelni wileńskiej. Wtedy też, staraniem podkanclerzego litewskiego, powołano szkoły powiatowe w jego dobrach, w Szczorsach i Wiszniewie.221

Uznanie i szacunek najświatlejszych ludzi epoki przyniósł Chreptowiczowi wieloletni patronat sprawowany nad Akademią Wileńską. Pod opieką czołowych profesorów miejscowej uczelni, Marcina Poczobutta-Odlanickiego i Jana Śniadeckiego, kształcili się synowie podkanclerzego, Adam i Aleksander.222 Zrozumienie dla potrzeb oświaty niewątpliwie wynikało z faktu, iż podkanclerzy sam był osobą głęboko wykształconą, a jako człowiek przepojony ideałami Oświecenia, w rozwoju nauki widział główną szansę wydźwignięcia kraju z zapaści cywilizacyjnej. Stąd przychylność dla Akademii, która przekładała się na wsparcie organizacyjne, finansowe i intelektualne.223

W 1783 r. sprzeciwił się planom zniesienia Szkoły Głównej w Wilnie, zdobywając wdzięczność tamtejszego grona naukowego.224 Liczne wyjazdy na Litwę „dla interesów akademickich” przysparzały szkole także korzyści materialnych. Pozytywnie zakończyły się zabiegi Chreptowicza, aby Karol Radziwiłł „kazał w hutach swoich [w Nalibokach nad Niemnem– KT] porobić szkła dla akademii wileńskiej do eksperymentalnej fizyki.” Dlatego niebawem wyrażał podkanclerzy wdzięczność księciu wojewodzie, że „szkoły proteguje i o edukację młodzieży dba.”225 W tym samym czasie wspierał obserwatorium astronomiczne w Wilnie. W 1788 r. zainteresował króla „kompozycją zwierciadeł ogromnych parabolicznych” do nowych teleskopów, które z inicjatywy Jana Śniadeckiego zamierzał sprowadzić z Anglii.226 Śniadecki szczegółowo informował Chreptowicza o budowie nowego teleskopu,227 który niebawem trafił do obserwatorium wileńskiego.228

Zainteresowanie podkanclerzego sprawami Akademii dotyczyło także zagadnień naukowych. Znaczny wpływ wywarł na prace pijara ks. Hieronima Stroynowskiego, który w 1785 r. opublikował rozprawę pt. „Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomii politycznej i prawa narodów”. Jak dowiódł Jobert, była ona rezultatem licznych konsultacji z Chreptowiczem, który jeszcze w rękopisie dzieła poczynił poważne poprawki.229 W toku prac zażądał od autora usunięcia rozdziału „Urząd sądowy wedle prawa oczywiście niesprawiedliwego sądzić nie może”. Jednocześnie nie zgodził się na dedykowanie mu dzieła. „Nauka prawa”, której współautorstwo należy przypisać podkanclerzemu, funkcjonowała w szkolnictwie do 1824 r., gdy Aleksander I usunął ją ze szkół.230

Rola i miejsce Chreptowicza w życiu Akademii Wileńskiej dawały możliwość silnego oddziaływania na sprawy wewnętrzne uczelni. Podkanclerzy nie zamierzał z tego rezygnować. Po śmierci rektora Ignacego Żaby, 1 marca 1778 r. na wakujące stanowisko postąpił ks. Juliusz Chevalier, wychowawca synów Chreptowicza. Po jego śmierci rektorem został inny protegowany, Marcin Poczobutt. W sferze domysłów pozostaje poparcie dla Georga Johanna Forstera, niemieckiego botanika, znanego z podróży dookoła świata. Objął on w Wilnie katedrę historii naturalnej, co zdaje się pozostawać w ścisłym związku z kontaktami z domem Chreptowiczów.231

Na polu oświaty podkanclerzy litewski prowadził własną politykę personalną, często wykraczającą poza mury wileńskiej Szkoły Głównej. Wykorzystując swój wpływ na Izabelę Branicką, w 1777 r. zabiegał o powierzenie urzędu prefekta szkół białostockich ks. Michałowskiemu, dając świadectwo „dobrych jego talentów i wiadomych obyczajów.”232 W 1781 r. zadecydował o oddaniu parafii akademickiej św. Jana w Wilnie profesorowi astronomii ks. Andrzejowi Strzeleckiemu.233 W tym samym czasie starał się wyjednać dla Jędrzeja Śniadeckiego posadę lekarza nadwornego. Chreptowicz cenił Śniadeckiego, uznając jego zapał w zakresie popularyzacji nowych metod wychowania młodzieży oraz pragnienie podniesienia wciąż niskiej rangi nauki na ziemiach Rzeczypospolitej. Tym razem jednak stanął na przeszkodzie konflikt brata, Jana, z prymasem Michałem Jerzym Poniatowskim o przywileje Akademii Krakowskiej. W tej sytuacji zabiegi „wielce sprzyjającego Śniadeckiemu” podkanclerzego litewskiego musiały ponieść fiasko.234

Zasadna jest opinia Michała Balińskiego, że Chreptowicza uznać należy za „najgłówniejszego protektora Akademii ówczesnej Wileńskiej.”235 Za swe zasługi doczekał się wdzięczności już za życia, czego dowodem pozostają słowa Jana Śniadeckiego: „Wszyscy Polacy winni JWWMPanu Dobrodziejowi zatrudnienie się rządowe edukacją młodzi, całe nowe pokolenie pożytki tak szczęśliwej i zbawiennej myśli, Akademia zaś tutejsza najważniejsze pomoce dla swego powołania i sławy.” Przekonanie to podzielał profesor wileńskiej uczelni Józef Frank. W jego ocenie działalność Chreptowicza zaliczała go do ludzi „o rozgłośnych imionach, którzy dla Wilna pozyskali nazwę Aten północnych.”236

Działalność w KEN miała, rzecz jasna, także charakter polityczny. Panująca w ministerium atmosfera zgody ponad podziałami sprzyjała łagodzeniu knowań opozycji, z czego Chreptowicz zdawał sobie sprawę. Jego zabiegi przyczyniły się ówcześnie do pozyskania przychylności szwagra, Michała Radziwiłła, wpierającego opozycję na Litwie i z tych przyczyn celowo wprowadzonego do Komisji.237

W rzeczywistości jednak podkanclerzy pozostawał w KEN głównie działaczem oświatowym. Bez tego trudno byłoby zrozumieć jednomyślność ocen pośród wspóczesnych, także postawę sejmów, wyrażających regularnie wobec członków KEN wdzięczność „nie tylko za przykładne i doskonałe urzędowych obowiązków sprawowanie, ale za prace ich bez pensji i żadnej nagrody pro publico.”238

9. Zamiłowania naukowe. Mecenat artystyczny. Postawa religijna

Aktywność Chreptowicza na polu oświaty była następstwem jego rozległych zamiłowań naukowych oraz fascynacji, skupiających się wokół sztuki i literatury. Oświeceniowe pasje z pewnością pogłębiła podróż po Europie. Faktem jest jednak, że w chwili wyjazdu(1769) liczył sobie już czterdzieści lat, ciesząc się w kraju ugruntowaną opinią światłego przedstawiciela elity.239

Zagorzałym bibliofilem był od wczesnej młodości. Pozostawał przy tym znawcą ksiąg i umiejętnym kolekcjonerem starych rękopisów. Gdy w 1767 r. biskup kujawski Józef Załuski został zesłany do Kaługi, część jego zbiorów trafiła na rynek księgarski, skąd szybko i sprawnie przeszła w ręce Chreptowicza. Wiadomo, że liczne pozycje bezcennego księgozbioru wykupował za pośrednictwem agentów, którzy w tym celu wyruszali nawet na trasę ich wywozu do Petersburga. W podobny sposób właściciel Szczors skupował co cenniejsze dobra z książnic klasztorów galicyjskich, skasowanych w latach siedemdziesiątych przez Józefa II.240 W rezultacie „niemałym kosztem” powstał jeden z najbardziej pokaźnych zbiorów prywatnych w Rzeczypospolitej. Część Chreptowicz trzymał w Warszawie (co podczas częstych wyjazdów na Litwę sprzyjało rabunkowi wartościowszych pozycji). Równocześnie jednak w Szczorsach wybudował gmach biblioteki, gdzie umieścił zbiory wzbogacane nowymi nabytkami. Całość powierzył troskliwej opiece bibliotekarza Mikołaja Wolskiego, szambelana królewskiego, ściągniętego w tym celu z Warszawy.241

Po trzecim rozbiorze część zasobów przekazał zaprzyjaźnionym osobom oraz instytucjom. W 1800 r. ofiarował Tadeuszowi Czackiemu zbiór rękopisów z czasów Władysława Jagiełły.242 Sześć lat później „wybrana i oddzielona” część zbiorów trafiła do Akademii Wileńskiej.243 Posunięcie to zdradzało powzięty już zamiar przekazania całej biblioteki szczorsowskiej na rzecz wileńskiej uczelni. Wkrótce ex-kanclerz plan ten potwierdził w odrębnym testamencie. Ostatnia jego wola nie została już jednak spełniona. Sprzeciwili się temu spadkobiercy zmarłego, synowie Adam i Ireneusz, powołując się na brak środków do wykupienia przez uczelnię zastawionej u kredytorów książnicy, oraz na fakt, że w testamencie urzędowym nie było wzmianki o tej darowiźnie.244 W ten sposób zasoby biblioteki, zasilane jeszcze przez synów Joachima, były wciąż imponujące, sięgając u schyłku XIX w. 15 tys. tomów, w tym 6 tys. polskich.245 W bogatej spuściźnie kanclerza litewskiego znalazła się m.in. korespondencja osobista i polityczna z okresu Sejmu Wielkiego, około 7 tys. sztychów i rycin oraz zbiór bezcennych map z kolekcji Stanisława Augusta (zakupionych od ks. Józefa Poniatowskiego z masy spadkowej po królu), sporządzonych na podstawie spisów parafialnych w Koronie i na Litwie przez nadwornego geografa monarchy, Hermana Karola de Pertheesa, u schyłku lat osiemdziesiątych. Trafiły tu również odpisy wybranych oryginałów Metryki Litewskiej, którą z woli Stanisława Augusta porządkowano od 1773 r. w kancelarii Chreptowicza. Praca spoczęła na pisarzu litewskim Adamie Naruszewiczu oraz na sekretarzu królewskim Antonim Kossakowskim. Oni też sporządzali spis dokumentów „ze zlecenia JP Podkanclerzego”, zapewniając swemu zwierzchnikowi stały wgląd w „konfirmacje przywilejów różnych, diplomata idque, indygenaty, baronostwa etc.”246

Nic dziwnego, że zbiory szczorsowskie były w XIX stuleciu przedmiotem licznych kwerend prowadzonych przez znamienitych przedstawicieli nauki i literatury. Dzięki postawie Adama Chreptowicza, który kontynuował tradycje bibliofilskie ojca, książnica gościnnie przyjmowała w swych progach m.in. braci Jana i Jędrzeja Śniadeckich, Joachima Lelewela, Jana Pawła Woronicza, Władysława Syrokomlę oraz Tomasza Zana, Jana Czeczota, Józefa Jeżowskiego, Antoniego Edwarda Odyńca. Gościł tu także Adam Mickiewicz, który mając swobodny wstęp na pokoje hrabiego i do biblioteki, w 1821 r. napisał tu poemat „Grażyna”. Jeszcze u schyłku stulecia z bogatych zasobów książnicy szczorsowskiej korzystał Bronisław Malinowski, Józef Kallenbach, Stanisław Ptaszycki i Janusz Iwaszkiewicz. Z tych przyczyn w XIX w. Szczorsy cieszyły się zaszczytnym mianem „Puław Litewskich”, pozostając ważnym ośrodkiem polskich badań naukowych.247

Biblioteka dotrwała w nienaruszonym stanie do 1915 r., spustoszona wówczas przez Rosjan. Część ocalałych zbiorów Chreptowiczowie przekazali w latach dwudziestych Uniwersytetowi Stefana Batorego w Wilnie.248

Joachim Chreptowicz był także wrażliwym protektorem sztuki. Zgodnie z duchem epoki, zaliczał się do kręgu tych amatorów i kolekcjonerów dzieł sztuki, który tworzyli - jak pisał Tadeusz Mańkowski - „zwolennicy cudzoziemszczyzny o guście wyrobionym za granicą.”249 W warszawskim mieszkaniu zgromadził kilka cennych obrazów - pejzaż Rembrandta i „Świętą rodzinę” Tycjana.250 Nie rywalizował z mecenatem artystycznym króla. Dopiero po trzecim rozbiorze sprowadził do Szczors ex-malarza nadwornego Stanisława Augusta, Marcello Bacciarellego. On też w cerkwi św. Dymitra Sołuńskiego pozostawił dwa znane dzieła: „Chrystusa błogosławiącego dzieci” i „Świętego Izydora, orzącego rolę”(1805). Ostatni ten obraz stał się ukłonem artysty w stronę zasłużonego fizjokraty. Święty Izydor został przedstawiony z twarzą Chreptowicza, przy którym, według tradycji, została ukazana Konstancja Chreptowiczowa z synami. W szczorsowskiej cerkwi znalazły się także inne dzieła artysty: „Adam i Ewa” oraz „Św. Jan Chrzcicel”. W pałacu spoczął obraz Bacciarellego pt. „Sejm Czteroletni” z podobiznami działaczy tego okresu. Artysta malował również portrety Chreptowiczów. Te jednak w skutek zawirowań dziejowych nie dotrwały do naszych czasów.251

Do Szczors Chreptowicz sprowadził również zakupiony z galerii Stanisława Augusta(w 1806 r.) obraz „Chrystus, trzymający w ręku glob z krzyżem” autorstwa Guido Reniego.252

Zainteresowanie malarstwem nadto wyrażały kontakty z wileńskim środowiskiem artystycznym, skupionym wokół Wydziału Sztuk Pięknych miejscowego Uniwersytetu. Pozwoliło to wzbogacić Szczorsy o dzieła Jana Rustema, profesora tamtejszej akademii, znanego podkanclerzemu zapewne z czasu jego studiów w malarni Bacciarellego w Warszawie.253 Podobną drogą nabył Chreptowicz obrazy innego przedstawiciela szkoły wileńskiej, Józefa Oleszkiewicza, z okresu jego pobytu w Wilnie ok. 1806 r.254 Wśród licznych obrazów spoczywających w Szczorsach znalazł się wreszcie najbardziej znany portret właściciela dóbr, autorstwa jednego „z najbardziej modnych i wziętych malarzy swego czasu”, Jana Chrzciciela Lampiego. Niestety i to dzieło zaginęło podczas powstania warszawskiego.255

Miernikiem upodobań artystycznych Chreptowicza był układ architektoniczny i wystrój zespołu parkowo-pałacowego w Szczorsach. Zachowując wierność duchowi epoki, u progu lat siedemdziesiątych właściciel sprowadził do swego majątku włoskiego architekta, Giuseppe de Sacco, prekursora odbudowy katedry wileńskiej. Przy współudziale innego Włocha, Carlo Spampaniego, kierującego dekoracją pałacowych wnętrz, Sacco sporządził nowy plan kompleksu klasycystycznych zabudowań. Dźwignięty z ruin pałac szczorsowski otrzymał styl Ludwika XV. Nie opodal pałacu powstał gmach biblioteki, wzniesiony na planie litery „T”. Piętrowa książnica otrzymała u wejścia niski portyk z tarasem, wsparty na czterech korynckich kolumnach. W klasycystycznym otoczeniu wyjątek stanowiła cerkiew unicka pod wezwaniem św. Dymitra. Wolą fundatora - i pod nadzorem francuskiego architekta Jakuba Gabriela - odbudowana została (po pożarze, który strawił świątynię 22 maja 1758 r.) w starym barokowym stylu. Budynki pałacowe zostały otoczone angielskim parkiem krajobrazowym, obejmującym rozległy obszar 24 ha. Krańce jego opierały się o malowniczy Niemen, gdzie wznosił się wówczas most o długości 274 metrów (najdłuższy na Niemnie). Zapewne pod wpływem Jacquesa Delille’a i jego głośnych „Ogrodów” - dzieła święcącego wśród współczesnych sentymentalistów tryumfy - wprowadził Chreptowicz do wystroju parku wątki sentymentalno-romantyczne. Świadectwem tego pozostaje do dziś szeroka aleja otoczona czterema rzędami lip oraz system kanałów i stawów, połączonych strumieniem. Swą fascynację dla tej tendencji w architekturze ogrodowej wyrażał właściciel podziwem dla Arkadii, słynnego ogrodu między Nieborowem a Łowiczem, stworzonego staraniem jego szwagierki, Heleny z Przeździeckich Radziwiłłowej.256 Nie mniej wymowny dla upodobań Chreptowicza pozostawał wystrój wnętrz pałacowych w Szczorsach, gdzie „na ścianach widniały madonny bizantyjskie tuż obok dumnych sarmackich postaci.”257 Zapatrywania fizjokratycznie kanclerza każą również domniemywać, że pod jego wpływem zamieścił Bacciarelli alegorię rolnictwa na plafonie Sali Audiencyjnej Zamku Królewskiego w Warszawie.258

Co najmniej w równym stopniu był Chreptowicz znawcą prozy i literatury pięknej. Mimo obowiązków, związanych z działalnością polityczną, z uwagą śledził rynek wydawniczy. U schyłku 1790 r. znalazł się na liście subskrybentów Iliady Homera, przełożonej na język polski przez Franciszka Ksawerego Dmochowskiego.259 Sam był autorem wierszy, utrzymanych w duchu sentymentalizmu polskiego, które ogłaszał anonimowo w Magazynie Warszawskim i Pamiętniku Warszawskim. Podjął się również przekładu na język polski „Hymnu do piękności” z popularnych „Ogrodów” Delilla. Uwagę zwraca fakt, że w tym samym czasie prowadził wierszem korespondencję z Franciszkiem Karpińskim. W „Odpisie” na list znanego poety stwierdzał:
„Nie mniemaj, proszę, że lubię prożny
Zwać się w tytułach jaśnie wielmożny
Strój tą świetnością twe kreishauptmany,
mnie sadzaj z bracią, nie między pany”.
Urząd senatorski nie wpłynął, jak widać, na cechy charakteru ministra, który pozostawał daleki od pychy właściwej nuworyszom. Świadomy tej prawdy Franciszek Karpiński trafnie zauważał:

„Czemu zacny Litaworze,
nie chcesz tytułów w pokorze?
Ciebie cnota czyni jasnym,
Tyś bogacz majątkiem własnym.”260

W sprawie poezji Chreptowicz zajmował głos również jako teoretyk. Kładąc nacisk na emocjonalne źródła poezji pisał: „Poezja jest w naturze człowieka. Młodzieniec w wieku kwitnącym myśl ma bujną, namiętności wrzące i porywcze; (...)jej duchem natchniony, jej mocą zachwycony, śpiewa przed ludem to, co czuje, nie dlatego, żeby lud pociągał do swego przeświadczenia(...), ale dlatego, żeby dał poznać wszystkim stan swojego serca.”261

Wrażliwość artystyczna i pasje naukowe Joachima Chreptowicza pozostawały osadzone w specyfice Oświecenia. Stąd deistyczne spojrzenie na porządek świata, przebijające z pism podkanclerzego. Zgodnie z nim, „Dawca Światła” i „Autor Natury” nie ma wpływu na doczesność, jest wszakże źródłem prawa natury, będącego gwarancją ładu w zbiorowości. „Zmowy towarzystwa – pisze Chreptowicz - które ludzie między sobą czynią, nic innego być nie powinny, jak tylko przyznanie i zaporęczenie sobie wzajemne bezpieczeństwa tych praw i pełnienia tych powinności, ustanowionych przez Autora Natury.”262 Członkiem wolnomularstwa najprawdopodobniej nie był.263 W zamian dawał upust swej pasji naukowej. Od czasu pobytu w Gdańsku (1769), był członkiem Towarzystwa Przyrodniczego (Societas phisicae experimentalis), gdzie zapewne zetknął się z gdańskim historykiem Gotfrydem Lengnichem (cieszącym się odtąd bliskimi kontaktami z dworem Stanisława Augusta). Był również członkiem Gdańskiego Towarzystwa Naturalistów (Naturfoschende Gessellschaft in Danzig). Nie można wykluczyć, że z jego inspiracji król przesłał tu kosztowny pierścień, który zwyczajowo przewodniczący Towarzystwa wkładał na palec podczas uroczystych posiedzeń.264

Pasje naukowe i zapatrywania Chreptowicza w znacznym stopniu rzucają światło na jego postawę religijną. Wiarygodna relacja Juliana Bartoszewicza, pochodząca z nieodległego czasu, podaje: „dawno już przedtem wziął rozbrat z wiarą naddziadów, wierny duchowi czasu. Czytał książki bezbożne i obłąkały go mocne duchy. Stał się filozofem.” Sposobem pojmowania spraw religijnych nie odbiegał od Stanisława Augusta, co niewątpliwie było kolejnym ogniwem łączącym obu polityków. Przez całe życie wykazywał wszakże wrażliwość na niedolę. Wspierał ubogich i „dawał pensję po kryjomu wstydzącym się żebrać.” Mimo to dopiero pod koniec życia, po ustąpieniu ze sceny politycznej, zweryfikował postawę religijną. „Teraz w spokojności – pisze Bartoszewicz - zwrócił uwagę na czczość rozumowań, nawrócił się stanowczo.”265 Zapewne pod wpływem tej konwersji Hipolit Stupnicki tak jednoznacznie ocenił ex-kanclerza: „pełen ducha religijnego i na ubogich miłosierny.”266

10. Życie prywatne

Wiele wskazuje na to, że ślub zawarty z Konstancją Przeździecką w Warszawie 22 grudnia 1766 r.,267 był jednym z tych posunięć, które wydatnie ułatwiły Chreptowiczowi dalszą karierę polityczną. Pieczęć mniejszą litewską przejął po śmierci swego teścia, Antoniego. Jednocześnie małżeństwo siostry Konstancji, Heleny Przeździeckiej, z Michałem Radziwiłłem, ułatwiło podkanclerzemu od dawna planowane zbliżenie z domem Radziwiłłów.268 Sam Chreptowicz, z racji małżeństwa z Konstancją, przez następne lata był opiekunem małoletniego brata żony, Dominika Przeździeckiego, w późniejszym czasie starosty mińskiego, cieszącego się protekcją podkanclerzego zarówno w zakresie spraw majątkowych jak i politycznych.269

Sama Chreptowiczowa nie posiadała ambicji politycznych. Nie słychać też nic o skandalach małżeńskich, których nie brakowało w oświeconej Polsce. Jest natomiast rzeczą pewną, że ustępując pierwszego miejsca mężowi, podkanclerzyna dbała o wystawność senatorskiego domu,270 skupiając się zarazem na wychowywaniu dzieci. Nie dziwi więc, że w 1784 r., goszczący u Chreptowiczów Georg Johann Forster, zwracał uwagę na „bardzo zmęczone spojrzenie” i twarz Chreptowiczowej, „która niegdyś była ładna”.271

Z małżeństwa Chreptowiczów przyszło na świat pięcioro dzieci. Najstarszy, Adam (ur. w Szczorsach 19 marca 1768 r.), rychło poszedł w ślady ojca. Po zakończeniu nauki w Akademii Wileńskiej osiągnął stopień rotmistrza kawalerii narodowej. Od 1790 r. był posłem nowogródzkim na Sejm Czteroletni. Polityki uczył się od ojca, towarzysząc mu często w bieżących obowiązkach i podróżach.272 Stąd podobne poglądy i zaufanie, którym Joachim darzył swego syna w burzliwym okresie Sejmu. Jeszcze w przededniu obrad, wiosną 1788 r., podkanclerzy litewski wysłał Adama w podróż na zachód Europy „dla nabrania tam poloru i wiadomości przyzwoitych urodzeniu i stanowi jego.”273 W towarzystwie marszałka dworu Chreptowiczów, majora Weyraucha,274 udał się do Anglii, przejeżdżając po drodze przez Niemcy i Danię. Wraz z przybyciem do Londynu trafił w kręgi tamtejszej arystokracji, korzystając z rekomendacji Stanisława Augusta i zapewne ojca, który mógł powoływać się na znajomości z okresu swojej podróży do Anglii. Wiadomo, że Adam wszedł w bliskie kontakty z lordem Fryderykiem Northem. Bezpośrednim następstwem tej znajomości stał się rychły przyjazd do Polski syna byłego premiera angielskiego i jego gorące przyjęcie w Szczorsach.275 Pobyt Adama na ziemi brytyjskiej zaowocował jego szczerą fascynacją obyczajami i kulturą Anglii, co już współczesnym pozwalało określać go mianem „anglomana”.276

W przeciwieństwie do ojca, po drugim rozbiorze, nie usunął się Adam z życia politycznego. Podczas powstania, obdarzony zaufaniem przez Tadeusza Kościuszkę, został nawet patentowany na generała milicji województwa nowogródzkiego. Udział w insurekcji stał się jednak źródłem odwetu ze strony Rosjan, którzy w okresie zwycięstw Aleksandra Suworowa zrujnowali dobra szczorsowskie. W jakimś stopniu tłumaczy to późniejszą postawę polityczną Adama. Po trzecim rozbiorze związał się zdecydowanie z orientacją rosyjską. Postawy swej nie zmienił nawet w okresie zwycięstw Napoleona. Pomimo wejścia, z woli cesarza Francuzów, w skład profrancuskiej Izby Administracyjnej Departamentu Wileńskiego (w 1812 r.), pozostał wierny nadziejom związanym z Aleksandrem I. Po kongresie wiedeńskim nie angażował się już czynnie w politykę. Jako „pan 45.000 dusz”, poświęcił się kontynuowaniu przeobrażeń w swych dobrach. W Szczorsach pobudował szpital wiejski, reaktywował szkołę. Szkółki dla włościan ufundował także w Chołopieniczach i Niechniewiczach. Równocześnie utrzymywał bliskie kontakty z przedstawicielami oświaty i nauki. W 1818 r. stanął obok Michała Ogińskiego i Michała Bielińskiego na czele powołanego w Wilnie Towarzystwa Typograficznego. Postawa Adama, człowieka prostodusznego i wrażliwego na potrzeby innych, przyciągała do Szczors literatów i naukowców. „Puław Litewskich” nie ominął także Adam Jerzy Czartoryski, będący ówcześnie kuratorem oświaty okręgu wileńskiego. W nowych warunkach Adam Chreptowicz odrzucał myśli insurekcyjne. Z tych przyczyn wystąpił przeciw powstaniu w 1831 r., posuwając się do oddania stadniny szczorsowskiej w ręce armii rosyjskiej.277

Mniej barwnie ułożyło sie życie osobiste Adama. Jego małżestwo z Maria Granowską okazało się chybione i wkrótce zakończyło sie rozwodem. Adam umarł bezdzietnie.

Po śmierci ojca w 1812 r., Adam przejął majątek, dzieląc administrację nad fortuną z młodszym swym bratem, Ireneuszem (ur. w Warszawie 19 lutego 1775 r.).278 Przyznać trzeba, że wysiłki wychowawcze Joachima Chreptowicza – skłonnego powierzać opiekę nad dziećmi cudzoziemskim guwernerom - nie przyniosły jednolitych rezultatów wobec obu synów. Choć po trzecim rozbiorze obaj pozostali lojalnymi poddanymi carów, to Ireneusz - w przeciwieństwie do Adama, silnie związanego z kulturą polską - „wkrótce stał się zupełnym Rosjaninem”(A.J. Czartoryski). Niedługo po klęsce powstania kościuszkowskiego i trzecim rozbiorze Polski, udał się do Petersburga, gdzie rozpoczął starania o podjęcie służby w rosyjskiej dyplomacji. W tym celu głośno wypierał się polskości i zabiegał o popularność w kręgach petersburskich elit. Najgorsze świadectwo wystawiła mu przy tym odmowa zaręczenia za wolność Ignacego Potockiego (więzionego w Twierdzy Pietropawłowskiej po upadku insurekcji), co miał uczynić wraz z polską arystokracją w 1796 r.279 Miarą zatraty „odziedziczonych po przodkach uczuć narodowych”, stał się kosmopolityczny model wychowania dzieci, przyjęty przez Ireneusza i jego małżonkę, Karolinę von der Roene (poślubioną w 1807 r.). Syn z tego małżeństwa, Michał Joachim (ur. w Rydze w 1809 r.), żonaty z hr. Eleną Nesselrode (córką rosyjskiego ministra spraw zagranicznych), stał się „zupełnie obcym krajowi” i przez współczesnych Polaków został dosadnie oceniony jako „skosmopoliciały wyrodek”.280 Podobnie potoczyły się losy córki Ireneusza, Marii, poślubionej posłowi rosyjskiemu w Konstantynopolu, hr. Apolinaremu Butieniewowi (przy którym przeszła na prawosławie). Starszy syn z tego małżeństwa, Michał Chreptowicz-Butieniew, zawierał jako ambasador rosyjski układ ze Stolicą Apostolską(1882). W 1893 r. ta zruszczała już linia Chreptowiczów po kądzieli, otrzymała prawo do zachowania nazwiska mocą ukazu Mikołaja II (męska linia rodu Chreptowiczów wymarła wraz z synem Ireneusza). Po śmierci Michała w 1897 r. majątek przejął jego młodszy brat, Konstanty, a po nim Apolinary, ambasador rosyjski w Watykanie u progu pontyfikatu Piusa X, zaś w przededniu I wojny światowej dyplomata na placówce w Tokio. Apolinaremu - uznawanemu przez współczesnych za człowieka o wysokiej kulturze i artystycznym smaku - należy przypisać częściową odbudowę Szczors po zniszczeniach z 1915 r. Przypadła ona na czasy odrodzonej II Rzeczypospolitej, w której wyrosło kolejne pokolenie aż siedmiorga dzieci Apolinarego(zm.1946). Mimo koegzystencji ze społecznością polską (wychowawcą synów, Sierioży i Miszy, był Jeremi Przybora) oraz wspólnej tułaczki po 17 września 1939 r., rodzina Butieniewych zachowała niezmiennie silny związek z kulturą rosyjską. Wkrótce po inwazji sowieckiej na Polskę ojciec rodziny, Apolinary, wraz z drugą żoną Olgą oraz synem Sieriożą, zostali osadzeni w więzieniu nowogródzkim. Najcięższy los spotkał Olgę, zesłaną do Kazachstanu, skąd przedostała się do Armii Polskiej gen. Władysława Andersa, przechodząc z nią szlak bojowy aż pod Monte Casino. Inni, już z początkiem wojny, przez Warszawę dotarli na Zachód, gdzie z pomocą Międzynarodowego Czerwonego Krzyża doczekali szczęśliwego spotkania z ocalałą rodziną i wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych.281

9 maja 1769 r. w Warszawie przyszła na świat córka Ewa. Dla ojca, zabiegającego o poszerzenie swoich wpływów na Litwie, nie było bez znaczenia wydanie Ewy za Michała Brzostowskiego, starostę orańskiego, bystrzyckiego i grodowego mińskiego(w 1790 r.). Jako poseł trocki uczestniczył Brzostowski w obradach Sejmu Wielkiego, korzystając obficie, na wielu płaszczyznach, z otwartej protekcji teścia. Za wstawiennictwem Chreptowicza, w 1790 r. został udekorowany orderem św. Stanisława, a rok później orderem Orła Białego.282 W posagu Ewa wniosła do małżeństwa miasteczko Sztabin nad Biebrzą, znane z bogatych pokładów żelaza i mądrej polityki ojca. W ten sposób majątek Brzostowskich wydatnie się powiększył. Jakkolwiek, mimo starań teścia, nie znalazł się Michał w senacie Rzeczypospolitej, godnie kontynuował tradycje senatorskiego rodu żony. W Michaliszkach pod Wilnem doczekali Brzostowscy narodzin syna Karola (11 lutego 1796), słynącego w przyszłości z wielkiego zaangażowania w rozwój przemysłu na obszarze dóbr sztabińskich. Brzostowscy odgrywali niemałą rolę w życiu towarzyskim Wilna. Jeszcze po trzecim rozbiorze ich tamtejszy pałac był - według oceny współczesnych - „najwięcej eleganckim” w mieście. Długo spełniał rolę „domu otwartego”, gdzie Michał Brzostowski – „człowiek bardzo miły i uprzedzająco grzeczny” - wraz z małżonką Ewą z Chreptowiczów – z „godnością i wdziękiem” pełniącą honory pani domu - z estymą gościli w swych progach towarzystwo, złożone z uczonych, literatów i arystokracji. Pałac odgrywał ważną rolę ośrodka życia polskiego, gdzie zgodne i szczęśliwe małżeństwo Ewy i Michała Brzostowskich kultywowało tradycję i patriotyczne wzorce, odziedziczone po przodkach.283

Małżeństwa Joachima i Konstancji Chreptowiczów nie ominęły nieszczęścia. 27 marca 1786 r., w wieku zaledwie czternastu lat, zmarł w Warszawie syn, Aleksander.284 Jego śmierć wstrząsnęła małżonkami, pogłębiając kłopoty zdrowotne żony Chreptowicza. Niespełna rok po tym wydarzeniu „zacna z urodzenia i wysokich przymiotów” Konstancja Chreptowiczowa zmarła w Warszawie 20 marca 1787 r. Joachim pochował małżonkę osiem dni później w warszawskim kościele oo. Kapucynów.285

Nieszczęścia rodzinne nie pozostały bez wpływu na wzmożoną aktywność publiczną podkanclerzego litewskiego, widoczną w następnych latach. Odwrotny już skutek wywołała śmierć dwudziestoletniego syna, Ignacego, w maju 1793 r. w Grodnie.286 Śmierć Ignacego, z którym Chreptowicz wiązał wiele nadziei, załamała ojcem, stając się jedną z przyczyn opuszczenia kraju, wyjazdu „do wód” Karlsbadu i rychłego odsunięcia się od polityki.

1 S. Okolski, Orbis Polonus, Kraków 1649, s. 316; K. Niesiecki, Herbarz Polski, Lipsk 1839, s. 85-86.

2 A.W. Kojałowicz, Historiae Lituanae a coniunctione Magni Ducatus cum Regno Poloniae ad unionem corumdominiorum, Antverpiae 1669, s. 167.

3 A. Boniecki, Herbarz Polski, t. III, cz. I, Warszawa 1900, s. 85; S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. III, Warszawa 1905, s. 253.

4 J. Chreptowicz, Pamiętnik rodu Chreptowiczów, [w:] „Kronika rodzinna” 1890, nr 20, s. 609. Fragment kopii rękopisu znajduje się w: BPAN rkps 1354, k. 17.

5 Zaginięcie tegoż potwierdza udokumentowany brak w AGAD: tzw.ML I, 17. Zob. też: J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 610; A. Boniecki, op. cit., s. 85. Nic nie wiemy o innym domniemanym protoplascie rodu, bojarze Świdrygiełły, Chrebcie, być może ojcu Jakuba, którego związku z Chreptowiczami źródła nie potwierdzają. Zob. K. Pietkiewicz, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka, Poznań 1995, s. 111.

6 W. Maciejewska, Chreptowicz Jan Litawor, PSB, t. III, Kraków 1937, 440-441; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 646-649.

7 W. Maciejewska, Chreptowicz Fedko, PSB, t. III, s. 440; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 676; A. Boniecki, op. cit., 85.

8 W. Maciejewska, Chreptowicz Jan Litawor, s. 440.

9 Z nadań Kazimierza IV, Aleksandra i Zygmunta I, Jan Litawor posiadł: Wyszków i Muhobudy (1487), Lejty, Ejgiminowszczyznę, Bejnarowicze i Hryczynów (1492), Dworzyszcze Strzelnikowskie, Kosów Poleski i Mereczowszczyznę (1494), Pirchały (1495), Zacierzów i Bołonki (1496), Suwejki, Młyniszcze, Horodek(1510) i in. Chreptowiczowie toczyli w tym czasie sprawy sądowe z Iliniczami o zamek Mir wraz z przyległościami. Zob. J.Chreptowicz, Pamiętnik, s. 647-648; A.Boniecki, op.cit., s. 85; R.Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 255; K. Pietkiewicz, op. cit., s. 127; W. Maciejewska, Chreptowicz Jan Litawor, s. 440.

10 A. Boniecki, op. cit., s. 84; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 610. Isnieje też wersja Michała Chreptowicza-Butieniewa, który stwierdza, że przydomek Litawor stworzył Iwaszko, aby „podkreślić przynależność rodu do Litwy.” Zob. M.A. Butieniew, Istorija staroj russkoj dworianskoj siemji. Chronika siemji Butieniewych, Moskwa 2002, s. 31.

11 J. Bartoszewicz, Chreptowicz Melecy Bohuryński, EPOrg., t. V, s. 504; K. Chodynicki, Chreptowicz Bohuryński Melecy, PSB, t. III, Kraków 1937, s. 444-445; Z. Wojtkowiak, Litwa Zawilejska w XV i pierwszej połowie XVI wieku, Poznań 1980, s. 132.

12 A.W. Kojałowicz, op. cit., s. 226; W. Maciejewska, Chreptowicz Jan Litawor, s. 440, M.A. Butieniew, op.cit., s. 31.

13 Ibidem; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 646-647.

14 W. Maciejewska, Chreptowicz Fedko, s. 440. Za swe usługi na rzecz Aleksandra I, w 1499 r. został Fedko obdarzony miejscowością Lubcz na lewym brzegu Niemna, będącą dotąd osobistą własnością Wielkich Książąt Litewskich.

15 A.W. Kojałowicz, op. cit., s. 281; M. Bielski, Kronika polska, Kraków 1594, s. 489; W. Maciejewska, Chreptowicz Jan Litawor, s. 440; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 647.

16 K. Chodynicki, Chreptowicz Bohuryński Melecy, s. 444.

17 [A. Chreptowicz], Ród Ichmościów Panów Chreptowiczów, b.m.b.d., BJ rkps 3563, k. 3.

18 A. Chreptowicz podaje, że poczet konny Jerzego w wojnie inflanckiej liczył 5 koni. W relacji J. Chreptowicza pada liczba 8. Mienicki wspomina o poczcie konnym Jerzego tylko w trakcie wojny z Moskwą. Zob. ibidem, k. 4; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 678; R. Mienicki, Chreptowicz Jerzy, PSB, t. III, Kraków 1937, s. 441.

19 Ibidem. Ofiarę życia w obronie Litwy poniósł także inny nieznany z imienia przedstawiciel rodu, poległy w bitwie z wojskami moskiewskimi pod Szkłowem(1654). Pięć lat wcześniej, w walce z powstańcami Chmielnickiego na Litwie odznaczył się podkomorzy Ostap Chreptowicz, który pod komendę Janusza Radziwiłła przyprzybył wraz z pocztem 150 koni. Zob. H. Wisner, Janusz Radziwiłł 1612-1655, Warszawa 2000, s. 138, 170.

20 K. Chodynicki, Chreptowicz Bohuryński Melecy, s. 444.

21 Zob. H. Litwin, Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569-1648, Warszawa 2000, s. 37, 172, 181; R. Janisławski, Kilka słów o Równem, Równe 1939, s. 5.

22 W. Maciejewska, Chreptowicz Fedko, s. 440; S. Uruski, op. cit., s. 254; A. Boniecki, op. cit., s. 91.

23 M. Stryjkowski, Kronika, t. II, s. 248; A. W. Kojałowicz, op. cit., s. 260; M. Bielski, op. cit., 479.

24 Por. r. I, przyp. 17.

25 Cz. Jankowski, Powiat Oszmiański, cz. I, Petersburg 1900, s. 170; T. Sosiński, Ziemia nowogródzka – zarys dziejów, Warszawa 2001, s. 17, 167.

26 Ibidem, s. 171.

27 A. Chreptowicz do S. Brzuchańskiego, Orłowciszki 26 II 1654, AGAD APrzeź gr. B/719, k. 1.

28 A. H. Kirkor, Przewodnik po Wilnie i jego okolicach, wyd. 3, Wilno 1889, s. 173-174; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 678; R. Mienicki, Chreptowicz Jerzy, s. 441. Kościół wielokrotnie padał ofiarą wojen i rewolucji. Francuzi przekształcili go w 1812 r. w szpital wojskowy, potem przez długi czas pełnił rolę magazynu. Do 1939 r. znajdował sie tam portret fundatora. Por. M.A. Butieniew, op. cit., s. 33.

29 Testament Katarzyny Littaworówny-Chreptowiczówny Czyżowej, Wilno 24 III 1671, ABWil C 11.

30 A. Boniecki, op. cit., s. 88.

31 Ibidem; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 36; S. Uruski, op. cit., s. 255; S. Maskiewicz, Dyjariusz, [w:] Moskwa w rękach Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu polskiego w Moskwie 1610-1612, Kryspinów 1995, s. 119-120.

32 O. Pietruski, Elektorów poczet, Lwów 1845, s. 48; S. Uruski, op. cit., s. 256.

33 L. Chodźko, Historia domu Rawitów-Ostrowskich, Lwów 1871, s.19-26; Cz. Jankowski, op. cit., cz. II, s.260.

34 [M. Chreptowicz], Maiestas Sarmatiae fortunatis ubique victoris serenissimi et invictissimi Ioannis III Poloniarum Regis, ab Alma Universitate Vilniensi Societatis Iesu adorata, Wilno 1688, s. 208.

35 O. Pietruski, op. cit., s. 48.

36 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 38; A. Boniecki, op. cit., s. 90.

37 M. Czeppe, Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mniszcha 1750-1763, Warszawa 1998, s. 214, 228.

38 M. Czaplińska, Mniszech Jerzy August Wandalin, PSB, t. XXI, Kraków 1976, s. 470-471.

39 Mowa od Senatu miana przez Jaśnie Wielmożnego Pana Jana Littawora Chreptowicza Kasztelana Nowogródzkiego, b.m.b.d. [Mowa wygłoszona w okoliczności śmierci Jerzego Radziwiłła.]; Jan Chreptowicz do NN, Poporcie 8 IX 1760, BCzart rkps 3841, k. 140. Autor donosił o przebiegu sejmiku w Nowogródku i wypełnieniu rozkazów adresata; por. S. Ptaszycki, Szczorsowska biblioteka grafa Litawora Chreptowicza, Moskwa 1899, s. 15; tenże, Krótka wiadomość o rękopisach biblioteki szczorsowskiej, [w:] Z ziemi pagórków leśnych z ziemi łąk zielonych. Książka zbiorowa poświęcona pamięci Adama Mickiewicza w stuletnią rocznicę jego urodzin 1798-1898, Warszawa 1899; Z. Zielińska, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743-1752, Warszawa 1983, s. 358.

40 S. Łoza, Order Orła Białego, Warszawa 1939, s. 36.

41 Tenże, Historia Orderu, s. 116; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 38.

42 S. Ptaszycki, Szczorsowska biblioteka, s. 15. To Jan Chreptowicz ufundował istniejące do dziś epitafium z czarnego marmuru na frontonie kościoła św. Jana w Wilnie, poświęcone siostrze Joachima, Annie z Chreptowiczów. Zob. m.in.: Adam Kirkor: Przewodnik po Wilnie, s. 140-141.

43 Jan przeżył czworo swoich dzieci: Józefa, Antoniego, Stanisława i Maryannę. Zob. J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 38-39; A. Boniecki, op. cit., s. 90.

44 O. Pietruski, op. cit., s. 48.

45 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 39; R. Aftanazy, op. cit., t. I, s. 273.

46 W. Konopczyński, Chreptowicz Karol Litawor, PSB, t. III, s. 443.

47 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 39.

48 Ibidem, s. 39, 77; R. Aftanazy, op. cit., t. II, s. 226.

49 Spis profesorów i uczniów kolegium wileńskiego 1731-1741, BCzart rkps 1826, k. 40.

50 E. Aleksandrowska, Korytyński Onufry Tomasz, PSB, t. XIV, Wrocław 1968-1969, s. 157.

51 Biogram K. Wyrwicza: BPAN rkps 1354, k. 165-166; R. Kaleta, Obiady czwartkowe na dworze króla Stanisława Augusta, [w:] Warszawa XVIII wieku, z. 2, red. J. Kowecki, Warszawa 1973, s. 58; J. Łojek, „Gazeta Warszawska” księdza Łuskiny 1774-1793, Warszawa 1959, s. 36.

52 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77.

53 I. Szybiak, Massalski Ignacy Jakub, PSB, t. XX, Wrocław 1975, s. 135; E. Raila, Vilnius Bischop Ignotas Massalskis and the enlighment epoch in Lithuania, Vilnius 1995, s. 4, 10; M. Matuszewicz, Pamiętniki, Warszawa 1876, t. IV, s. 4.

54 S. Lubomirski, Pamiętniki, Lwów 1925, s. 198.

55 J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, Paryż 1848, s. 183.

56 G. Forster, Dziennik podróży po Polsce, [w:] Polska w oczach cudzoziemców, oprac. W. Zawadzki, Warszawa 1963, t. II, s. 90.

57 M. Matuszewicz, op. cit., t. II, s. 196.

58 G. Forster, op. cit., t. II, s. 99.

59 J. U. Niemcewicz, op. cit., s. 183.

60 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77; A. Boniecki, op. cit., s. 90; J. Bartoszewicz, op. cit., t. V, s. 505.

61 M. Czeppe, Kamaryla Pana z Dukli, s. 204.

62 M. Matuszewicz, op. cit., t. II, s. 147; Z. Zielińska, Walka „Familii”, s. 358.

63 W. Konopczyński, Polska w dobie wojny siedmioletniej, cz. I, Kraków 1909, s. 187-188; J. Michalski, Plan Czartoryskich naprawy Rzeczypospolitej, KH, r. 63, nr 4-5, Warszawa 1956, s. 32.

64 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77; A. Boniecki, op. cit., s. 90.

65 Ibidem. Elekcja Chreptowicza nastąpiła w poniedziałek przed dniem św. Bartłomieja (24 sierpnia) 1753 r., kiedy to zwyczajowo odbywały się sejmiki deputackie (trybunalskie).

66 Diariusz sejmu ordynaryjnego według kadencji swojej w Warszawie przypadającego dnia 30 septembris 1754 zaczętego, [w:] W. Konopczyński, Diariusze sejmowe z wieku XVIII, t. III, Warszawa 1937, s. 244.

67 Ibidem, s. 169, 197.

68 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77.

69 W. Konopczyński, Polska w dobie wojny, cz. I. s. 475

70 M. Matuszewicz, op. cit., t. II, s. 147-148.

71 Ibidem, t. IV, s. 4. Por. J. Kossakowski, Pamiętnik...biskupa inflanckiego 1738-1788, wyd. A. Darowski, Warszawa 1891, s. 30; Z. Zielińska, Walka o reformę, s. 358; J. Bartoszewicz, Panowie niemieccy na dworze Stanisława Augusta, Warszawa 1852, s. 35.

72 Chreptowicz z Matuszewiczem wyszli hetmanowi na spotkanie w jego drodze z Wołczyna do Białegostoku, gdzie ich na popasie w Kleszczelach „hetman bardzo łaskawie przyjął.”; M. Matuszewicz, op. cit., t. III, s. 60; J. Nieć, Młodość ostatniego elekta. Stanisław Antoni Poniatowski 1732-1764; Kraków 1935, s. 30.

73 G. Forster, op. cit., t. II, s. 78.

74 Stanisław August do J. Chreptowicza, Warszawa 14 VI 1784, BCzart rkps 724, k. 232.

75 J. Kossakowski, op. cit., s. 192.

76 W. Konopczyński, Branicka Izabella, PSB, t. II, Kraków 1936, s. 396.

77 Tenże, Polska w dobie wojny, cz. I, s. 230.

78 M. Czeppe, Kamaryla Pana z Dukli, s. 202.

79 Por. r. I, przyp. 72; W. Konopczyński, Branicki Jan Klemens, PSB, t. II, Kraków 1936, s. 405.

80 W. Konopczyński, Polska w dobie wojny, cz. I, s. 325. Sejmiki gromniczne odbywały się tradycyjnie raz do roku w święto Matki Boskiej Gromnicznej(2 lutego) i rozstrzygały o bieżących sprawach powiatu lub ziemi.

81 J. Kossakowski, op. cit., s. 51.

82 H. Rzewuski, Pamiątki JPana Seweryna Soplicy, Cześnika Parnawskiego, t. V, Paryż b.d., s. 16; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77.

83 Dyariusz Seymu Convocationis siedmio-niedzielnego warszawskiego, Warszawa 1764, s. 169; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77; M. Matuszewicz, op. cit., t. I, s. 169.

84 Dyariusz Seymu Electionis między wsią Wolą a miastem Warszawą odprawionego, Warszawa 1764, s. 76-77; Mowy sejmowe z czasów panowania Stanisława Augusta króla polskiego od r. 1764 do 1793, t. I, Poznań 1888, s. 114-115.

85 Dyariusz Seymu Electionis, s. 58-60.

86 O. Pietruski, op. cit., 48.

87 J. Wolff, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386-1795, Kraków 1885, s. 301, 497; Z. Gloger, Encyklopedia Staropolska, t. III, Warszawa 1885, s. 25.

88 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77.

89 J. Kossakowski, op. cit., s. 104.

90 Stanisław August do M. Glayre’a, Warszawa 9 IX 1772, [w:] Stanisław Poniatowski i Maurycy Glayre. Korespondencja dotycząca rozbiorów Polski, wyd. E. Mottaza, cz. I, Warszawa 1901, s. 80.

91 Stanisław August do J. Chreptowicza, Warszawa 14 VI 1784, BCzart rkps 724, k. 218.

92 Na służbę u boku króla „przed ministerium razem z początkiem panowania” powoływał się Chreptowicz jeszcze w 1790 r. Por. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 4 VIII 1790, BCzart rkps 724, k. 470.

93 Pożyczki, obligi, rozliczenia z Radziwiłłami, AGAD APrzeź gr. B/67, k. 8-26.

94 J. Michalski, Radziwiłł Karol Stanisław zwany Panie Kochanku, PSB, t. XXX, Wrocław 1987, s. 257-258; E. Rudzki, Damy polskie XVIII wieku, Warszawa 1997, s. 113-114.

95 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77; S.A. Poniatowski, Pamiętniki, Drezno 1870, cz. I, s. 177.

96 Stanisław August do NN, 25 VI 1766, BJ rkps 7874, k. 8. Król nawołuje do „powierności” w obliczu sejmu i „obrania urodzonych posłów”. Nie wykluczone, że adresatem mógł być Joachim Chreptowicz.

97 Dyariusz Seymu Walnego Warszawskiego spisany Roku Pańskiego 1766, BCzart rkps 1692, k. 16.

98 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 77.

99 K. L. Chreptowicz, Manifestatio Seu Protestatio contra Illmum Principem de Repnin Legatum Russiae ad Serenissimum Regem et Republicam Polonam, [Warszawa] 1767. Marszałek grodzieński, w korespondencji rosyjskiej występuje jako „bezrazsudnyj Poliak”. Zob. W. Konopczyński, Chreptowicz Karol Litawor, s. 444.

100 Przekonuje o tym obfita korespondencja, zgromadzona w Szczorsach, m.in. listy króla i Repnina z tego okresu. Zob. S. Ptaszycki, Szczorsowska biblioteka, s. 16.

101 S. Lubomirski, op. cit., s. 204.

102 J. Kossakowski, op. cit., s. 157.

103 S. Lubomiski, op. cit., s. 137.

104 Stanisław August do J. Chreptowicza, Warszawa 7 II 1770, [w:] W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. I, Warszawa 1936, s. 444.

105 J. Ogrodzki do J. Chreptowicza, Warszawa 14 IV 1770, ibidem.

106 W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. I, s. 449; Z. Libiszowska, Ludwik XV, Wrocław 1997, s. 189. Warto zaznaczyć, ze misja Chreptowicza znacznie przekroczyła znaczeniem i rangą działalność innego emisariusza króla, Karola de Saint-Pol (zob. S. Lubomirski, op. cit., s. 92).

107 Stanisław August do Masfielda, b.m.b.d., AGAD Zb. Pop. 216, k. 80; Z. Libiszowska, Życie polskie w Londynie, s. 191.

108 S. Lubomirski, op. cit., s. 17.

109 Ibidem, s. 198.

110 Z. Zielińska, Ogiński Andrzej Ignacy Joachim Jozafat, PSB, t. XXIII, Wrocław 1978, s. 597.

111 S. Lubomirski, op. cit. 204.

112 Dziennik Chreptowicza, 9 VI 1772, AGAD APPot 313, t. VII, 82 I.

113 Ibidem, 16 VI 1772, op. cit.

114 Diariusz sejmu 1773-1775, BJ rkps akc. 92/61, t. I, k. 64-65.

115 Ibidem, k. 37.

116 W. Konopczyński, Branicka Izabella, s. 396.

117 Instrukcja sejmiku nowogródzkiego, b.m.b.d., BPAN rkps 1155, k. 61-62.

118 S. Łoza, Order Orła Białego, s. 43.

119 VL, t. VIII, Petersburg 1860, s. 76.

120 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 78; M. Morawski do S. Radziwiłła, Warszawa 24 IX 1783, [w:] Korespondencja Księcia Karola Stanisława Radziwiłła wojewody wileńskiego „Panie Kochanku” 1744-1790, wyd. Cz. Jankowski, Kraków 1898, s. 188; F. Schulz, Podróże Inflantczyka z Rygi do Warszawy i po Polsce w latach 1791-1793, [w:] W. Zawadzki, Polska stanisławowska, t. II, s. 548.

121 R. H. Lord, Drugi rozbiór Polski, Warszawa 1984, s. 34.

122 W. Konopczyński, Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kraków 1917, s. 212; J. Szujski, Tadeusz Reytan na sejmie 1773 roku, Warszawa 1917, s. 10.

123 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 5 IX 1773, BCzart rkps 799, k. 411.

124 W. Konopczyński, Geneza i ustanowienie..., s. 213-214.

125 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 14 VII 1784, BCzart rkps 724, k. 256.

126 Stanisław August do A. Naruszewicza, Warszawa 1 XI 1779, BCzart rkps 677, k. 172; por. tenże do tegoż, Warszawa 3 VIII 1778, [w:] Korespondencja Adama Naruszewicza 1762-1796, oprac. J. Platt, Wrocław 1959, s. 115-116.

127 J. Kossakowski, op. cit., s. 203; M. Rymszyna, Gabinet Stanisława Augusta, Warszawa 1962, s. 101-102.

128 J. Michalski, Radziwiłł Karol Stanisław, s. 258; por. r. I, przyp. 94.

129 M. Zaleski, Pamiętniki...wojskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, posła na Sejm Czteroletni, Poznań 1879, s. 83, 104-105. Por. A. B. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVIII, Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000, s. 97.

130 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 17 I 1786, BJ rkps 955, k. 14.

131 J. Michalski, Radziwiłł Karol Stanisław, s. 258.

132 H. Mościcki, Białopiotrowicz Jerzy, PSB, t. II, Kraków 1936, s. 15-16.

133 J. Białopiotrowicz do M. Zaleskiego, 27 VII 1784, BJ rkps 955, k. 45.

134 Dyariusz Seymu wolnego ordynaryjnego warszawskiego 1780, Warszawa 1780, s. 5-6; Dyariusz Seymu ordynaryjnego y wolnego zaczętego w Warszawie roku 1782, Warszawa 1782, s. 1-2, i in; A. Jelski, Chołopienicze, Słownik Geograficzny..., s. 625.

135 B. Zaleski, op. cit., s. 21-22.

136 J. Michalski, Sejmiki poselskie 1788, PH, r. LI, 1960, s. 53; por. J. Kossakowski, op. cit., s. 140.

137 Stanislas Auguste Poniatowski, Memoires du roi..., t. II, St. Petersbourg 1914, s. 292.

138 J. Chreptowicz, Zdanie JW. JMCi Pana...na projekt pod tytułem Powinności i Władza Departamentów w Radzie na Sessyi seymowey dnia 23 wrzesnia 1776 Miane, Warszawa 1776, s. 57.

139 W. Konopczyński, Polscy pisarze polityczni XVIII wieku(do Sejmu Czteroletniego), Warszawa 1966, s. 359-360.

140 J. Wybicki, Życie moje oraz wspomnienie o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich, wyd. A. M. Skałkowski, Kraków 1927, s. 127. Na temat roli obu polityków panuje zgodność w literaturze przedmiotu.

141 J. Chreptowicz do A. Zamoyskiego, b.m.b.d., BCzart rkps 1880, k. 192-193. W Szczorsach znajdowały się zaginione w większości listy Anonima do A. Zamoyskiego. Por. S. Ptaszycki, Szczorsowska biblioteka, s. 24.

142 R. Kaleta, Obiady czwartkowe, s. 47.

143 M. Tarnawski, Kodeks Zamoyskiego na tle stosunków kościelno-państwowych za czasów Stanisława Augusta, Lwów 1916, s. 35, 40.

144 A. Zamoyski, Zbiór praw sądowych przez...ułożony, cz. III, O KEN; por. A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1772-1794). Jej dzieło wychowania obywatelskiego, Wrocław 1960, s. 60.

145 J. Chreptowicz do NN, 28 I 1774, BCzart rkps 2725, k. 49.

146 J. Bernoulli, Podróż po Polsce 1778, [w:] W. Zawadzki, Polska stanisławowska, t. I, s. 419.

147 Zob. Nota J. Chreptowicza odpowiednia na notę Buchholtza, Warszawa 28 IV 1781, BCzart rkps 923, k. 18; J. Ogrodzki do J. Husarzewskiego, Warszawa 19 IV 1781, ibidem, k. 17.

148 Dyariusz Seymu wolnego ordynaryjnego warszawskiego 1780, s. 25-26.

149 S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz, Londyn 1971, s. 79; J. Kossakowski, op. cit., s. 99; J. Łojek, Portret podskarbiego, [w:] Wokół sporów i polemik, Lublin 1991, s. 86; K. Tracki, Upadek kariery podskarbiego, [w:] Nasza Gazeta, nr 11, Wilno 2000.

150 Dyariusz seymu...1780, s. 166; zob. Odpowiedź podskarbiego nadw. Lit. na kwestyą czyli zarzut od Komissyi Skarbu Litewskiego względem Summy 540.000 Zł. do niego zaregulowany, Prześwietnej do Rachunków Litewskich Delegacyi uczyniona, AGAD Zb. Pop. 87, k. 282-283.

151 J. Łojek, Portret podskarbiego, s. 84.

152 Stanisław August do A. Tyzenhauza, 6 XI 1779, AGAD Zb. Pop. 77, cz. I, k. 148: Wymownie brzmią słowa monarchy, który wobec skarg „narodu tatarskiego” uwalnia go od „impozycji wszelkich nowych, a mianowicie od sowitej kwarty tudzież remanentu..” Por. M. Zaleski, op. cit., s. 83-84.

153 J. Chreptowicz, O prawie natury, Warszawa 1814, s. 40.

154 Ibidem, s. 41.

155 M. Zaleski do J. Białopiotrowicza, Brześć Litewski 6 XI 1792, BJ rkps 955, k. 52.

156 J. Chreptowicz do O. Stackelberga, 3 VIII 1784, BJ rkps 4436, k. 47. Chreptowicz przedstawił ambasadorowi plan użycia wojewody brzeskiego Jana Zyberga do zwołania sejmiku inflanckiego, gdzie ten miałby nadzorować elekcje poselskie. Stackelberg przychylił się do „planty” Chreptowicza. Rozwiązanie to – pisał - „zadowolni króla i mnie.” Zob. O. Stackelberg do J. Chreptowicza, 7 VIII 1784, ibidem, k. 47.

157 J. Kossakowski, op. cit., s. 139-141.: Do okresu prac przedsejmowych pod nadzorem Chreptowicza odnosi się także inna opinia biskupa inflanckiego: „Zawsze mocniejszą znałem stronę dworu, co do liczby posłów, ale nieumiejętnie prowadzoną.”

158 Ibidem, s. 139; M. Zaleski, op. cit., s. 62.

159 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 14 VIII 1784, BCzart rkps 724, k. 256.

160 Por. r. I, przyp. 93, 94.

161 M. Morawski do K. Radziwiłła, Warszawa 5 I 1783, Korespondencja księcia..wojewody wileńskiego, s. 171.

162 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 19 V 1789, BCzart rkps 920, k. 229. Chreptowicz informuje w liście o przybyciu do Szczors „JP. Jochera kupca wileńskiego”, wyznaczonego do remontu ratusza.

163 Gazeta Warszawska, nr 7, 24 I 1787.

164 Stanisław August do J. Chreptowicza, Warszawa 23 VI 1784, BCzart rkps 724, k. 232.

165 Tenże do tegoż, Warszawa 12 VI 1784, ibidem, k. 213-214, 216.

166 A. Naruszewicz, Dyaryusz podróży Najjaśniejszego Stanisława Augusta króla polskiego na Seym Grodzieński, Warszawa 1784, s. 1; Gazeta Warszawska, nr 69, 28 VIII 1784: „W pierwszej karecie znajdowali się z Najjaśniejszym Panem JP. Chreptowicz podkanclerzy litewski.”

167 Ibidem, s. 14-15.

168 G. Forster, op. cit., t. II, s. 78-79; E. Raczyński, Obraz Polaków i Polski w XVIII wieku, t. XVI, Poznań 1842, s. 2, 70.

169 J. Chreptowicz do NN, Białystok 25 IX 1785, AGAD Zb. Pop. 432, k. 41. Wyjazd planował „po św. Michale” (29 września).

170 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 17 I 1786, BJ rkps 955, k. 14; J. Kossakowski, op. cit., s. 144-145.

171 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Białystok 14 IX 1786, BCzart rkps 724, k. 428. Zob.: tenże do tegoż, Białystok 27 IX 1786, ibidem, k. 431-432 (w załączeniu dodano wykaz obranych posłów litewskich).

172 M. Morawski do K. Radziwiłła, Warszawa 5 X 1786, Korespondencja księcia...wojewody, s. 231; por. Stanisław August do J. Chreptowicza, 17 VIII 1786, BCzart rkps 724, k. 463.

173 Por. r. I, przyp. 53.

174 Encyklopedia Rolnictwa i wiadomości związek z niem mających, t. I, Warszawa 1874; A. Jobert, op. cit., s. 5; A.J. Czartoryski, Pamiętniki i memoriały polityczne 1776-1809, Warszawa 1986, s. 92; M.A. Butieniew, op. cit., s. 38. Sława Duponta rychło skłoniła Adama Kazimierza Czartoryskiego do sprowadzenia „szanowanego ekonomisty” do Puław, jako guwernera dzieci, Adama Jerzego i Konstantego. Syn Duponta zasłynął zaś jako zdolny chemik, asystujący przy głośnych doświadczeniach Antoine Laurenta Lavoisiera.

175 O wizycie Chreptowicza w tym majątku pozwala domniemywać artykuł jego(?) autorstwa: J.C.C.L., Wiadomość względem użytecznego i trwałego poprawiania łąk, [w:] Magazyn Warszawski 1785, t. I., cz. 2, s. 191-192. Wspomina autor o dobrach „jmci pana Seherr-Toss w Weygelsdorfie pod Górami Sudeteńskimi w Szląsku, w cyrkule reichenbachskim.”

176 A. Boniecki, op. cit. s. 90.

177 M. Matuszewicz, op. cit., t. IV, s. 4.

178 Cz. Jankowski, op. cit., cz. I., s. 262, 271.

179 Ibidem, s. 293; A. Jelski, Słownik Geograficzny, t. I, Warszawa 1890, s. 223, 625; tamże, t. VI, s. 598; R. Aftanazy, op. cit., t. II, s. 371.

180 Cz. Jankowski, op. cit., cz. IV, s. 11; K. Bujnicki, Pamiętnik (1795-1875), Kraków 2001, s. 30; G. Rąkowski, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Białorusi, Warszawa 1997, s. 18.

181 A. Jelski, Szczorsy, Słownik Geograficzny, t. XI, Warszawa 1890, s. 860; [T. Glińska], Szczorse, Magazyn Warszawski 1785, t. I, cz. I, s. 93; A. Naruszewicz, Dyariusz podróży...na Seym Grodzieński, s. 14-15. Pożar Szczors upamiętnił wiersz M. Koryckiego: Dirae in Vulcanum. Zob. Aneks I. Por. r. I, przyp. 256.

182 Pamiętnik Historyczno-Polityczny, maj 1783, s. 533; I. Homola-Dzikowska, Pamiętnik Historyczno-Polityczny Piotra Świtkowskiego 1782-1792, Kraków 1960, s. 70-71; R. Aftanazy, op. cit, t. II, s. 371.

183 T. Wierzbowski, Szkoły parafialne w Koronie i na Litwie w czasach Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1921, s. 225; A. Jobert, op. cit., s. 111; A. Jelski, op. cit., s. 860.

184 W. Syrokomla, Niemen od źródeł do ujścia. Pamiętnik podróży żeglarza litewską wiciną z Kowna do Królewca, Wilno 1861, s. 29-31; A. J. Czartoryski, Pamiętniki i memoriały, s. 226.

185 Cz. Jankowski, op. cit., cz. IV, s. 22. Zob. też r. I, przyp. 175; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994, s. 218; R. Mienicki, Ziemia nowogródzka w dobie porozbiorowej, Wilno 1935, s. 33. Do 1787 r. Bakszty nad Berezyną znajdowały się pod administracją właściciela, biskupa Ignacego Massalskiego (zob. r. II, przyp.27). Z wiszniewskiej fabryki pochodzi znany pomnik Hieronima Stroynowskiego, znajdujący się w kościele św. Jana w Wilnie. Ze sztabińskich złóż nad Biebrzą pochodzą zaś niektóre śluzy na Kanale Augustowskim. Zob. m.in. A.H. Kirkor, Przewodnik po Wilnie, s. 136; i in. Por. r. II, przyp. 27.

186 J. Strojnowski, Mickiewicz Józef, PSB, t. XX, Wrocław 1975, s. 707. Zob. r. II, przyp. 16.

187 Pamiętnik Historyczno-Polityczny, maj 1783, s. 535.

188 M. Zaleski, op. cit., s. 221-222.

189 W. Konopczyński, Polscy pisarze polityczni, s. 369.

190 W. Syrokomla, op. cit., s. 31.

* Liczba 1000 mieszkańców nie wydaje się mała, zważywszy, że w tym samym czasie podobną liczbę posiadał np. warmiński Olsztyn. Inną sprawą pozostaje jednak, że miasta litewskie nie mogły stanowić synonimu wielkości dla przybyszów z Zachodu. Ciekawą opinię wyrażał Józef Frank, pisząc zdumiony na widok Słonimia: na Litwie „kilka małych domków drewnianych, pobudowanych jeden obok drugiego, stanowią miasta.” Zob. J. Frank, Pamiętnik...Profesora Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno 1913, t. I, s. 40.

191 Stanisław August do J. Chreptowicza, Warszawa 17 VII 1784, BCzart rkps 724, k. 267; A. Jelski, op. cit., t. I, s. 223, 625; R. Aftanazy, op. cit. t. II, s. 371; R. Mienicki, Ziemia nowogródzka, s. 22.

192 J. J. Sievers do J. Chreptowicza, 17 VIII 1787, BJ rkps 4436, k. 63; por. J. J. Sievers, Jak doprowadziłem do drugiego rozbioru Polski, s. 28: „Jest to ten sam Chreptowicz, do którego uciekło stu pięćdziesięciu moich chłopów białoruskich.”

193 Z pewnością tolerancja dla unitów była jednym z magnesów, przyciągających zbiegów zza „kordonu” do dóbr Chreptowicza. Ludność wyznania grecko-katolickiego stanowiła większość na terenie dóbr szczorsowskich. Rosyjskie represje wobec unitów przyniósł dopiero upadek Rzeczypospolitej. Miarą tego stało się wówczas przekazanie prawosławnym cerkwi w Szczorsch. Liczne miejscowości w dobrach Chreptowicza gęsto zaludniali także Żydzi. Zob. R. Mienicki, Ziemia nowogródzka, s. 33; J. Iwaszkiewicz, Szczorse, [w:] Tygodnik Ilustrowany, nr 49, 4 XII 1915.

194 K. A. de Mehlig, Opisanie wybornego gospodarstwa w dobrach Szczorse, do JW. Chreptowicza, podkanclerzego lit. należących, w województwie nowogródzkim leżących, [w:] Pamiętnik Polityczny i Hisroryczny, maj 1783, s. 531-532; B. Szymański, Mehlig Karol Adolf, PSB, t. XX, s. 379.

195 A. Naruszewicz, Dyariusz podróży...na Seym Grodzieński, s. 14; H. Rzewuski, Pamiątki starego szlachcica litewskiego, Wilno 1845, s. 142.

196 A. Naruszewicz do J. Ogrodzkiego, Snowa 2 VIII 1775, Korespondencja Adama Naruszewicza, s. 32.

197 Gazeta Warszawska, nr 68, 23 X 1784, Suplement.

198 T. Mikulski, Ze studiów nad Oświeceniem. Zagadnienia i fakty, Warszawa 1965, s. 341-351; Magazyn Warszawski 1785, t. I, cz. I, s. 93-98.

199 Zob. Pamiętnik historyczno-polityczny, maj 1783, s. 540: „ Owczarnia jest w złym stanie. Wełna jest gruba, choć owce pochodzą z dobrego gniazda.”

200 J. Wybicki, op. cit., s. 108.

201 Dziennik Ekonomiczno-Handlowy, maj 1791, s. 199-200.

202 F. Schulz, Podróże Inflantczyka, s. 548; W. Coxe, Podróże po Polsce 1788, t. I, s. 622-623. Por. F. Frydrychowicz, Kłokocki Stanisław Kostka, t. XIII, Kraków 1967-1968, s. 64-66. Podczas insurekcji kościuszkowskiej miał tu siedzibę ks. Józef Poniatowski. Obecnie nie da się wskazać miejsca dawnego folwarku, choć kształt terenu na Marymoncie pozwala ostrożne lokować go w okolicy ulic Marymonckiej, Zabłocińskiej i Chlewińskiej.

203 Opinia Chreptowicza nie była odosobniona. Według publicysty z początków obrad Sejmu Wielkiego, zasady „ekonomistów(...)prócz tronu wiele do siebie poprzyciągały”, lecz nie stały się dotąd „powszechnymi przewodnikami”. Zob. O poddanych polskich roku 1788, [w:] Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. I, oprac. J. Woliński, J. Michalski, E. Rostworowski, Wrocław 1955, s. 11.

204 [J. Chreptowicz], Opisanie wyrabiania roli sposobem inflanckim, b.m.b.d., AGAD AOrdRos t. II, pudło LXII, nr 66, k. 3-4. Na dole dopisek ręką Izabeli Branickiej: „Przysłane mi od JMć Pani Podkanclerzyny”.

205 Terminu „agromania“ w odniesieniu do fizjokratów użył po raz pierwszy Jacques Delille w przedmowie do francuskiego tłumaczenia „Georgików” Wergiliusza (1769).

206 Opisanie gospodarstwa pszczołowego w Szczorszach, sporządzone w roku 1785, Warszawa 1785, s. 33; K. Mehlig, op. cit., s. 540; T. Mikulski, op. cit., s. 355.

207 J. Chreptowicz, O reprodukcji corocznej krajowej, [w:] A. Turgot, O składaniu i podzieleniu majątków w społeczności, Warszawa 1802; J. Chreptowicz, O prawie natury. Pismo oryginalne jednego ze współziomków, wyd. J. Kłosiński, Warszawa 1814. Zestawienie obu traktatów z dziełami Quesnaya jednoznacznie wskazuje na duży wpływ „ekonomistów” francuskich na poglądy polskiego fizjokraty. Zob. F. Quesnay, O prawie przyrodzonym, Kraków 1918, s. 79-74; i in.

208 Za autorstwem Chreptowicza przemawia lekka i nie doktrynalna stylistyka rozprawy oraz użyte w niej argumenty. Uznane tu za fundament „powszechnego szczęścia” „pokój i spokojność”, to słowa widniejące także na frontonie pałacu w Szczorsach: Paci et Libertati. Zob. Monitor, nr 56, 14 VII 1773.

209 Ibidem, nr 57, 17 VII 1773.

210 Protokół albo opisanie zaszłych czynności na delegacji. Sesja 7 października r. 1773; cyt. za. W. Smoleński, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, Warszawa 1979, s. 266.

211 VL, t. VIII, s. 153.

212 Ustanowienie Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 24 X 1773, [w:] Komisja Edukacji Narodowej, (Pisma Komisji i o Komisji), oprac. S. Tync, Wrocław 1954, s. 26.

213 Ibidem, s. 31.

214 M. Zaleski, op. cit., s. 64; H. Kołłątaj, Listy Anonima i prawo polityczne narodu polskiego, oprac. B. Leśnodorski i H. Wereszycka, t. II, cz. III, Kraków 1954, s. 87. Historycy zgodnie podkreślają rolę Chreptowicza jako czołowego po królu twórcy i działacza KEN. Zob. T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794), t. IV, Kraków 1897, s. 322-323; M. Janik, Hugo Kołłątaj, Lwów 1913, s. 15; M. Skorzepianka, Feliks Oraczewski. Rektor krakowskiej Szkoły Głównej, Kraków 1935, s. 11; i in.

215 J. Chreptowicz do króla(?), [1773], BCzart rkps 799, k. 349; tenże do NN, 19 X 1773, ibidem, k. 353.

216 J. Chreptowicz, Plan edukacji narodowej, [w:] A. Jobert, op. cit., s. 11-14.

217 S. Kot, Komisja Edukacji Narodowej 1773-1794, Kraków 1923, s. 17. Por. Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1781-1785, wyd. T. Wierzbowski, z. 39, s. 26; M. Mitera-Dobrowolska, Komisja Edukacji Narodowej 1773-1794, Pierwszy urząd wychowania w Polsce, Warszawa 1966, s. 14, 20, i in.

218 J. Chevalier do M. Poczobuta, 1 X 1775, ABWil II, nr 10; por. A. Jobert, op. cit., s. 63-64. Mimo względów, jakimi darzył biskupa Massalskiego, już w 1775 r. Chreptowicz starał się wyjaśnić podejrzenia, zdobywając wyciąg z rachunków kasy wileńskiej.

219 VL, t. VIII, s. 587.

220 A. Jobert, op. cit., s. 32.

221 Por. r. I, przyp. 183; Słownik Geograficzny..., t. XIII, Warszawa 1893, s. 623-624.

222 Spis słuchaczy Akademii Wileńskiej, BCzart rkps 1826, k. 55-57; por. A. Jobert, op. cit., s. 90.

223 J. Chreptowicz, List...Uniwersytetu Wileńskiego z 1781 r., wyd. J. Lewicki, [w:] Prace Naukowe Oddział Warszawski Komisja do Badania Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce, Biul. 1925-1926, Warszawa 1927, s. 43-44.

224 A. Jobert, op. cit., s. 92; W. Zajewski, Misja Józefa Wybickiego na Litwie, Z dziejów „Mazurka Dąbrowskiego” na Litwie, [w:] Pieśń Skrzydlata, nr 1, Gdańsk 1991, s. 13-14.

225 M. Morawski do K. Radziwiłła, Warszawa 5 VII 1784, Korespondencja Księcia, s. 212; tenże do tegoż, Warszawa 15 II 1786, ibidem, s. 225.

226 J Chreptowicz do J. Śniadeckiego, Warszawa 5 III 1788, BJ rkps 3131, k. 26.

227 J. Śniadecki do J. Chreptowicza, [Wilno 1788], BPAN rkps 165, k. 43-48.

228 S. P. Matulajtite, Astronomia w Wilniuskom uniwiesitietie w II połowinie XVIII w.-w nacziale XIX w., Lietuvos TSR Mosklu Akademijos darbai, 1(29), 1969, s. 69-84.

229 H. Stroynowski do J. Chreptowicza, [Wilno 1785], BJ rkps 3514, k. 12.

230 A. Jobert, op. cit, S. 168.

231 Ibidem, s. 90; J. Frank, Pamiętniki, t. I, s. 57; G. Forster, op. cit., s. 67-68; por. r. I, przyp. 270-273, 274.

232 J. Chreptowicz do I. Branickiej, Massalsk 11 IX 1777, AGAD AOrdRos pudło LXII, nr 66, k. 1.

233 M. Bieliński, Uniwersytet Wileński (1579-1831), t. III, Kraków 1899-1900, s. 343.

234 M. Baliński, Życie Jędrzeja Śniadeckiego, Leszno-Gniezno 1840, s. 22-23; tenże, Pamiętniki o Janie Śniadeckim, jego życiu prywatnem i publicznem i dziełach jego, t. I, Wilno 1865, s. 153.

235 M. Baliński, Pamiętniki, s. 153.

236 J. Śniadecki do J. Chreptowicza, Wilno 11 XI 1807, BJ rkps 3140, k. 2; J. Frank, Pamiętniki, t. I, s. 5.

237 A. Jobert, op. cit., s. 69, 71; por. r. II, przyp. 65.

238 VL, t. VIII, s. 587; VL, t. IX, Kraków 1889, s. 37; Dyariusz Seymu...1778, s. 63.

239 Por. r. I, przyp. 101, 104-111, 173.

240 S. Ptaszycki, Krótka wiadomość o rękopisach biblioteki szczorsowskiej, s. 295; por. S. Lickiewicz, Tajna biblioteki Chreptowicziej, Sowietskaja Biełarus, 25 III 2004.

241 J. Styczyński, Opis bibliograficzny książek w prywatnej bibliotece Adama hr. Chreptowicza w Szczorsach znajdujących się (z wyłączeniem dzieł cudzoziemskich), 1826, BJ rkps 2721; Zakładamy, że w celu ochrony zasobów szczorsowskich udał sie Wolski latem 1794 r. do Szczors, zagrożonych rabunkiem ze strony wojsk rosyjskich, walczących z powstańcami. Zob. Z. Góralski, Stanisław August w insurekcji kościuszkowskiej, Warszawa 1988, s. 125, 177.

242 BCzart rkps 234: „Dar J. Chreptowicza z 20 VIII 1800.” Zapewne w tym samym czasie podarował też „Lauda albo uchwały do obrony m. Słucka 1654-1660”: BCzart rkps 389.

243 J. Śniadecki do J. Chreptowicza, Wilno 11 XI 1807, BJ rkps 3140, k. 2.

244 J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.

245 F. Radziszewski, Wiadomość historyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych, Kraków 1875, s. 81. Liczbę tę Ptaszycki uznawał za przesadzoną. Por. tenże, Krótka wiadomość..., s. 297; J. Styczyński, Opis bibliograficzny książek..., BJ rkps 2721. Wobec zniszczenia dóbr szczorsowskich dane te nie sposób dziś potwierdzić.

246 R. Mienicki, Archiwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie 17-20 września 1935, Lwów 1935, s. 406; J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op.cit.; T. Korzon, Dola i niedola, t. I, s. 556; A. Naruszewicz do Stanisława Augusta, Warszawa 29 I 1786, BCzart rkps 928, k. 111.

247 J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.; por. Oświeceni o literaturze. Wypowiedzi pisarzy polskich 1801-1830, oprac. T. Kostkiewiczowa i Z. Goliński, Warszawa 1995, t. II, s. 12. W ostatnich latach burza zniszczyła słynny szczorsowski „dąb Mickiewicza”, będący wspomnieniem pobytu poety w dobrach Chreptowiczów.

248 O. A. Chreptowicz-Butieniewa, Przełom 1939-1942, s. 146.

249 T. Mańkowski, Mecenat artystyczny Stanisława Augusta, Warszawa 1976, s. 118.

250 Zob. J. J. Sievers, Jak doprowadziłem do drugiego rozbioru Polski, s. 28.

251 J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.; A. Jelski, op. cit., s. 860. Kilka obrazów z cerkwi szczorsowskiej władze carskie „z pozorami grzeczności” odebrały Michałowi Chreptowiczowi, wnukowi Joachima. Podobny los spotkał zapewne dzieło „Sejm Czteroletni”. Reszty dopełniły spustoszenia z okresu I wojny światowej. Wtedy zostały zrabowane portrety Chreptowiczów, m.in.: Joachima, jego żony w stroju westalki i córki Ewy (ten ostatni znamy zaledwie ze starej fotografii). Część zbiorów „dla zabezbieczenia” władze rosyjskie wywiozły do Muzeum Rumiancewa w Moskwie. Zob. R. Mienicki, Archiwum Akt Dawnych w Wilnie w okresie od 1795 do 1922 roku, Warszawa 1923, s. 52; E. Chwalewik, Zbiory polskie, t. I, Warszawa-Kraków 1926, s. 483; A. Chyczewska, Marcello Bacciarelli 1731-1818, Wrocław 1973, s. 43, 113; M.A. Butieniew, op.cit., s. 35.

252 T. Mańkowski, Galeria Stanisława Augusta, Lwów 1932, s. 155.

253 J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.; S. Lorentz, Setna rocznica śmierci Jana Rustema, [w:] Kurier Wileński, 20 II 1935; S. Kozakiewicz, Malarstwo polskie, oświecenie – klasycyzm – romantyzm, Warszawa 1976, s. 279.

254 S. Kozakiewicz, op. cit., s. 279-280; J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.

255 Z. Nowak, Lampi Jan Chrzciciel, starszy, PSB, t. XVI, Wrocław 1971, s. 433-434; S. Kozakiewicz, op. cit., s. 269-270; J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.

256 Por. r. I, przyp. 181; r. II, przyp. 21; J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.; A. Jelski, op. cit, s. 860; J. Wegner, Arkadia, Warszawa 1963, s. 5 i in; S. Lorentz, A. Rottermund, Klasycyzm w Polsce, Warszawa 1984, s. 72-73; S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 86, 226; W. Boberski, Spampani Carlo, PSB, t. XLI/1, Warszawa-Kraków 2002, s. 36. Z okazałego niegdyś zespołu pałacowego do dziś zachowały się tylko fragmenty parku, cerkwi oraz ruiny pałacu z oddalonym nieco budynkiem dawnej biblioteki. Ich widok wywarł na autorze przygnębiające wrażenie. Do strat wypada tu także zaliczyć pomnik Joachima Chreptowicza, wzniesiony przez jego wnuka po kądzieli, hr. Karola Brzostowskiego, syna Michała i Ewy z Chreptowiczów.

257 J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.

258 Zob. A. Chyczewska, op. cit., s. 73.

259 Gazeta Warszawska, nr 28, 6 IV 1791, suplement; por. W. Smoleński, Kuźnica Kołłątajowska, Warszawa 1949, s. 127.

260 F. Karpiński, Poezje wybrane, oprac. T. Chachulski, Wrocław-Kraków 1997, s. 153-157, 160. Kopie rękopisów wierszy Chreptowicza znajdują się m.in. w BPAN rkps 166, 2059. Zob. też Hymn do piękności, tłumaczony z Poematu P. Delille przez Chreptowicza, BŚl rkps 163, k. 3-6; por. r. II, przyp. 16.

261 Oświeceni o literaturze, t. I, s. 173.

262 J. Chreptowicz, O prawie natury, s. 12.

263 S. Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738-1821, Kraków 1929, s. 74, 246.

264 E. Cieślak, C. Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1975, s. 302-303.

265 J. Bartoszewicz, Chreptowicz Joachim Litawor, EPOrg., t. V, s. 502.

266 H. Stupnicki, Herbarz Polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi, Lwów 1855, s. 89.

267 Gazeta Warszawska, nr 40, 28 XII 1766. Ślubu udzielał biskup wileński Ignacy Massalski.

268 J. Kossakowski, op. cit., s. 104.

269 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 VIII 1791, BCzart rkps 920, k. 341; M. Zaleski, op. cit., s. 82. Domyślamy się wsparcie to przekładało się także na doradztwo Chreptowicza w przedsięwzięciach ekonomicznych Przeździeckiego, lokowanych w Zasławiu nad Świsłoczą. Por. r. II, przyp. 356.

270 G. Forster, op. cit., s. 68.

271 Ibidem, s. 67.

272 Ibidem, s. 77; J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 78; J. Iwaszkiewicz, Chreptowicz Adam, s. 440.

273 Z. Libiszowska, Życie polskie w Londynie, s. 223; J. Iwaszkiewicz, Chreptowicz Adam, s. 440.

274 Obecność Weyraucha (Weihraucha) na dworze Chreptowiczów, który jest „do domu JP. Podkanclerza z dawna przywiązany”(Stanisław August), odnotował z niechęcią niemiecki botanik, Forster. W 1784 r. przedstawił go jako pułkownika rosyjskiego, darzonego przez Chreptowiczów zaufaniem, co zdaniem Forstera, kontrastowało z chłodem, który okazywała swemu gościowi, zewnętrznie „dość grzeczna”, Konstancja Chreptowiczowa. Zob. G. Forster, op. cit., s. 67-68.

275 Z. Libiszowska, Życie polskie w Londynie, s. 224.

276 R. Aftanazy, op. cit., t. II, s. 371.

277 Za krok ten doczekał się Adam napadu na dwór, dokonanego przez szczorsowskich chłopów. Sprawa narodowa nie była więc obca tamtejszym włościanom. Wiemy, że 6 z nich wspomagało jeszcze powstanie styczniowe. Zob. R. Mienicki, Ziemia nowogródzka, s.22-23; W. Zahorski, Wilno na początku XIX wieku, [w:] Z ziemi pagórków leśnych, s. 281; Cz. Jankowski, Czeczott i Zan w Leplu, ibidem, s. 37; J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op. cit.; A. H. Kirkor, Przewodnik po Wilnie, s. 136; por. r. I, przyp. 185; M.A. Butieniew, op.cit., s.37.

278 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 79.

279 Z tych samych względów widzimy Ireneusza na koronacji Pawła I. Ważne światło na jego postawę rzuca również fakt, że ojciec, z polecenia Repnina, po trzecim rozbiorze sprawował administrację nad zasekwestrowanymi dobrami Potockiego (A.J. Czartoryski, Pamiętniki, s. 213). O „nędznym zachowaniu się” wielu rodów magnackich, w tym młodego Chreptowicza, wspominał Szymon Askenazy (Napoleon a Polska, t. I, Warszawa 1994, s. 155; Przysiega Kościuszki, „Biblioteka Warszawska” 1912, t. I, s. 482). Plany kariery Ireneusza w dyplomacji rosyjskiej przekreślił niefortunny pojedynek stoczony w 1807 r. z oficerem pułku prieobrażeńskiego, Arseniewem (niedoszłym mężem Karoliny, małżonki Ireneusza). Zob. M.A. Butieniew, op.cit., s. 38.

280 R. Mienicki, Ziemia nowogródzka, s. 23; J. Iwaszkiewicz, Szczorse, op.cit.; M.A. Butieniew, op.cit., s. 42-43.

281 S. Ptaszycki, Krótka wiadomość, s. 297; R. Mienicki, Ziemia nowogródzka, s. 23; O. Chreptowicz-Butieniewa, Przełom 1939-1942, s. 146; M.A. Butieniew, op.cit., s. 221; K. Jasiewicz, Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939-1956, Warszawa 1995, s. 156, 1186. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, oparty na spisu powszechnym z 1921 r. podaje, że w folwarku Szczorse, na 108 mieszkańców tylko 12 deklarowało katolicyzm i 12 narodowość polską (90 białoruską). Zob. t. VII, cz. I, Województwo nowogródzkie, Warszawa 1923, s. 57. Poszukiwanie przez autora współcześnych przedstawicieli rodu potwierdziło ich silny związek z kulturą rosyjską oraz prawosławiem. Wszyscy pozostają osobami wpływowymi w swoich środowiskach. Jednym z tej linii jest Peter C Bouteneff, prawosławny teolog amerykański i wykładowca Seminarium Prawosławnego w Crestwood, sekretarz wykonawczy Komisji Wiara i Ustrój Światowej Rady Kościołów.

282 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 78; H. Mościcki, Brzostowski Michał Hieronim, PSB, t. III, s. 53; S. Łoza, Order Orła Białego, s. 59; E. Rudzki, Damy polskie, s. 111, 119, i in.

283 J. Frank, Pamiętniki, t. I, s. 55; W. Zahorski, Wilno na początku XIX wieku, s. 272, 289.

284 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 78.

285 Ibidem; Gazeta Warszawska, nr 24, 24 III 1787; nr 26, 31 III 1787. W tym samym kościele spoczęło ciało Joachima po śmierci 4 marca 1812 r.

286 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 78-79.

- Rozdział drugi -

Działalność polityczna Joachima Chreptowicza w latach 1787-1791

1. U progu Sejmu Wielkiego 1787-1788.

Niedługo po zakończeniu sejmu 1786 r. system rządów królewsko-ambasadorskich zaczął chylić się ku upadkowi. Jego spoistość, podkopana już przez „aferę trucicielską” Marii Dogrumowej, została definitywnie osłabiona w skutek umocnienia obozu republikańskiego, do którego jeszcze w 1785 r. przystąpił książę generał ziem podolskich Adam Kazimierz Czartoryski. Obawy Stanisława Augusta potęgowały „częste i liczne zjazdy obywateli do Puław”1 oraz podejmowane od początku 1787 r. zabiegi malkontentów w Petersburgu, gdzie filar opozycji, Franciszek Ksawery Branicki, hetman wielki koronny, posiadał rozległe koneksje polityczne. Nie mniejszy niepokój wywoływały działania generała artylerii koronnej Stanisława Szczęsnego Potockiego, który liczył na wsparcie Grzegorza Potemkina, montującego drugą obok stackelbergowskiej „partię” prorosyjską na terenie Polski. W tej sytuacji, wobec śmiałych przedsięwzięć malkontentów, w Warszawie zaczęto domyślać się zasadniczej zmiany w polityce Rosji wobec Rzeczypospolitej.2

Joachim Chreptowicz podzielał niepokój Stanisława Augusta na temat przyczyn i ewentualnych następstw waśni politycznych w kraju. Zdaniem opozycji, rozkład systemu królewsko-ambasadorskiego zapowiadał nieuchronne osłabienie jego pozycji na dworze królewskim w Warszawie (opierającej się w znacznym stopniu na związkach z ambasadą Rosji).3 Uwaga podkanclerzego skupiała się jednak na trosce o stabilność państwa. Chreptowicz nie krył lęku, że zmiana w polityce rosyjskiej wobec Polski doprowadzi do utraty bezpieczenstwa zewnętrznego, bez której Rzeczpospolita „stanie się łupem sąsiadów”. Z tych przyczyn, w liście do Michała Zaleskiego, wyrażał ubolewanie z powodu rozdziału między monarchą a księciem generałem: „(...)sprawiedliwie trzeba nad tym utyskiwać – pisał - w teraźniejszych okolicznościach ojczyzny.”4 Pragnienie pojednania Czartoryskiego z dworem skłoniło go do podjęcia w tym czasie starań o zdobycie jego przychylności. W tym celu zapewne pośredniczył w zabiegach o nadanie orderów św. Stanisława dla protegowanych księcia – wicemarszałka Trybunału Litewskiego Hieronima Szweykowskiego i deputata wileńskiego Aleksandra Czyża.5 Nie wykluczone, że kierowany tymi motywami przyjął postawę odmienną niż król w sprawie zabiegów Tadeusza Kościuszki o etat w wojsku koronnym. Wpływ na ministra mógł wywierać Michał Zaleski, sąsiadujący z Kościuszką w Siechnowiczach Wielkich i darzący tegoż przyjaźnią.6

W ostatnich miesiącach przed rozpoczęciem obrad Sejmu Wielkiego na czoło spraw politycznych, przykuwających uwagę sfer rządowych w Rzeczypospolitej, wysunął się problem konfliktu rosyjsko-tureckiego.7 W kręgach zbliżonych do Stanisława Augusta, ewentualny wybuch wojny odbierano jako zagrożenie dla układu sił, który od pierwszego rozbioru gwarantował Polsce względną stabilność i bezpieczeństwo zewnętrzne. W rozumieniu Chreptowicza - pozostającego niezmiennie jednym z najbliższych współpracowników monarchy - zaangażowanie Rosji w wojnę z Turcją sprzyjało realizacji dążeń Prus, zmierzających do „zaokrąglenia granic” kosztem Rzeczypospolitej. Z uwagi na stan stosunków międzynarodowych, podkanclerzy litewski był zwolennikiem zachowania „jednomyślności” i „ostrożności”, które uchronią kraj od niepotrzebnych wstrząsów. „Moralność, a chęć żebyśmy byli ostrożni i cierpliwi – pisał do Zaleskiego – (...)tak ja myślę (...)tylko tym okazały, że mąż stateczny.”8

Postawa Chreptowicza wiązała się z faktem, iż od maja 1787 r. dwór królewski oczekiwał z Petersburga odpowiedzi na przedstawiony w Kaniowie przez Stanisława Augusta projekt przymierza polsko-rosyjskiego, skierowanego przeciw Turcji. W zamian za pomoc wojskową Katarzyna II miałaby przystać na powiększenie armii polskiej do 40 tysięcy żołnierzy, niezbędne reformy skarbowe i polityczne oraz ewentualną inkorporację do Rzeczypospolitej terenów nadczarnomorskich.9

W podróży króla do Kaniowa Chreptowicz udziału nie wziął. Mimo to, z woli Stanisława Augusta, systematycznie był wtajemniczany w sekrety korespondencji politycznej króla, która w tym celu trafiała do jego kancelarii.10 W liście do szefa „Gabinetu JKMci” Piusa Kicińskiego, monarcha pisał (29 marca 1787 r.): „Chreptowicz niech czyta to, co tu jest w aneksie dla Buchholtza i list mój do króla pruskiego.”11 Jednakże śmierć małżonki, 20 marca 1787 r., zmusiła Chreptowicza do chwilowego porzucenia bieżących obowiązków. „W przytomności familli”, 28 marca odbył się w Warszawie pogrzeb Konstancji z Przeździeckich. Dotknięty problemami osobistymi Chreptowicz rychło usunął się ze stolicy. Z tego powodu również król zaniechał angażowania ministra w bieżące sprawy polityczne, oświadczając w tym czasie Kicińskiemu, iż na osobistą korespondencję z podkanclerzym litewskim będzie „upatrywał lepszej pory.” Najbliższe miesiące spędził Chreptowicz w Szczorsach i u Pani Krakowskiej w Białymstoku.12

Wydarzenia polityczne nie pozwoliły mu jednak pozostać dłużej z dala spraw państwowych. Mimo problemów osobistych, przez cały czas utrzymywał korespondencję z królem, który na bieżąco wtajemniczał ministra w sekrety polityczne.13 Monarcha zwyczajowo zasięgał też jego opinii na temat kandydatów do urzędów. Wobec starań „JP. Suchodolca o pisarstwo grodzkie grodzieńskie”, król pisał do ministra: „wielce by mnie WPan ukontentował, gdyby stało się podług jego życzenia.”14

W czerwcu 1787 r. podkanclerzy opuścił Białystok, aby wraz z Izabelą Branicką wyjechać na przeciw królowi, zdążającemu w podróży powrotnej z Kaniowa do Krakowa. 15 czerwca powitał monarchę w Kościelnikach, dobrach generała Józefa Wodzickiego, skąd jeszcze wieczorem udał się wraz z królem do Krakowa. Nazajutrz – jak odnotował Adam Naruszewicz – po mszy św., odprawionej przez prymasa na Skałce, podkanclerzy litewski towarzyszył królowi w uroczystym pochodzie z kościoła na Wawel, gdzie w zastępstwie marszałków „przy podniesieniu laski” zainaugurował powitanie monarchy przez miejscowy magistrat.15

Wizyta Stanisława Augusta w Krakowie ponownie wprowadziła Joachima Chreptowicza w krąg bieżących spraw politycznych. Pozwoliła też na odnowienie kontaktów z przedstawicielami grona naukowego Akademii Krakowskiej, którą podkanclerzy wraz z księciem prymasem wizytował 25 czerwca. Kilka dni wcześniej, 19 czerwca, jako członek KEN, złożył na ręce monarchy uroczystą przysięgę, wykonaną w gronie dygnitarzy Komisji w Sali Audiencyjnej na Wawelu. Niezatarte wrażenia wywołała na ministrze wizyta w kopalni soli w Wieliczce (23 czerwca) i podróż do Ojcowa. W taki też sposób uwiecznił to wkrótce na łamach Pamiętnika Warszawskiego:

„Naturo!
W głąb ziemi masz ustronne od oczu warsztaty,
Tam prosty kamień w rubin przerabiasz bogaty,
Twa moc w lochach Ojcowa kroplami wyciska
Wiszące podziemnego ozdoby sklepiska.”16

Pobyt Chreptowicza w Małopolsce przebiegał pod znakiem jego nieprzerwanej obecności u boku Izabeli Branickiej. Pani Krakowska ułatwiała podkanclerzemu poufałe kontakty z monarchą. Traktując go jako wiernego sojusznika w walce o panowanie „nad królem i rządzenie nim w najmniejszych partykularnościach”,17 jednocześnie zacieśniała związki z podkanclerzym. Radami Chreptowicza zwykła się kierować w sprawach majątkowych.18 Stąd w 1779 r. służył jej pomocą przy zakupie koni, „stadników prawdziwych rewelskich”, po które specjalnie wysyłał komisarza na „kontrakta” do Mitawy i Rygi.19 Zwykł także zachęcać Branicką do wprowadzania nowinek rolnych w jej dobrach białostockich.20 Ścisłe i wieloletnie kontakty obojga zdradzały jednak zażyłość, wykraczającą bodaj poza ramy klasycznej przyjaźni i zbieżność interesów politycznych. Sam podkanclerzy prawdy tej zresztą nie ukrywał.21 Zapewne wraz z Branicką opuścił Kraków 27 czerwca,22 udając się przez Warszawę do Białegostoku, gdzie siostra króla zwykła spędzać trzy letnie miesiące w roku.23

Tymczasem rychły wybuch wojny rosyjsko-tureckiej przyczynił się do spotęgowania wysiłków polskiej dyplomacji, ukierunkowanych na przekonanie Katarzyny II do przyjęcia kaniowskich propozycji Stanisława Augusta. Mimo przedłużającego się oczekiwania na odpowiedź cesarzowej dwór polski kontynuował inicjatywę polityczną, przygotowując u progu jesieni projekt traktatu polsko-rosyjskiego (wysłanego do Petersburga 7 października 1787 r.). Idąc śladem „projektów kaniowskich”, plan zakładał zgodę Rosji na „sejm ekstraordynaryjny” pod węzłem konfederacji, na którym - jak pisał korespondent Seweryna Rzewuskiego - „chcą uchwalić powiększenie wojska do 50 tysięcy, łączenie go z moskiewskim i wydanie wojny Turczynowi.”24

Częste wyjazdy Chreptowicza na Litwę utrudniały tymczasem jego zwyczajową współpracę ze Stanisławem Augustem. Nic dziwnego, że monarcha - dotkliwie odczuwający nieobecność ministra - nalegał na jego powrót do Warszawy „bo zbliża się - jak wyjawiał w liście - czas bardzo krytyczny, gdzie mu potrzeba rady światłej i poufałej.”25

Mimo choroby oczu, która dotknęła Chreptowicza latem tego roku,26 powrót do stolicy stawał się nieuchronny. Jeszcze we wrześniu zdążył podkanclerzy wziąć od biskupa Ignacego Massalskiego w trzyletnią dzierżawę wieś Bakszty nad Berezyną, za którą - ku zdumieniu obserwatorów - zapłacił z góry 1000 złp.27 Tymczasem wobec gorączkowych nawoływań Stanisława Augusta, 7 października 1787 r. pisał z Białegostoku: „Już mnie gwałtem ciągną do Warszawy, nie wiem po co, znam jednak, że trzeba tam być w teraźniejszych okolicznościach, wyjeżdżam jutro(...).”28

Wybuch wojny rosyjsko-tureckiej, do której w lutym 1788 r. dołączyła Austria, stał się źródłem napięcia i nadziei zmian, ogarniających Rzeczpospolitą. Powszechnie wyczuwany wzrost nastrojów patriotycznych i antyrosyjskich rodził obawy o przekreślenie ugodowych wobec Petersburga zamiarów Warszawy. W trwających zabiegach dworu królewskiego o alians polsko-rosyjski, podkanclerzemu ponownie przypadła rola pośrednika w kontaktach z ambasadą Rosji. W oczach króla kandydaturę Chreptowicza niewątpliwie umacniał fakt, że od pierwszego rozbioru pozostawał on niezmiennie zwolennikiem poszanowania gwarancji rosyjskich i z tych przyczyn cieszył się uznaniem w Petersburgu. Zapatrywania polityczne oraz osobiste zaufanie ze strony Stackelberga, uprawniały do wysunięcia go jako optymalnego kandydata do poufnych rozmów z ambasadą Rosji.29 Zdaniem króla, w obecnej sytuacji tylko Chreptowicz dawał nadzieję na wypracowanie takiej formy traktatu, która będzie do przyjęcia dla Polski jak i Rosji. Tą drogą wysunięto wspomniany projekt aliansu, w którym, na skutek ustaleń pomiędzy Stackelbergiem i podkanclerzym, położono silny nacisk na stan nastrojów w kraju, przestrzegając Katarzynę II, że „rozbudzenie ducha w narodzie” stało się już faktem, wobec czego należy czym prędzej „zawiązać konfederację, zanim naród da się uwieść źle myślącym.”30

Tymczasem w styczniu 1788 r. poważne obawy dworu polskiego wzbudziły pogłoski o zamiarach aneksji Gdańska przez Prusy. Niepokojące informacje napływały również z Wilna, gdzie w lutym rozrzucono anonimowe ulotki, zapowiadające wkroczenie do Polski 100 tys. armii pruskiej i zawiązanie konfederacji, która wyda wojnę Rosji.31 W Warszawie od dłuższego czasu obserwowano wzrost zainteresowania Prus sytuacją w Rzeczypospolitej. Także Chreptowicz z obawą akcentował, że ingerencja Berlina ma na celu głównie destabilizację wewnętrzną w Polsce: „Prusy mają protekcję – pisał do Zaleskiego – a nasi tej nie mają, tylko od samego P. Boga.”32 Podkanclerzy żywił niezmienne przekonanie, że tylko pod protektoratem Rosji Polska zachowa pełne bezpieczeństwo wobec pruskiego sąsiada.

Z umiarkowaną satysfakcją przyjął więc odpowiedź rządu pruskiego (luty 1788), który na zapytanie rezydenta polskiego, Bernarda Zabłockiego, oficjalnie zaprzeczył rozprzestrzeniającym się w Polsce niepokojącym pogłoskom.33 Nieskrywaną radość wzbudziła dopiero głośna deklaracja rosyjska(z kwietnia 1788 r.), oświadczająca, iż Katarzyna II nie pozwoli „piędzi ziemi wziąć z niemieckiej strony.”34 Inną sprawą pozostaje jednak, że wobec trwających na wschodzie zmagań wojennych – pogrążających Rosję w równoczesnym konflikcie z Portą Ottomańską i Szwecją - podobne oświadczenia nie mogły zmienić oceny zagrożeń ze strony polityki pruskiej. W liście pisanym do Michała Zaleskiego (2 września 1788 r.), Chreptowicz zaznaczał, że trwające obecnie działania militarne, sprzyjają podsycaniu przez rząd berliński antyrosyjskich nastrojów w Rzeczypospolitej. Istnieje też realna obawa, że w tej sytuacji Prusy dążyć będą do wciągnięcia Polski w orbitę własnych wpływów oraz realizacji planów aneksyjnych wobec Gdańska i Torunia.35

Wojna na wschodzie potęgowała tymczasem obawy dworu królewskiego. Wyznaczone na sierpień 1788 r. sejmiki poselskie zapowiadały aktywizację antykrólewskiej opozycji. Zadaniem Chreptowicza stało się w tej sytuacji potrzebą przyciągnięcie w krąg oddziaływania dworu wpływowych przedstawicieli orientacji pruskiej w Wielkim Księstwie Litewskim. Wieloletnie kontakty z domem Radziwiłłów36 uprawniały do starań o współpracę z wojewodą wileńskim Karolem Stanisławem „Panie Kochanku”. Zdaje się, że zbliżeniu obu polityków służyć miała w równym stopniu ożywiona korespondencja z Michałem Zaleskim (miłym Rzadziwiłłowi) jak i przyjazd podkanclerzego do Wilna, który nastąpił nie bez rozgłosu w drugiej połowie sierpnia 1787 r.37 Jednak mimo tak wyraźnych gestów ze strony otoczenia króla, wojewoda wileński zachował dystans dla „partii” Chreptowicza.

Wszelkie złudzenia zostały rozwiane u progu 1788 r. wraz z pogłoskami o przygotowaniach Radziwiłła do zawiązania konfederacji na Litwie.38 Mimo tak jednoznacznych deklaracji księcia wojewody, z okazywania mu względów i przychylności nie rezygnował nawet król (korespondując z nim poprzez szwagra Chreptowicza, Michała Radziwiłła).39 Chreptowicz także nie rezygnował z nacisków. W styczniu 1788 r. nalegał na „Panie Kochanku” (za pośrednictwem Mikołaja Morawskiego), „aby zupełnie onemu zaufał, że kiedyby co się miało dziać w kraju, tedy jak największą ufność w nim pokłada, tak też najpierwszemu o tym coby się wydarzyło oznajmi, wiedząc, że kredytem swoim najpotrzebniejszym w takowych okolicznościach będziesz krajowi i królowi.”40

Te same względy kierowały Chreptowiczem w sporze, który wybuchł pomiędzy żydowską starszyzną kahału wileńskiego a Szymelem Wolfowiczem, pełnomocnikiem miejscowego gminu. Konflikt był następstwem częstej ówcześnie praktyki, że za ofiarowanie odpowiedniej kwoty pieniężnej wojewodzie, staroście bądź też dziedzicowi miasta, można było otrzymać godność rabinacką. Wolfowicz tymczasem cieszył się poparciem „pospólstwa”, osiągając godność rabina bez konsultacji z Radziwiłłem.41 Wywołało to spór i głębokie podziały w żydowskiej społeczności Wilna, rodząc potrzebę odwołania się wprost do arbitrażu królewskiego.

W tym celu, w lipcu 1788 r. (tj. w przededniu sejmików poselskich) Chreptowicz udał się na Litwę.42 Oficjalnym zadaniem ministra było utworzenie komisji dla rozsądzenia sporu wśród Żydów wileńskich. W tej sprawie rozmawiał z Karolem Radziwiłłem.43 „Rozkaz WKMci – zapewniał monarchę – będę starał się wypełnić względem komisji do miasta Wilno.”44 Jednak starania na rzecz przywrócenia spokoju w miejscowym kahale, choć „długie tygodnie podkanclerzemu Chreptowiczowi zabrały”,45 nie przyniosły rozstrzygnięcia w sporze. Jeszcze przed przybyciem podkanclerzego do Wilna, w czerwcu 1788 r. Wolfowicz został uwięziony wyrokiem sądu rabinów nieświeskiego, kopylskiego i słuckiego. Do więzienia w radziwiłłowskim Nieświeżu trafił jednak w asyście wojska królewskiego, co może przemawiać za wsparciem Chreptowicza dla księcia wojewody.46 Problem zresztą powracał jeszcze w okresie obrad Sejmu Czteroletniego.47

Próby pozyskania Karola Radziwiłła wskazują, że w ostatnich miesiącach przed inauguracją sejmu, Chreptowicz najprawdopodobniej nie w pełni był świadomy dokonywanej przez Berlin konsolidacji „partii pruskiej” poza plecami księcia wojewody. Tymczasem u progu jesieni 1788 r. poseł pruski w Warszawie, Ludwik Buchholtz, rozpoczynał starania o pozyskanie przywódców opozycji, widząc ich w osobach „dobrze myślących” Hugona Kołłątaja i Stanisława Małachowskiego. Pominięcie dotychczasowych klientów Berlina, wojewody kaliskiego Antoniego Sułkowskiego, hetmana Michała Ogińskiego i Karola Radziwiłła, świadczyło, że w zmienionych okolicznościach rząd pruski nie przewiduje dla nich poważniejszych zadań.48 Z tej perspektywy zabiegi Chreptowicza o przyciągnięcie Radziwiłła w orbitę wpływów dworu okazały się chybione. Nadto też i sam wojewoda pozostawał głuchy na argumenty podkanclerzego, podejmując wkrótce bliską współpracę z przywódcami antykrólewskiej opozycji.49

2. Sejmiki poselskie na Litwie 1788 r.

Tymczasem latem 1788 r. w Rzeczypospolitej odbyły się sejmiki poselskie. W obliczu wyraźnego wzrostu nastrojów patriotycznych oraz powszechnie dostrzeganej aktywizacji politycznej ogółu szlacheckiego, już podczas kampanii sejmikowej zabiegi reprezentantów dworu królewskiego napotykały na zorganizowany opór stronników opozycji.

Silny sceptycyzm wobec regalistów – obiecujących na sejmikach „wiele pięknych rzeczy”50 - objawiał się także na Litwie. Już wiosną 1788 r. „wielu ochotnych(...) do poselstwa” w Księstwie,51 trafiało pod skrzydła antykrólewskiej opozycji. Inni, mimo deklarowanej lojalności wobec króla, dopiero podczas obrad Sejmu Wielkiego przechodzili na pozycje przeciwników dworu bądź pozostawali neutralni wobec dokonujących się przemian.52

W tych okolicznościach zadania przywódców stronnictwa królewskiego na Litwie musiały zmierzać w pierwszym rzędzie do zachowania spójności obozu oraz wzmocnienia wpływów regalistycznych tam, gdzie zwyczajowo były najsłabsze. Poważną przeszkodą okazywały się napływające na Litwę (od sierpnia 1788 r.) wiadomości o wybuchu wojny szwedzko-rosyjskiej i pierwszych sukcesach militarnych Szwedów. Wieści z frontu odbierano w Warszawie z dużym niepokojem, spodziewając się dalszego wzrostu nastrojów antyrosyjskich. Obawy te potwierdzał król, słusznie zaznaczając, że „wojna szwedzka dodała otuchy opozycji.”53

Chreptowicz podzielał opinię monarchy. W doniesieniach z frontu dostrzegał niebezpieczeństwo destabilizacji sytuacji wewnętrznej na Litwie. W obliczu najbliższych sejmików poselskich, podkanclerzy litewski - „skupiający w swych rękach nici polityki w Wielkim Księstwie Litewskim”54 – wyrażał przekonanie, że niekorzystne dla Rosji wiadomości z frontu mogą być skutkiem inspiracji Prus, zainteresowanych podsycaniem antyrosyjskich nastrojów w Rzeczypospolitej. Niedługo po powrocie ze Szczors, u progu września 1788 r., pisał do Michała Zaleskiego: „(...)tak ja z Litwy przywiozłem wiadomość o wygranej potyczce Szwedów na lądzie, ale do Warszawy przyjechałem okazało się to fikcją.” Poczynione obserwacje skłaniały go do ważnej konstatacji: „Pokazuje się to, że Królewiec najwięcej wiadomości zapalających przesyła do Litwy.”55

Zadania polityczne Chreptowicza w toku litewskiej kampanii sejmikowej określił królewski okólnik, który latem 1788 r. został rozesłany do osób ważniejszych w każdym województwie. Stanisław August nalegał w nim, aby posłowie wybrani przez sejmiki ziemskie otrzymywali instrukcje, gdzie „celem pryncypalnym przynajmniej, jeżeli nie jedynym, byłaby aukcja wojska.”56

Od chwili przybycia do Wielkiego Księstwa(w lipcu 1788 r.), podkanclerzy rozwijał intensywne przygotowania do sejmików poselskich. Po wyjeździe z Białegostoku(15 lipca) ośrodkiem akcji sejmikowej stały się rodzinne Szczorsy.57 Stąd zwyczajowo Chreptowicz obserwował nastroje na prowincji oraz rozsyłał obfitą korespondencję z dyspozycjami dla stronników dworu. W liście do króla - rzucającym ważne światło na zapatrywania Chreptowicza - komunikował z niepokojem: „duch generalny obywatelów, który nie kalkuluje składu politycznego, ale idzie za skłonnościami, jest wcale w opozycji koneksjom moskiewskim.”58

W tej sytuacji podkanclerzy duże nadzieje związał z konsolidacją zwolenników dworu. Natychmiast też napotkał na poważne trudności. Akcję sejmikową utrudniły problemy osobiste jednego z czołowych regalistów w Wielkim Księstwie, hetmana Ludwika Tyszkiewicza, który „dla urządzenia spadkiem po matce” wyłamał się właśnie ze wsparcia akcji politycznej, prowadzonej przez Chreptowicza na Litwie.59

Fiasko prób zbliżenia z Radziwiłłami sprawiło,60 że zabiegi podkanclerzego skupiły się na zacieśnieniu związków z biskupem wileńskim Ignacym Massalskim. Mimo zadawnionych spięć wokół spraw edukacyjnych, biskup był uważany za przyjaciela Chreptowicza. W kręgach szlachty, zabiegającej o poselstwo z Litwy, panowało w tym względzie znamienne przekonanie, że Chreptowicz „nigdy nic nie odmawia JW. Biskupowi, takie mają związki między sobą, trzeba tylko zgłaszać się przed sejmikami do JW. Biskupa.”61 Tym razem ułożeniu wspólnej „planty” posłużył ponowny przyjazd podkanclerzego do Wilna(w drugiej połowie sierpnia 1788),62 zakończony porozumieniem obu polityków.

Mimo szerokiej akcji stronnictwa królewskiego na Litwie, sejmiki poselskie przyniosły zdecydowane zwycięstwo opozycji.63 Należy szacować, że spośród czterdziestu ośmiu posłów z Wielkiego Księstwa Litewskiego, zaledwie sześciu mogło być uznanych za szczerych regalistów.64

Klęską dworu zakończył się m.in. sejmik w województwie inflanckim, gdzie „z insynuacji JW. Chreptowicza” popierany był do poselstwa zadeklarowany regalista, oboźny wielki litewski Karol Prozor.65 Mimo wspólnej akcji Chreptowicza i Massalskiego, fiasko przyniosły ponadto elekcje na sejmiku wileńskim. Tu oponentów dworu, „za łaską i protekcją swoją” popierał Karol Radziwiłł, przyczyniając się „do przemożenia kryskami” kandydatów podawanych od biskupa wileńskiego.66 Także sejmik powiatu słonimskiego pominął kandydatów wysuwanych od dworu, mimo widocznych zabiegów podkanclerzego litewskiego.67 Podobne rezultaty przyniosły elekcje w województwach nowogródzkim i mińskim, dotąd uważanych za regalistyczne.

Niepowodzenia stronnictwa królewskiego na Litwie w niewielkim stopniu rekompensowały wyniki sejmików połockiego i kowieńskiego, które tradycyjnie nie obyły się bez „listów podkanclerskich.”68 Ręki Chreptowicza należy się domyślać również w elekcji, związanego z podkanclerzym, Tadeusza Kościałkowskiego, dokonanej na sejmiku wiłkomierskim.69 Pełnym sukcesem dworu zakończył się sejmik województwa smoleńskiego, gdzie interwencja Stanisława Augusta za regalistami, kasztelanicem smoleńskim Antonim Suchodolskim oraz Dominikiem Gedrusem Eydziatowiczem, przyniosła pomyślne rezultaty.70

Zabiegi Chreptowicza dały zwycięstwo także w województwie trockim. Posłami zostali tu najbliżsi współpracownicy ministra, wojski litewski Michał Zaleski oraz zięć Chreptowicza i starosta miński Michał Brzostowski. Zrozumiałe jest zatem, że wyniki tego sejmiku wzbudziły radość na królewskim dworze, skłaniając Chreptowicza do wyrażenia nadziei na dobrą współpracę z posłami: „Będę z niego (wyniku sejmiku trockiego– KT) istotnie profitował w osobistym ukontentowaniu” – pisał do Michała Zaleskiego.71 Należy dodać, że późniejsza przemiana postaw obu posłów trockich, dystansująca ich od dworu, nie mogła jeszcze wpłynąć na ocenę rezultatów sejmiku. W instrukcjach posłowie zostali zobowiązani oświadczyć uroczyście pełną „wierność królowi”.72

Niedługo po zakończeniu sejmików poselskich, w ostatnich dniach sierpnia 1788 r., Chreptowicz powrócił do Warszawy.73 Przez najbliższe tygodnie do stolicy napływali także posłowie-elekci, którym dotychczasowi mocodawcy zwyczajowo starali się okazywać względy. Rolę ośrodka, skupiającego posłów–regalistów z Litwy, przyjął na siebie Pałac Teatyński, własność i dom podkanclerzego. Zgodnie z tradycją polskiego parlamentaryzmu, na Chreptowicza spadał obowiązek podejmowania gości na obiadach, będący zarazem dogodną okazją do planowania akcji politycznych w sejmie. 3 września 1788 r. podkanclerzy donosił królowi: „niektórych z Litwy mam mieć na obiedzie u siebie.”74 W ten sposób wyrastał Chreptowicz do rangi przywódcy litewskiej części stronnictwa królewskiego.

Mimo zakończenia sejmików poselskich, podkanclerzy litewski do końca zabiegał o względy przeciwników dworu. Jeszcze w przeddzień inauguracji obrad sejmu, 30 września 1788 r. zwracał się za pośrednictwem Mikołaja Morawskiego do Karola Radziwiłła: „(...)teraźniejszy moment jest taki, któren los ojczyzny na zawsze szczęśliwym uczynić potrafi, że ten moment opuszczony równy z wiekami nie nastąpi, że aukcja wojska konieczną jest potrzebą, bo to jest jedyny sposób postawienia ojczyzny na stopniu poważnym i równającym się drugim potencjom, ale że przy tym powinnością jest pierwszych senatorów i ministrów obmyślać o tym, jakie ma być rozrządzenie tego wojska, ułożenie dyscypliny, i żeby własnemu krajowi pomocą a ni ciężarem było(...).”75 Jest rzeczą pewną, że słowa podkanclerzego stanowią wymowną miarę jego zapatrywań oraz przedsięwzięć podejmowanych na forum sejmu w najbliższym czteroleciu.

*

W coraz bardziej napiętej atmosferze, poprzedzającej inaugurację obrad sejmu warszawskiego, Chreptowicz w pełni podzielał poglądy polityczne króla. Podobnie jak monarcha, pragnął zmian wewnętrznych, połączonych z aukcją wojska. Jest jednocześnie rzeczą znamienną, że nie kłóciło się to z opinią Stackelberga, który w podkanclerzym widział człowieka oddanego Rosji, przywiązanego do prorosyjskiej orientacji.76 Fakt ten wszakże musiał zaciążyć na stosunku patriotów do Joachima Chreptowicza w najbliższym czteroleciu.

Z tych przyczyn podkanclerzy litewski stał się obiektem podejrzeń o sprzedajność wobec Moskwy. Jeszcze przed inauguracją obrad warszawska ulica, pozostająca pod wpływem nastrojów patriotycznych, zaliczała Chreptowicza do kręgu „pieczeniarzy”.77 W grupie polityków „pensjonowanych od Moskwy” widziała go część najbliższych współpracowników stronnictwa reformatorskiego,78 a także dyplomaci obcy, akredytowani w Warszawie.79

Odrębną sprawą pozostaje jednak wiarygodność podobnych opinii. Ścisłe związki z ambasadą Rosji nie mogły zapewne stanowić wystarczającej podstawy do uznania go za polityka skorumpowanego. Podobne zarzuty, wysuwane w dobie obrad sejmowych, musiały zresztą służyć raczej doraźnym rozgrywkom politycznym. Inaczej trudno byłoby zrozumieć dobrą opinię, jaką na ogół cieszył się Chreptowicz w pamiętnikarskich wspomnieniach, pisanych po latach przez dawnych jego przeciwników politycznych.80

W pensjonowanie Chreptowicza przez Rosję pozwala nadto powątpiewać wysoki status majątkowy, który zapewnił sobie dzięki reformom w swoich dobrach. Ich wartość po trzecim rozbiorze przekroczyła niebagatelną sumę 5.214.395 złp.81 Jednocześnie Chreptowicz otrzymywał pensję z racji godności podkanclerskiej, która sięgała rocznej kwoty 40 tys. złp.82 Wreszcie niemałą rolę należy przypisać walorom moralnym podkanclerzego. Jeszcze w 1793 r. skłoniły go one do odrzucenia oferty rosyjskiej, sięgającej kwoty 3 tys. dukatów.83 Z tej perspektywy bardziej zrozumiały staje się brak jego nazwiska na liście osób, pensjonowanych przez ambasadę rosyjską w Warszawie.84

3. W obronie rosyjskich gwarancji

Niedługo po zakończeniu sejmików poselskich, u schyłku sierpnia 1788 r., Chreptowicz powrócił do Warszawy. Zbliżający się termin obrad sejmowych i bieżące obowiązki urzędowe na długo przekreślały możliwość wyjazdu do dóbr litewskich, zwyczajowo odbywanych kilka razy w roku. Miejscem zamieszkania podkanclerzego w stolicy pozostał niezmiennie Pałac Teatyński (przy ulicy Długiej 543) oraz wiejski domek na Marymoncie, gdzie spędzał zwykle wiosnę i część lata.85

Jako jeden z najbliższych współpracowników króla, w ostatnich dniach przed inauguracją obrad, wziął udział w pracach nad aktem konfederacji sejmowej, której pospieszne zawiązanie miało zapewnić dworowi większy wpływ na tok prac sejmowych.86 Tekst aktu związkowego, eksponujący przy królu potrzebę aukcji wojska i zwiększenia podatków, został opracowany na Zamku Królewskim w Warszawie między 3 a 6 października 1788 r. Niewątpliwy wpływ Joachima Chreptowicza na kształt prac redakcyjnych, potwierdzał, że w obliczu zbliżającego się sejmu Stanisław August darzył podkanclerzego pełnym zaufaniem, dzieląc z nim poglądy w sprawie zakresu koniecznych reform wewnętrznych oraz potrzeby poszanowania gwarancji rosyjskich.87 Nazajutrz po inauguracji obrad, 7 października 1788 r. podkanclerzy litewski znalazł się wśród pierwszych sygnatariuszy aktu konfederacji sejmowej.88

Tymczasem już w pierwszych dniach sejmu, prorosyjski kierunek polityki dworu natrafił na opór obozu reformatorskiego, który osiągnął w sejmie zdecydowaną przewagę i wpływ na kształt prac ustawodawczych. Poważnym wzmocnieniem antykrólewskiej opozycji stały się działania dyplomacji berlińskiej. 13 października 1788 r. poseł pruski w Warszawie, Ludwig von Buchholtz, przedstawił marszałkowi sejmowemu Stanisławowi Małachowskiemu oficjalny protest przeciwko królewskiemu projektowi sojuszu z Petersburgiem. W deklaracji pruskiej zawarto również propozycję alternatywnego przymierza z Prusami, „jeśliby Polacy potrzebowali sojusznika”.89 Spowodowany w ten sposób gwałtowny rozwój orientacji pruskiej zaskoczył związanych z dworem zwolenników poszanowania gwarancji rosyjskich, wśród których znajdował się Chreptowicz. Jednocześnie, mimo początkowej konsternacji w kręgu najbliższych współpracowników Stanisława Augusta, całość inicjatywy politycznej dworu skupiła się rychło na próbach obrony nienaruszalności systemu rosyjskiego.

W obliczu tryumfu nastrojów antyrosyjskich w sejmie, monarcha nie mógł liczyć na skuteczność własnych inicjatyw politycznych. Tym należy tłumaczyć uchylenie się od udziału w pracach nad odpowiedzią sejmu na notę Ludwiga Buchholtza. „Od dwudziestu czterech lat – argumentował król – sam ustawnie projektuję i piszę, a tak rzadko przyjmujecie coś mojego, że już wolę teraz od was odbierać projekta.”90 Niemniej jednak, z woli monarchy, w celu zredagowania odpowiedzi na notę pruską wyznaczony został, wraz Ignacym Potockim, Joachim Chreptowicz. O ile powołanie Potockiego można wytłumaczyć pozycją kierowanego przez niego obozu reformatorskiego, o tyle nominacja podkanclerzego litewskiego potwierdzała, że w rozumieniu króla mógł on gwarantować wprowadzenie do noty treści, które będą po myśli dworu i Stackelberga. W rzeczywistości, za plecami „niezastąpionego” Chreptowicza, stawał zatem nie poraz pierwszy sam Stanisław August, który w ten sposób zdobywał wpływ na kształt prac politycznych.

Zgodnie z wolą króla, polska odpowiedź na notę pruską, opracowana na Zamku Królewskim, została w tych dniach przedstawiona przez Chreptowicza ambasadorowi rosyjskiemu.91 Według ustaleń Bronisława Dembińskiego, w tej wersji podkanclerzy litewski podsunął ją Ignacemu Potockiemu. Wkrótce przyjęty przez Potockiego projekt polskiej odpowiedzi został przedstawiony w imieniu obu dygnitarzy na forum parlamentu.92

Tymczasem w toku zaciętej walki między stronnictwem królewskim a obozem reformatorskim, jesienią 1788 r. na czoło wysunęła się sprawa likwidacji Rady Nieustającej. 30 października 1788 r. Adam Kazimierz Czartoryski wyraził w sejmie znamienną opinię, że „szczęśliwość ojczyzny w tym się znajdzie, gdy się władze rządowe rozpłyną na różne strzegące jedna drugą magistratury.”93 Zakusy polityczne przywódców stronnictwa reformatorskiego napawały niepokojem dwór, który w obaleniu Rady słusznie dostrzegał zniesienie gwarancji rosyjskich. W dalszej perspektywie rodziło to ryzyko rozpadu stronnictwa królewskiego.

Proces ten dotyczył także posłów litewskich, skupionych do tej pory wokół Chreptowicza. Wśród nich już w pierwszych tygodniach obrad sejmu ku obozowi reformatorskiemu zaczęli ciążyć najbardziej bodaj zaufani dotąd sprzymierzeńcy podkanclerzego – dwaj posłowie troccy. Na czoło wysunął się Michał Zaleski, aktywnie wspierający ataki opozycji na system gwarancji rosyjskich. Nie wahał się Zaleski wziąć czynnego udziału w walce o zniesienie Rady Nieustającej, przyrównywanej przez niego wręcz do „kolumny, na której wspierał się król i gabinet rosyjski.”94 Kulminacyjnym momentem wystąpień Zaleskiego stała się pamiętna sesja sejmu 19 stycznia 1789 r., kiedy – jak napisał zbliżony do Chreptowicza Jerzy Białopiotrowicz – „usta wymowne posła trockiego zjednały zgodę sejmujących na skasowanie Rady Nieustającej.”95 Chreptowicz w niczym nie podzielał poglądów Zaleskiego, głoszącego, że Rada, to „główny nieprzyjaciel wolności naszej.”96 Dystansował się też od radykalnych nastrojów, dominujących wśród posłów. Mimo późniejszych względów okazywanych przez Chreptowicza Zaleskiemu, drogi obu polityków definitywnie się rozeszły.

Tymczasem lęk przed zniesieniem systemu rosyjskiego pchnął przedstawicieli stronnictwa królewskiego do zdecydowanych prób oporu: „Dykasterie możem poprawić i ulepszyć – przekonywał poseł ciechanowski ks. Andrzej Wołłowicz – ale nie znosić.”97

W tym duchu, 21 listopada 1788 r., głos zabrał w sejmie Joachim Chreptowicz. „Jużeśmy sobie przepisali odpowiedzią daną na notę posła rosyjskiego – mówił podkanclerzy litewski – iż gdyby nam trzeba było w czym odmieniać konstytucję z 1775 roku, a tym bardziej co by się do traktatu tegoż stosowało, mamy to czynić przez drogę negocjacji.” Nastroje panujące w izbie poselskiej nakazywały jednak Chreptowiczowi położyć bardzo silny nacisk na racje polityczne: „(...)gdyby Rzplita – mówił dalej – znajdowała się w stanie mocy i obrony, przystojność postępowania z państwem sąsiedzkim, i względy nawzajem między narodami traktatem związanymi winne, takiby nam postępek przepisywały; lecz kiedy obrony wewnętrznej jeszcze żadnej nie mamy, i od wystawienia jej zdajemy się być dalecy, nie tylko przystojność, ale roztropność i ostrożność, tę nam jedyną drogę postępowania ukazują.”98

Wystąpienie sejmowe Chreptowicza ukazywało polityka umiarkowanego, stawiającego ponad radykalnymi dążeniami do zniesienia gwarancji rosyjskich, potrzebę „pomnożenia sił Rzplitej do znalezienia funduszów na wojsko i obronę krajową.” „Czyńmy to z pilnością i staraniem – podkreślał z naciskiem - (...), ale strzeżmy się dać najmniejszą pobudkę mocarstwom nas otaczającym do psucia nie dorobionych rzeczy.” W tym miejscu tkwiła, jak się wydaje, zasadnicza różnica zapatrywań, dzieląca Chreptowicza z przywódcami i przedstawicielami stronnictwa reformatorskiego. Podkanclerzy litewski z niepokojem obserwował kroki opozycji, rozpalającej w kraju nastroje antyrosyjskie. Niebezpieczeństwo skłócenia Rzeczypospolitej z Rosją zestawiał z intencjami dworu berlińskiego, pragnącego wykorzystać nową sytuację dla przejęcia kontroli nad polityką polską. Nalegał więc podkanclerzy na realizację założeń aktu konfederacji generalnej, której pozostawał jednym z autorów. W zestawieniu z nastrojami dominującymi w sejmie znamiennie brzmiały słowa Chreptowicza, przestrzegającego posłów: „(...)tylko roztropność ratować może Ojczyznę naszą i zabezpieczyć ją na przyszłość, porywczość przedwczesna zgubić ją może.”99

Postawa poselskiej większości i presja patriotycznie nastawionych widzów - zajmujących miejsca w sejmowej „galerii” – stawiały stronnictwo królewskie przed bardzo trudnym zadaniem. Próby dyskusji na forum parlamentu w zakresie spraw objętych gwarancjami Rosji nie rokowały najmniejszego powodzenia. W tej sytuacji jednym ze sposobów powściągnięcia tendencji antyrosyjskich stały się - zaproponowane przez Chreptowicza - „konferencje do negocjowania w rzeczach, które się o traktatowe warunki opierają.”100 Według marszałka wielkiego koronnego, Michała Jerzego Mniszcha, udział w negocjacjach z dworem rosyjskim mieliby wziąć „z urzędu i ufności” pieczętarze obojga narodów.101 W ten sposób sprawa gwarancji rosyjskich przestałaby być przedmiotem emocjonalnych zatargów, toczonych w sali obrad. Jednocześnie kontrolę nad przebiegiem negocjacji zdobyliby zwolennicy pełnej nienaruszalności dotychczasowych powiązań Rzeczypospolitej z Rosją, zapewniający królowi zaufanie ze strony Petersburga i bezpośredni wpływ na przebieg tajnych rozmów.

Innym sposobem obrony Rady Nieustającej i zachowania status quo w stosunkach z Petersburgiem, stało się podjęcie z inicjatywy króla tajnych rozmów z ambasadorem Rosji na temat zmian w zakresie prerogatyw i kształtu tej magistratury. W wyniku uzgodnień między królem (reprezentowanym przez Chreptowicza) a ambasadorem, poseł wiłkomierski Tadeusz Kościałkowski (związany z podkanclerzym), przedstawił na forum sejmu projekt „Straży Narodowej”. Pomijając kosmetyczną zmianę nazwy – uzasadnioną wszakże nastrojami w sejmie – projekt zakładał wyłączenie spod nadzoru takiej „Straży” spraw zagranicznych, kontroli nad wojskiem, mocy tłumaczenia prawa oraz ingerencji w sprawy sądownictwa i magistratur rządowych. Nowa rada miała zostać pozbawiona również prawa do tworzenia konfederacji sejmowych i wydawania asygnat dla komisji skarbowych, wyłączając sumy wyznaczone na jej bieżące potrzeby.102

Gruntowna znajomość zagadnień prawno-ustrojowych oraz wysoka pozycja Chreptowicza na dworze Stanisława Augusta, pozwala widzieć w nim głównego autora projektu „Straży Narodowej”. Wiadomo, że kształt i kompetencje Rady Nieustającej spotykały się z jego krytyką już w podczas sejmu w 1776 r. Podkanclerzy litewski sprzeciwiał się m.in. nadanej Radzie mocy tłumaczenia prawa, która – jak twierdził – stawia kraj „pod rządem zdania i mniemania.” Jako szczery regalista, przeciwny był również tym prerogatywom, które umożliwiały Radzie ingerencję w sprawy magistratur rządowych.103

Tymczasem odrzucenie przez sejm królewskiego projektu „Straży Narodowej” stało się zapowiedzią targnięcia się opozycji na system gwarancji rosyjskich. Po rozwiązaniu Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej, 9 grudnia 1788 r. sejm dokonał likwidacji Departamentu Interesów Cudzoziemskich. Inicjatywa w polityce zagranicznej przechodziła w ręce obozu reformatorskiego, który nadając ton obradom sejmowym, jednocześnie uderzał w prerogatywy Stanisława Augusta. W przemówieniu poprzedzającym zniesienie Departamentu, Ignacy Potocki wyrażał przekonanie, że gdyby król „niezgodnie z narodem nominował posłów i te chciał mieć osoby, których by naród sobie nie życzył, wypadałoby nie mieć posłów i takowa nominacja mogłaby nie mieć skutku.”104

Atak na uprawnienia monarchy w zakresie spraw zewnętrznych wywołał na dworze poważne zaniepokojenie, choć jednocześnie w obliczu nastrojów panujących w sejmie, nie zrodził otwartej i zdecydowanej reakcji. W myśl wskazówek Ignacego Potockiego, 9 grudnia 1788 r. wysłano posłów do Wiednia, Berlina, Londynu, Paryża, Petersburga i Stambułu. Kilka dni później, 18 grudnia, ustanowiono sejmową Deputację do ułożenia instrukcji posłom za granicę i dozoru negocjacji z Dworami zagranicznemi.105 Jak zapisał Michał Kazimierz Ogiński, do składu nowej magistratury postanowiono nie wprowadzać „żadnej osoby podejrzanej.”106 Ster Deputacji znalazł się w rękach sejmowej opozycji, nie dając królowi większych nadziei na kierowanie jej pracami.

Formą obrony wpływu monarchy na politykę zagraniczną stała się próba wprowadzenia do składu Deputacji oddanych mu współpracowników. Wśród nich na czoło wysunęli się pieczętarze koronni - Jacek Małachowski i Maciej Garnysz. Wysokie kwalifikacje w zakresie prac dyplomatycznych zdecydowały o powołaniu Antoniego Dzieduszyckiego.107 W kręgu oddanych królowi dygnitarzy-elektów znalazł się również Chreptowicz.

Wejście w skład Deputacji Spraw Zagranicznych – ze względów formalnych właściwe urzędowi kanclerskiemu – nie było równoznaczne z obowiązkiem stałej obecności na posiedzeniach tej magistratury. W pierwszych miesiącach istnienia Deputacji Chreptowicz był jednym z najrzadziej uczęszczających na jej sesje. Z pewnością fakt ten wiązał się z przejęciem kontroli nad polityką zagraniczną przez niechętnych dworowi polityków opozycji. Wydaje się jednak, że częste absencje podkanclerzego nie były też po myśli króla, który nie miał szans na skuteczne popieranie swoich inicjatyw w Deputacji.108 Zapewne pod jego naciskiem Chreptowicz nasilił swą aktywność dopiero w czasie prac nad przymierzem pruskim, z przerwami uczestnicząc w obradach Deputacji już do końca jej istnienia.109

Tymczasem u progu 1789 r. aktywność sejmowej opozycji skierowała się ku zniesieniu Rady Nieustającej. Mimo proponowanej przez dwór reformy władzy wykonawczej, sejm przychylił się do demagogicznych argumentów Michała Zaleskiego, domagającego się całkowitej likwidacji Rady, bez której prawa Rzeczypospolitej – jak mówił poseł trocki - „trwożyć nas nie będą niewolą.”110 W atmosferze ogólnego entuzjazmu wśród posłów - i przy wymownym milczeniu senatu - 19 stycznia 1789 r. Rada Nieustająca została zniesiona.111

Nie ulega wątpliwości, że cios zadany tym sposobem polityce dworu królewskiego stanowił zarazem osobistą porażkę Joachima Chreptowicza, który z systemem rządów królewsko-ambasadorskich związał swoją karierę polityczną od czasu pierwszego rozbioru. W zachowaniu status quo w stosunkach Rzeczypospolitej z Rosją upatrywał gwarancję zewnętrznego bezpieczeństwa państwa. Nie dziwi więc, że wobec zwrotu dokonanego przez sejm, podkanclerzy przyjął postawę rezerwy i dystansu, nie podzielając podatności opozycji na nastroje społeczeństwa i entuzjazmu przywódców obozu reformatorskiego.

4. Publicystyka polityczna wobec Chreptowicza w pierwszym okresie Sejmu Wielkiego

W obliczu postępującego rozkładu stronnictwa królewskiego w sejmie, u progu 1789 r. coraz większego znaczenia nabierała postawa dygnitarzy dworskich, skupionych wokół Stanisława Augusta, którzy - w rozumieniu patriotów – pozostawali ostatnią przeszkodą w ujęciu sterów polityki Rzeczypospolitej. Tymczasem pod wpływem sukcesów stronnictwa reformatorskiego, już jesienią 1788 r. w gronie najbliższych współpracowników monarchy zaczęły pojawiać się coraz większe rysy. W grudniu 1788 r. wyjechał do Anglii sekretarz kancelarii wojskowej króla, Jan Baptysta Komarzewski, sprzedając wcześniej stopień generalski i uzyskując dymisję.112 Do swego pałacu w Jabłonnej usunął się tracący na popularności książę prymas Michał Jerzy Poniatowski.113

W tych okolicznościach uwaga przywódców obozu reformatorskiego skupiła się – według określenia Kołłątaja – na kręgu „dworskich figur”, tj. dygnitarzy Zamku Królewskiego, którzy po 19 stycznia 1789 r. zachowali silną pozycję i wpływ na Stanisława Augusta.114 Celem zabiegów przywódców opozycji stał się także Chreptowicz.

Pod jego adresem kierował Kołłątaj słowa pochwały za zasługi w powołaniu do życia Komisji Edukacji Narodowej, zawarte w wydanych u progu sejmu „Listach Anonima.”115 Gest taki, płynący spod pióra czołowego przedstawiciela opozycji, wystawiał działalność oświatową podkanclerzego w jak najlepszym świetle, choć wobec konfliktu pomiędzy dworem a opozycją, musiał mieć przede wszystkim charakter polityczny i służyć projektom przyciągnięcia Chreptowicza w krąg oddziaływania patriotów. Podobne zabiegi czynił autor „Listów” także w stronę Stanisława Augusta.116

Wydaje się, że podobną rolę spełnić miał wobec Chreptowicza anonimowy „Projekt do odebrania Galicji i przyłączenia nazad do Polski”, powstały latem 1789 r. Pogłębiający się w tym czasie kryzys wewnętrzny monarchii habsburskiej zdążył właśnie rozbudzić ambicje aneksjonistyczne Prus, dążących w nowej sytuacji do stworzenia antyaustriackiego sojuszu z Turcją i rozbudzenia wśród Polaków nadziei na rewindykację Galicji.117 Autor „Projektu” z pewnością zdawał sobie sprawę, że realizacja koncepcji wspólnej akcji przeciwko dworowi cesarskiemu może napotkać w Polsce na opór najbliższych współpracowników Stanisława Augusta. Jedną z przeszkód musiała pozostawać powszechnie znana niechęć Chreptowicza wobec orientacji pruskiej, wynikająca z nieskrywanych obaw, aby „nie przyszło do wojny między Prusakiem i Moskwą, w którą i my bylibyśmy niechybnie wciągnieni.”118 Zapewne więc, w celu pozyskania doradców monarchy, projekt postulował, aby po odzyskaniu Galicji i opanowaniu Lwowa, „na miejscu gubernatora z równą władzą, jak był gubernator niemiecki, i z równą pensją, wybrawszy na to człowieka, jak jest Chreptowicz podkanclerzy lit., albo innego jemu podobnego w cierpliwości, w flegmie i pracowitości, osadzić i ogłosić.”119

Odrębną sprawą pozostaje rzeczywisty stosunek przywódców opozycji do podkanclerzego litewskiego. W publicystyce patriotycznej okresu sejmowego spotyka się on bardziej z wrogością, niechęcią bądź też chłodnym dystansem. Dosadnie wyraża to ówczesna satyra, pisana anonimem przez orędownika obozu patriotycznego, adresowana do Joachima Chreptowicza:

„Więcej czytał niźli myśli,
Chłopom swoim wolność kreśli,
Wiele przegrał, cicho gada,
nie ma koni, choć ma stada.”120

W podobnym duchu pisał również poeta Franciszek Zabłocki, który porzucił podczas Sejmu Wielkiego pisanie dla sceny i „ofiarował on swój talent poetycki ojczyźnie.” Spoglądając z niechęcią na prorosyjską orientację najbliższych doradców Stanisława Augusta, poeta kierował swoje słowa niewątpliwie także w stronę Chreptowicza:

„Gdybym był kiedy królem, nie byłbym tak słaby,
Nie rządziłby mną Moskal, faworyt ni baby.”121

Wraz z eskalacją napięcia politycznego, podkanclerzy litewski stawał się coraz częściej ofiarą ataków i pomówień, mających osłabić jego pozycję na dworze Stanisława Augusta. Głównym pretekstem pozostawały wieloletnie kontakty Chreptowicza z ambasadą Rosji.

Już w pierwszych dniach obrad sejmowych dały one podstawę do podjętej anonimowo obrony podkanclerzego, która znalazła odbicie w postaci „Listu I. o niektorych obywatelach”, datowanego na 12 października 1788 r.122 Była to – jak chce Anonim - reakcja na „pierwsze doniesienia(...) o początkowych krokach sejmowych” i wieści o zarzutach, padających ze strony opozycji, „iż ten [Chreptowicz–KT] oddany jednemu mocarstwu(...) spiknął się na ułożenie szkodliwych krajowi zamiarów, ów ma swój zysk za pobudkę(...), że obcym w szkodliwych zamysłach sprzyja, że zapomniał o Ojczyźnie.”123 Domyślamy się, że oskarżenia te, „choć nie tak powszechnie i głośnie rozgadywane”, najprawdopodobniej mogły pochodzić od Hugona Kołłątaja, którego Autor „Listu” uważa za „drugiego z tych, których teraz za przywódców robót sejmowych mają.”124 Powstaniu „Listu” niewątpliwie sprzyjał przebieg pierwszych dni obrad sejmu, stojących pod znakiem gwałtownych ataków na liderów obozu królewskiego. Autora nie myli wymowa tych ataków, w których dostrzega skryte pragnienie „poróżnienia najpierwszych obywatelów”. Tym samym jednocześnie wyraża zaniepokojenie licznymi „paszkwilami”, które kierowane są w stronę „dobrych obywatelów”.125

Zagadką godną rozwikłania staje się autorstwo wspomnianego „Listu”. Już na wstępie dowiadujemy się, że Anonim nie bierze udziału w obradach sejmowych, a ich przebieg śledzi na podstawie doniesień. Pozwala to wykluczyć go z kręgu posłów na sejm 1788 r. Obecny był jednak na sejmikach elekcyjnych, widząc „przy wyborze do poselstwa” ludzi, których duszy ani powaby podłych zysków, ani podłe trwogi dosiąść nie mogą(...).”126 Wobec wspomnianej aktywności Chreptowicza w kampaniach sejmikowych lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, mało prawdopodobne staje się, aby Autor nie zetknął się wówczas z podkanclerzym litewskim. Nie da się wykluczyć, że mógł być w tym czasie jego bliskim współpracownikiem.

Uwagę zwraca deklarowana przez Autora znajomość z Chreptowiczem. „A najlepiej się ludzie – pisze Anonim – w poufałym przestawaniu i domowych rozmowach poznawać zwykli.” W innym fragmencie bierze Chreptowicza w obronę, podkreślając wymownie: „Jestem sam świadkiem(...) kiedy przeciwne mniemaniu jego przytaczano przyczyny, odzywał się z zwykłą szczerością i stałością: Niech diabeł dobrze życzy i czyni Ojczyźnie, to ja z nim trzymam.”

Wspomniane wywody pozwalają zawęzić grono domniemanych autorów „Listu” do osoby, będącej wieloletnim współpracownikiem i przyjacielem Chreptowicza, wspierającej jego wysiłki podczas kampanii sejmikowych(„gdyby go każdy tak jak ja znał”) i nie uczestniczącej w pierwszej fazie obrad Sejmu Czteroletniego. Najprawdopodobniej Anonim nie należy też do osób młodych(„póki iskierka życia we mnie tleć nie przestanie”). Istotną wskazówką staje się fakt, iż Autor daje niezaprzeczalne dowody swej sympatii dla orędowników reform(„Przychylenie się króla do żądań narodu i oświadczoną pociechę serca jego z szczęśliwej pory(...) wzbudził we mnie(...) nadzieję najszczęśliwszych skutków”).127

Na tej podstawie wypada uznać, że prawdopodobnym autorem „Listu” jest „Litewski Arystydes”, Jerzy Białopiotrowicz(1740-1812), sprawujący do 1783 r. godność łowczego lidzkiego. Pełniony przez niego do 1784 r. urząd sekretarza litewskiej pieczęci mniejszej usprawiedliwiał bardzo bliską znajomość z Joachimem Chreptowiczem.128 Przekładała się ona również na podobne zapatrywania polityczne. Nie był Białopiotrowicz posłem na sejm warszawski w okresie pierwszej kadencji(1788-1790). Mimo sympatii dla orędowników reform zachował współpracę z podkanclerzym, która znalazła swój wyraz w pracach nad Kodeksem Stanisława Augusta.129 Na uznanie łowczego za autora „Listu” pozwala ponadto stylistyka tekstu, która wykazuje uderzające podobieństwo do sformułowań z korespondencji Białopiotrowicza.130

Zarzuty pod adresem podkanclerzego, o jakich mowa w „Liście”, zwracają uwagę na referendarza litewskiego Hugona Kołłątaja, znanego w tym czasie z ostrych wystąpień przeciwko najbliższym współpracownikom króla. Właściwą sobie opinię na ten temat wyraził Kołłątaj w poufnym liście, pisanym do prymasa Michała Poniatowskiego: „(...)najpierw pomnij WXMść komu się powierzasz? Vide cui fide.* P. Ożarowski, P. Chomiński, X. Kossakowski, nareszcie P. Chreptowicz. Nie są to ludzie, którzyby inaczej postrzegali rzeczy, tylko tak, jak chce P. Ambasador.”131 Kołłątaj podkreślał, że rady ich „wystawiają króla i WXMość na niechęć dworu berlińskiego”, dlatego wypada, aby książę prymas „zachowując przystojną aparencję dawnym konsyliarzom, zaczął trochę bliżej wpatrywać się w układy drugiej strony.”132

Oceniając stosunek przywódców opozycji do Joachima Chreptowicza, należy zaznaczyć, że w podkanclerzym litewskim widziano jednak również cechy pozytywne. Według Kołłątaja, Chreptowicz, jako człowiek „partii królewskiej”, służy interesom Rosji, jest jednak skłonny do popierania inicjatyw w zakresie reform wewnętrznych. Ponadto „w każdym czasie straszniejszą(...) dla narodu” jest „partia prawdziwie moskiewska”, skupiająca polityków „opłacanych, na stopnie wyniesionych i z familiami moskiewskimi spokrewnionych.”133

Jak już wspomniano, gwałtowna zmiana statusu Rzeczypospolitej w stosunkach politycznych z Rosją, dokonana 19 stycznia 1789 r., spotkała się ze strony Chreptowicza z głęboką rezerwą. Tym samym niechęć sejmowej opozycji w stosunku do podkanclerzego uległa dalszemu pogłębieniu. Postawa „dworskich figur” skłoniła w tym czasie Hugona Kołłątaja do wyrażenia znamiennej opinii – mającej znamiona politycznej prowokacji - jakoby działalność najbliższych doradców Stanisława Augusta zmierzała wprost „do rozdwojenia narodu”, mając „w pierwszym widoku interes JP. ambasadora.”134 Inną sprawą pozostaje jednak słuszność podobnych opinii. Jak zauważył Bronisław Dembiński, wysuwane w tym czasie przez Ottona Stackelberga żądania, „aby król, prymas i najbliżsi wyszli z senatu i odłączyli się od tej konfederacji”, spotkały się w otoczeniu króla ze stanowczym oporem.135 Rzecz jasna, ceną, którą w tej sytuacji zapłacić musiał Chreptowicz, stało się osłabienie ścisłych więzów, łączących go z rosyjską ambasadą. Ważne światło rzuca na tę kwestię opinia późniejszego ambasadora Rosji, Jakuba Jana Sieversa. Przedstawiając postać Joachima Chreptowicza (u progu 1794 r.), pisał on wymownie do Józefa Igelstroema: „Udawał on zawsze, jakoby dla Rosji był przychylnym, w czym zawiódł nadzwyczajnie Stackelberga(...).”136

*

Nowy kurs polityczny sejmu wydatnie wpłynął na osłabienie aktywności politycznej Joachima Chreptowicza. Bezpośrednio po zniesieniu Rady Nieustającej podkanclerzy litewski pozostał u boku króla, niezmiennie posiadając poważny wpływ na jego decyzje polityczne. Jednakże w pierwszej połowie 1789 r. nie znajdujemy go pośród senatorów, zabierających głos na forum parlamentu, jak też otwierających bądź „solwujących” sesje. Jak się wydaje, w przekonaniu Chreptowicza, dotychczasowy przebieg obrad sejmowych nie rokował nadziei na urzeczywistnienie pożądanych reform wewnętrznych oraz normalizację naruszonych relacji Warszawy z Petersburgiem. Kolejne sesje mijały na zażartej opozycji patriotów wobec dworu. Wraz ze zniesieniem Rady Nieustającej nie powołano też nowego rządu centralnego, przed czym podkanclerzy litewski bezskutecznie przestrzegał sejmujące stany.

Jest zatem rzeczą zrozumiałą, że w najbliższym czasie nasiliły się wyjazdy Chreptowicza „na wieś”. W pierwszej połowie 1789 r. poświęcał się udoskonalaniu stosunków gospodarczych w swoich dobrach na Litwie. Na ten czas przypadła budowa pierwszej na terenie Wielkiego Księstwa huty żelaza w Wiszniewie. W dzierżawionych od biskupa Massalskiego Baksztach, podobnie jak w Wiszniewie, podkanclerzy litewski od dwóch lat prowadził wydobycie rud żelaza.137 Szeroko zakrojone reformy stawały się chlubnym przykładem inicjatywy gospodarczej, jaśniejącej w zestawieniu z ogólnym stanem ekonomiki litewskiej, reprezentującej ówcześnie bardzo niski poziom, także na tle Korony.138

Na pierwszą połowę 1789 r. przypadł także powrót z Anglii syna podkanclerzego, Adama. W następstwie tej podróży, wkrótce odwiedził Szczorsy lord George Augustus North, zaprzyjaźniony z Adamem syn byłego premiera brytyjskiego, Fryderyka Northa.139 Tymczasem podkanclerzy podejmował już starania o stworzenie synowi podstaw dla własnej kariery politycznej. W tym celu gotowy był użyć swoich wpływów na dworze warszawskim: „Jaki dla syna mego wypadnie los - pisał do monarchy 19 października 1789 r. - winien go będę łasce Waszej Królewskiej Mści(...) wszelako mu nie przestanę [wpajać- KT] wdzięczność WKMci i za łaskawe dla niego wejrzenie i protekcję.”140

W tym samym czasie Chreptowicz utrzymywał wciąż żywe kontakty z kadrą naukową Akademii Wileńskiej, widzącą w nim wpływowego obrońcę jej sprawy w stolicy (m.in. z racji sprawowanej przez niego funkcji szefa Departamentu Akademii i Szkół Litewskich KEN). Należy się domyślać, że właśnie jego wstawiennictwu zawdzięcza Akademia Wileńska wydanie ustawy przez KEN (2 lutego 1790 r.), nadającej szerokie swobody tamtejszej społeczności akademickiej, w tym autonomiczne prawo wyboru rektorów i prorektorów, unormowane wynagrodzenie oraz prawo do noszenia mundurów przez profesorów uczelni.141

5. Działalność Chreptowicza po zniesieniu Rady Nieustającej

Mimo wyraźnego spadku aktywności politycznej i częstych wyjazdów na Litwę, Joachim Chreptowicz na bieżąco śledził doniesienia z Warszawy. Rzecz jasna, nie pozostawały one bez wpływu na postawę polityczną i zapatrywania podkanclerzego litewskiego. Od chwili zniesienia Rady Nieustającej, tok prac w sejmie uległ spowolnieniu. „Oto stale ograniczano prerogatywy królewskie – wspominał z goryczą Stanisław August - zabawiano się dziecinnym rozważaniem nad krojem mundurów wojskowych, rozważano rangi wojskowe aż do najniższych stopni.” W opinii monarchy, sejm tonął w kręgu prywaty i pustosłowia, odznaczając się karygodną opieszałością działań prawodawczych.142 Niewątpliwie Chreptowicz podzielał zapatrywania króla, nie znajdując w tej sytuacji racjonalnych podstaw dla rychłego powrotu do stolicy.

Tymczasem 5 lutego 1789 r. sejm podjął uchwałę o wprowadzeniu opłat od godności i przywilejów w Wielkim Księstwie Litewskim. Ustawa była rezultatem prób skierowania wysiłków izby poselskiej ku znalezieniu sposobów zwiększenia wpływów do skarbu Rzeczypospolitej. Nowe prawo nakładało na podkanclerzego obowiązek wpłacania do Skarbu Litewskiego dorocznej kwoty 200 czerw. zł. (bądź co bądź dalekiej od naruszenia dóbr majętnego senatora). Podobne obciążenia spadły także na pozostałych dygnitarzy, z istotnym zastrzeżeniem, że opłata „nie na co innego, tylko na wojsko W. X. Litewskiego ma być obrócona.”143

Wątpliwie, aby nowa konstytucja wzbudziła w podkanclerzym opory (mimo, że nie dawała nadziei na znaczące pokrycie zapotrzebowania armii).144 Istotne, że droga, na którą wkraczał sejm zdawała się być bliska jego zapatrywaniom. Trzymając się niezmiennie taktyki nie zadrażniania Rosji, podkanclerzy litewski pozostawał zwolennikiem reform wewnętrznych. Jak się wydaje, właśnie w tym czasie - bez względu na dystans wobec aktu z 19 stycznia 1789 r. – zaczął dostrzegać możliwość rozwiązania przez sejm podstawowych problemów ustrojowych Rzeczypospolitej, które bezskutecznie oczekiwały na pomyślne rozstrzygnięcia podczas wcześniejszych sejmów. Publiczny wyraz swoim przekonaniom dał kilka miesięcy później, w przemówieniu wygłoszonym w izbie poselskiej 18 grudnia 1789 r. (przy okazji sprawy miejskiej): „Nie te to były sejmy, Przezacne Stany! które zagrzanym sercem oddały Ojczyźnie dziesiątą część dochodów swoich; które do uchwał Ojczyźnie pożytecznych wyzuwały się z miłości własnej, z przesądów dawnych.” „Znając ducha, jakim dziś Przezacne Stany są dla Ojczyzny swojej, znając ich światło”, najpełniej Chreptowicz dawał wyraz osobistym i niewątpliwie szczerym nadziejom na modernizację zmurszałego gmachu państwa polsko-litewskiego.145

Częste wyjazdy podkanclerzego na Litwę nie były na rękę królowi, który zwykł traktować Chreptowicza jako najbliższego doradcę. Tymczasem w stosunkach między Warszawą a Petersburgiem nabrzmiewał coraz mocniej problem ewakuacji z Polski rosyjskich magazynów oraz prawa do przemarszu wojsk carskich przez terytorium Rzeczypospolitej.146 Znany z ugodowej postawy wobec Petersburga podkanclerzy litewski wydawał się teraz królowi ważnym sojusznikiem w walce o kontrolę nad działaniami zdominowanej przez patriotów Deputacji Spraw Zagranicznych. Wszystko to zmuszało Chreptowicza do przyspieszenia powrotu do Warszawy.

W stolicy pojawił się na początku czerwca 1789 r., natychmiast dostając się w wir bieżących problemów politycznych. Już 15 czerwca wystąpił w sejmie w związku z dyskusją na temat uchwały o podatkach od kaduków i elekcją sędziów sejmowych. Projekt uchwały, tzw. „dodatek”, zakładał nałożenie na kaduka podatku płaconego natychmiast, tj. od chwili przejęcia posesji, bez względu na dekrety o przyznaniu własności, które często spływały w późniejszych terminach, bądź też nie spływały wcale. W otoczeniu Stanisława Augusta „dodatek” uznano zatem za próbę uszczuplenia prerogatyw króla,147 który prawem kaduka przejmował często własność zmarłego posesora (np. cudzoziemca) bez obowiązku oczekiwania na dekret sądowy. Obawy te potwierdziło wystąpienie Michała Zaleskiego, stwierdzającego, zgodnie z intencjami projektu – a na przekór królowi i Chreptowiczowi - że „podatek wieczysty jest przywiązany do ziemi, nie do papieru”, dlatego „realnie przychodzący do posesji rzeczy kadukiem nadanej płacić powinien.”148

Po głosie Zaleskiego, wystąpił Joachim Chreptowicz, który nie był ze względów formalnych traktowany jako strona w sporze. Od podkanclerzego oczekiwano głównie wyjaśnień dotyczących praktyki prawa kaduka, powszechnie uznając erudycję i jurysprudencję ministra. W opinii ogółu zgromadzonych posłów, „mąż ten zachował jakąś powagę, niczym niecnym się nie skaził, stąd i dla zdatności swej powszechnie był poważanym.”149 Na wyraźne życzenie izby poselskiej, podkanclerzy litewski wystąpił z objaśnieniem dwóch wariantów dochodzenia praw do posesji drogą prawa kaduka. „Nie we wszystkich przywilejach juris Caduci – mówił Joachim Chreptowicz - jest umieszczony wyraz „ad iure agendum”, bo tam gdzie posesora nie ma, jak się zdarza po cudzoziemcach bezpotomnie zmarłych, własność nie powinna być dochodzona, bo jest niczyja, otrzymujący kaduk od momentu podpisu przywileju otrzymuje posesję.” Podkanclerzy tłumaczył dalej: „nadto zdaje się, że sąd rozpoznaje tylko, jeżeli rzecz jaka podpada pod prawo kaduka, ale go nie nadaje. Z tego wynika, że uprzywilejowany otrzymawszy dekret, ma prawo wymagać kalkulacji od nieprawego posesora od daty swego przywileju.”150

Wystąpienie to potwierdzało wysokie kwalifikacje dygnitarza, znane także w kołach opozycji. Zwraca w nim uwagę oficjalna bezstronność Chreptowicza, który niewątpliwie umacniał swym autorytetem pozycję Stanisława Augusta. W obliczu sporów, trawiących kolejne sesje parlamentu, podobne głosy zdawały się przybliżać do rozwiązania kwestii spornych i skupienia się nad sprawami o priorytetowym znaczeniu dla Rzeczypospolitej. Wystąpienie Chreptowicza przyczyniło się tymczasem do zakończenia dyskusji i podjęcia uchwały o „Opłacie do skarbu Rzeczypospolitej od kaduków”, która nakazywała, iż odtąd „połowa szacunku tych dóbr do skarbu, raz na zawsze opłacić się ma.”151

Niedługo po debacie na temat „Juris Caduci”, sejm zajął się ponownie problemem rekompensat za szkody wyrządzone przez wojska rosyjskie, stacjonujące na Podolu. Okazją stała się nota dworu petersburskiego - czytana na 123 sesji parlamentu 13 lipca 1789 r. - będąca reakcją na polskie skargi w sprawie nadużyć, dokonywanych przez Rosjan w województwie kijowskim. Należy podkreślić, że podniesienie tej kwestii było następstwem skarg posłów kijowskich, którzy już w pierwszych tygodniach sejmu (30 października 1788 r.) donosili „J.OO.WW. IchMościom Pieczętarzom Obojga Narodów” o żądaniach dowódców rosyjskich, domagających się dostarczania „podwód do przewożenia do magazynów z Berdyczowa do Brahiłowa.” W związku z tym posłowie żądali, aby kanclerze, „ci zacni mężowie (...)raczyli z J.W. Stackelbergiem posłem wielkim rosyjskim traktować, i środki najskuteczniejsze w zaradzeniu tym nadarzeniom obmyślić.”152

Postawiona w ten sposób na forum sejmu sprawa wycofania wojsk rosyjskich, stawiała Petersburg w trudnej sytuacji. Wobec wojny z Portą Ottomańską, istnienie rosyjskich magazynów na polskiej Ukrainie stanowiło gwarancję swobodnego transportu żołnierzy i środków wojennych najkrótszą drogą na główny teatr wojny. Jednak z tych samych przyczyn Rosja nie mogła pozwolić sobie na zlekceważenie protestów płynących z Warszawy, nie doprowadzając do podgrzania i tak już gorących nastrojów antyrosyjskich w Rzeczypospolitej. Tymczasem opozycji bliższe były demagogiczne argumenty posłów kijowskich, starających się o rozgrzanie nastrojów patriotycznych w sejmie i skłonienie Rosji do ewakuacji swoich magazynów z terenów województwa kijowskiego. W tym duchu umacniał posłów Wojciech Suchodolski, przekonując w izbie, iż „gabinet petersburski, w czym tylko może, stara się uwłoczyć powadze Rzplitej.” „Godność i samowładność Rzplitej – dodawał Suchodolski- jak jest smutna, tak zatrważa i każdego i uszanowaną być powinna.”153

Argumentacja Suchodolskiego, będąca zachętą dla nastrojonych patriotycznie posłów, stanowiła zarazem podstawę do niepokoju w najbliższym otoczeniu króla. W głębokim przekonaniu Stanisława Augusta, wyzywające stanowisko sejmu zagrażało bezpieczeństwu Rzeczypospolitej. „Trzeba wiedzieć – pisał znamiennie król do Augustyna Debolego – czyli za tę deklarację, a potem za pomyślnościami wojennymi przeciw Turkom i Szwedom, nie nastąpi kiedyś sroga zemsta.”154

Obawy te podzielał również Chreptowicz, na którego spadł główny ciężar negocjacji ze Stackelbergiem. W grupie czterech pieczętarzy Rzeczypospolitej Obojga Narodów, podkanclerzy litewski zdawał się być najlepszym kandydatem do prowadzenia rozmów z przedstawicielem Rosji. Nieskrywany dystans wobec antyrosyjskich demonstracji w sejmie stanowiły dla monarchy niekwestionowany atut. Tradycyjnie też Chreptowicz gwarantował królowi kontrolę przebiegu tajnych rozmów.

Tymczasem u schyłku maja 1789 r. w Petersburgu podjęto decyzję o likwidacji rosyjskich magazynów w Rzeczypospolitej.155 Ewakuacja wojsk carskich przebiegała jednak opieszale, przyczyniając się do spotęgowania antyrosyjskich fobii w sejmie. Celem ataków opozycji stał się także Chreptowicz, oskarżany o nieudolność i świadomą opieszałość w toczonych negocjacjach. „Minister nasz – głosił niezmordowany Wojciech Suchodolski156 – odwołuje się do posła, poseł zaś do ministra.” Obie strony prowadzonych rozmów zdają się nie dostrzegać uszczerbku na „powadze Rzeczypospolitej.”157

W tej atmosferze 13 lipca 1789 r. wystąpił w sejmie podkanclerzy litewski, oświadczając „z zlecenia Deputacji Interesów Zagranicznych” konieczność przedłożenia „Prześwietnym Stanom” treści not Ottona Stackelberga oraz Wawrzyńca Engelstroema. Za przyzwoleniem króla, marszałek Stanisław Małachowski zaprosił „na ustęp” arbitrów, którym Chreptowicz przedstawił obie noty z dodaniem wyjątków z depeszy Debolego.158 Wobec nastrojów panujących w sejmie, podkanclerzy nie zajął oficjalnego stanowiska w sprawie toczących się negocjacji z dworem petersburskim.

Przedstawiciele sejmowej większości poddali tymczasem w wątpliwość skuteczność prowadzonych rozmów, domagając się, aby Deputacja „z powinności i bez bojaźni dochodziła praw swoich u Stackelberga”. Zarzut ten, równoznaczny z wotum nieufności wobec Chreptowicza, przesądzał o fiasku negocjacji. W atmosferze ataków na dwór petersburski oraz krytyki kształtu dotychczasowych rozmów, Joachim Chreptowicz „solwował” sesję na dzień 17 lipca.159

Fakt, że podkanclerzy litewski nie zabrał głosu w dyskusji nasuwa przypuszczenie o istnieniu problemów, których w toku trwających jeszcze negocjacji z Petersburgiem minister nie chciał ujawniać. Tymczasem właśnie latem 1789 r. Rosja zaczęła uszczelniać granicę z Wielkim Księstwem Litewskim, argumentując to koniecznością nadzoru nad cłami, które na tym odcinku doznają uszczerbku w wyniku przemytu. „Czy jest to przyczyna realna – pisał Chreptowicz do króla – czyli na pozór wzięta, trudno zgadnąć.” Rozwój sytuacji na granicach litewskich podkanclerzy obserwował z dużym niepokojem, widząc w niej niebezpieczną rywalizację rosyjsko–pruską o wpływy w Rzeczypospolitej.160 Wobec toczących się wciąż rozmów ze Stackelbergiem, postępowanie Petersburga wskazywało także na odwet za postawę sejmu w sporze o magazyny i swobodny przemarsz wojsk rosyjskich przez polskie terytorium.161 Trudno zakładać, aby prawdy tej nie dostrzegał Chreptowicz, spoglądający na rozwój dalszych wydarzeń głównie przez pryzmat bezpieczeństwa państwa, i niewątpliwie tymi względami kierując się w rozmowach ze Stackelbergiem.

W sejmie tymczasem zwyciężały nastroje patriotyczne i roszczeniowe, żądające od Deputacji wysunięcia w negocjacjach problemu „krzywd doznanych przez wojska rosyjskie” na Podolu. W tej formie sprawa rekompensat ponownie weszła pod obrady sejmu (28 września 1789 r.).162 Batalia o kształt stosunków z Petersburgiem została definitywnie przegrana, świadcząc zarazem o rosnącym wpływie Prus na działania polskiej dyplomacji.163 Być może także z tych przyczyn uczestniczący w sesji Joachim Chreptowicz nie zabrał głosu w debacie.

6. Deputacja do Formy Rządu

Tymczasem 7 września 1789 r. sejm ustanowił Deputację do Ułożenia Projektów do Formy Rządu. Po upływie blisko dziewięciu miesięcy od zniesienia Rady Nieustającej, Rzeczpospolita wchodziła na drogę restytucji centralnych organów wykonawczych. Jest zatem rzeczą zrozumiałą, że utworzeniu nowej Deputacji towarzyszyła świadomość doniosłości tego aktu w kręgach stronnictwa patriotycznego i dworu. Kierowany tym przekonaniem marszałek konfederacji litewskiej, Kazimierz Nestor Sapieha, wystąpił z wnioskiem, aby wyznaczenie Deputacji odbyło się poprzez uchwalenie w tym celu odrębnej konstytucji (wbrew tradycji ustnego wyznaczania magistratur).164 Na tak stanowczą decyzję parlamentu wpłynęła także mowa Stanisława Augusta, nawołująca do ustanowienia Deputacji złożonej z „mężów rady”, którzy daliby „pomyślniejszej przyszłości rokować osnowę.”165

W składzie jedenastoosobowej Deputacji, do której powołano – jak pisał Michał Ogiński – „wszystkich odznaczających się dojrzałym wiekiem, doświadczeniem, patriotyzmem i talentami”166 (5 senatorów i 6 posłów), znalazł się również, desygnowany przez Stanisława Augusta, Joachim Chreptowicz. Podkanclerzy litewski zasiadł obok czterech innych senatorów, posiadających poparcie króla: biskupa kamienieckiego Adama Krasińskiego - wybranego na przewodniczącego Deputacji - oraz hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Ogińskiego, podskarbiego nadwornego koronnego Rocha Kossowskiego i marszałka nadwornego litewskiego Ignacego Potockiego.167 Skład Deputacji wskazywał na kompromis między dworem a liderami obozu patriotycznego.168 Rzeczywiste kierownictwo obejmował w niej Ignacy Potocki, jednak okazale prezentowała się tu także grupa zadeklarowanych zwolenników króla. Obecność Chreptowicza w składzie tej magistratury, niezależnie od poparcia monarchy, przekonywała nadto, że podkanclerzy litewski cieszy się także zaufaniem sejmu, który powołując Deputację zastrzegł „aby w niej nie umieszczać żadnej osoby podejrzanej.”169

Powołanie nowej magistratury wzbudziło zrozumiałe nadzieje wśród obserwatorów i uczestników życia politycznego w Rzeczypospolitej. W „Odezwie” adresowanej do członków Deputacji Hugo Kołłątaj pisał: „Ufam przeto, że w przepisie praw waszych nie będzie miała miejsca ani chytra bojaźń, ani tym bardziej niesprawiedliwość na prywatne korzyści względna(...).”170 Działalność Deputacji była też tematem poezji politycznej. Związany z obozem patriotycznym poeta Franciszek Zabłocki, przy tej okazji odnosił się do przymiotów Chreptowicza. W wierszu „Do Krasińskiego Biskupa Kamienieckiego” podkreślał:

„Lecz przeto maszże stygnąć w usługach ojczyzny?
Wszak są jeszcze Ogińscy, Chreptowicz, Radziwiłł
Z cząstki współczesnej tobie szanownej siwizny.”171

Obecność podkanclerzego w składzie nowej Deputacji była, jak wspomniano, rezultatem decyzji Stanisława Augusta, który widział w Chreptowiczu osobę zaufaną i kompetentną na tym stanowisku. Z tego okresu pochodzi niezwykle pochlebna ocena Chreptowicza, płynąca z ust monarchy: „Gdyby lepiej słuchano starego kanclerza Chreptowicza, i gdyby on sam był czynniejszym, poznanoby w nim, sądzę, człowieka, który istotnie zasługuje na nazwę męża stanu.” Król żywił słuszne przekonanie, że Chreptowicz pozostaje jednym z dygnitarzy, którzy nie tylko na forum Deputacji „najbardziej skłaniają się na moją korzyść.”172 W tym duchu podkanclerzy litewski starał się o porozumienie z członkami Deputacji do Formy Rządu. W październiku 1789 r. obiektem zabiegów Chreptowicza stał się Michał Kazimierz Ogiński. Król i podkanclerzy głęboko liczyli na poparcie dla swych projektów ze strony hetmana wielkiego litewskiego. „Po Ogińskiego hetmana wysyłam – pisał Chreptowicz do monarchy – (...)tu go nie masz, musiałem po niego do Młocin.”173

Tymczasem wiosną 1790 r. inicjatywa prawodawcza w Deputacji przeszła w ręce Ignacego Potockiego. Fakt ten wywołał ponowne poruszenie w najbliższym otoczeniu króla. W toku prac Potockiego nad Projektem zasad do formy Rządu, Chreptowicz z niepokojem obserwował jak kolejne inicjatywy marszałka nadwornego zmierzają do osłabienia prerogatyw monarchy. Stąd też podkanclerzy starał się uzyskać wpływ na prace Deputacji. Mimo oporów Potockiego, zabiegał o dostęp do jego projektów, informując o nich natychmiast Stanisława Augusta. 8 lipca 1790 r. pisał on do króla: „Niektóre artykuły projektu o porządku sejmowania dziś przeczytałem u Potockiego, doniosę WKMci o nich jutro.”174

Z wielkimi obawami w kręgu monarchy przyjęto projekt reformy rozdawnictwa urzędów. W związku z tym podkanclerzy litewski, w porozumieniu ze Stanisławem Augustem, podjął starania o przekreślenie zapisów, które na Zamku zgodnie uznawano za próbę zamachu na uprawnienia króla.175 Przeszkody, na które skarżył się Chreptowicz w dostępie do projektów Ignacego Potockiego uniemożliwiły jednak osiągnięcie celu. W tej sytuacji formą obrony prerogatyw monarchy stał się postulat przeniesienia dyskusji na forum parlamentu. W zamierzeniu najbliższych współpracowników Stanisława Augusta miało to stępić antymonarchiczne ostrze projektów Ignacego Potockiego, nie wykluczając zarazem kontynuowania prac na forum Deputacji.176

Mimo wystąpień zmierzających do przekreślenia szczegółowych zapisów Projektu, Chreptowicz włączał się także do konstruktywnych dyskusji w ministerium. W pracach poświęconych prawom kardynalnym zajmował to samo stanowisko jak Ignacy Potocki, nie wyłamując się ze zwartej grupy orędowników zmian, poza którą znalazł się wyłącznie Wojciech Suchodolski.177 Nie sposób wykluczyć, że marszałek litewski, który w pracach nad Projektem czerpał „z różnych inspiracji i z różnymi opiniami musiał się liczyć”(E. Rostworowski),178 uwzględniał także poglądy Chreptowicza.179

Wprawdzie dyskusje prawodawcze na forum Deputacji nie ujawniały podziałów politycznych, obecni tu przedstawiciele różnych orientacji patrzyli na siebie z dużą nieufnością.180 Marszałek litewski nie ukrywał zresztą swojego dystansu wobec poszczególnych członków Deputacji, do których zaliczał także Chreptowicza. „Nie poznałbyś kuzynie – pisał Potocki – (...)zupełnej zmiany niektórych osób. (...) formują małą partię przeszkód i zawad, partię, której maksyma: żeby Polska z nikim nie trzymając, wróciła się de facto opuszczona lub wzgardzona od drugich do dawnej dependencji. Nie mówią oni bądźmy Moskalami. A to mówią: lękajmy się wszystkich, strzeżmy się wszystkiego, wszyscy nas oszukują.”181 Trudno wątpić, że słowa te dotyczyły również podkanclerzego litewskiego.

Nie widać tymczasem, aby wysiłki Chreptowicza – które skądinąd nie przyniosły rezultatów - wpłynęły na jego udział w posiedzeniach Deputacji. Obecność podkanclerzego na kolejnych sesjach przedstawiała bowiem - ponad wszelką wątpliwość - wymierną wartość dla Stanisława Augusta. Zgodnie z wypracowanym modelem działania, Chreptowicz zdawał królowi relacje z sesji w tym samym bądź następnym dniu po posiedzeniu. W tym celu gościł na obiadach w Łazienkach (w okresie letnim) lub na Zamku, gdzie znajdował się ośrodek dyspozycyjny dla wszystkich dygnitarzy dworskich, obecnych i działających w magistraturach rządowych.182

7. Deputacja Spraw Zagranicznych (do września 1790 r.)

Niezależnie od dyskusji na temat kształtu reformy ustroju Rzeczypospolitej, opracowane i przedstawione w przyśpieszonym tempie Zasady do poprawy formy rządu, stanowiły akt wypełnienia warunku postawionego przez Fryderyka Wilhelma II w sprawie rozpoczęcia polsko-pruskich układów sojuszniczych. 10 grudnia 1789 r. odczytano w sejmie list króla pruskiego, w którym deklarował on gotowość natychmiastowego przystąpienia do negocjacji w sprawie przymierza pod warunkiem przeprowadzenia zmian na rzecz „dobrze zorganizowanego rządu w Polsce.” Pod presją stronnictwa patriotycznego, 23 grudnia 1789 r. sejm przyjął projekt nowych zasad ustrojowych. Jednocześnie upoważniono Deputację Interesów Zagranicznych do prowadzenia negocjacji z Prusami i Anglią.183 Rzecz jasna, otwarcie procesu negocjacji polsko–pruskich skłaniało króla do zwrócenia uwagi na kontrolę przedsięwzięć tejże Deputacji rękami oddanych współpracowników. Lektura protokołów z jej posiedzeń, obejmująca okres od 5 lutego 1790 r., nadto przekonuje, że istotną rolę przewidywał król dla „niezastąpionego” Chreptowicza.184

Tymczasem u progu 1790 r. inicjatywa polityczna na forum Deputacji należała do orędowników orientacji pruskiej. Mimo częstych absencji na posiedzeniach Deputacji, na czoło prac wysuwał się Ignacy Potocki.185 Jemu należy przypisać sceptyczne przyjęcie – wbrew stanowisku Stanisława Augusta - oświadczenia kanclerza dworu habsburskiego, Wacława Antoniego Kaunitza, który w obecności posła polskiego w Wiedniu, Franciszka Ksawerego Woyny, 6 lutego 1790 r. wystąpił z propozycją zawarcia traktatu polsko-austriackiego, jeśli taki alians byłby „zgodnym z tej [Austrii–KT] interesami.”186 Przywództwo Potockiego nie budzi wątpliwości także w procesie dalszych prac nad sojuszem z Prusami. Rola Chreptowicza w tej sytuacji musiała się ograniczać do obserwowania negocjacji i przekazywania królowi bieżących informacji o pracach ministerium. Jak wynika z protokołów obrad tej magistratury, do chwili podpisania aliansu polsko-pruskiego podkanclerzy litewski wziął udział w 12 posiedzeniach. Wszystkie wiązały się z podejmowaniem najważniejszych decyzji dla przebiegu rokowań i ostatecznego kształtu aliansu Warszawy z Berlinem.187

Nie ulega wątpliwości, że Joachim Chreptowicz dostrzegał kruchość sojuszu, budowanego na koniunkturalnych układach i doraźnej zbieżności interesów. Ludzi pokroju podkanclerzego litewskiego nie przekonywały entuzjastyczne depesze posła polskiego w Berlinie, Stanisława Jabłonowskiego, o „przychylnych dla Polski intencjach” Fryderyka Wilhelma II.188 Tak czy inaczej, zgodnie z wytycznymi Stanisława Augusta, Chreptowicz przestrzegał Ignacego Potockiego - jakkolwiek nieskutecznie - przed zlekceważeniem sojuszniczych propozycji Kaunitza, które mogły posłużyć jako ważny argument podbijający cenę sojuszu z Rzeczpospolitą w oczach strony pruskiej.189

Sceptycyzm Chreptowicza wobec działań zwolenników orientacji pruskiej wzmacniały wysuwane przez Berlin postulaty cesji Gdańska i Torunia. Wiadomo, że dzięki bliskim kontaktom z rezydentem i sekretarzem miast pruskich, Jerzym Mikołajem Kahlenem, Joachim Chreptowicz był dobrze poinformowany o obawach magistratów tych miast, wynikających z postulatów pruskich.190 Z pewnością też, nie pozostawało to bez wpływu na jego aktywność podczas dyskusji na forum Deputacji. Postawa magistratów Gdańska i Torunia stanowiła niewątpliwy atut w rozmowach z orędownikami kupienia sojuszu za cenę odstąpienia tych miast na rzecz zachodniego sąsiada. Prawdę tę dobrze rozumieli monarcha i Chreptowicz, traktujący Kahlena jako ważnego sprzymierzeńca i informatora dworu.191 Niezależnie od tego, sprzeciw Chreptowicza wobec cesji Gdańska i Torunia opierał się na przekonaniu o negatywnych następstwach tworzonego precedensu. Dlatego podkanclerzy stanowczo oponował przeciwko wprowadzaniu do rokowań z Prusami tego zagadnienia.192 W jego przekonaniu, nie można było wykluczyć, że akt ten w przyszłości zachęci innych sąsiadów do wysuwania wobec Rzeczypospolitej nowych roszczeń terytorialnych. Należy się obawiać – argumentował Chreptowicz – aby w ten sposób „dobrowolna ofiara nie stała się pretekstem do gwałtu.”193

Jednogłośne poparcie sejmu dla przymierza polsko-pruskiego, poprzedzające jego podpisanie 29 marca 1790 r., stanowiło kulminacyjny moment aktywności stronników orientacji pruskiej. Z upływem czasu coraz większy wpływ na tok posiedzeń Deputacji uzyskiwali dygnitarze królewscy: podkanclerzy koronny Maciej Garnysz (do śmierci w październiku 1790 r.)194, Antoni Dzieduszycki195 i Joachim Chreptowicz. Echa rozgrywek personalnych toczonych w Deputacji Spraw Zagranicznych docierały nawet do polskich placówek dyplomatycznych za granicą.196

Tymczasem aktywność Chreptowicza w pracach Deputacji nie wyglądała imponująco. Podkanclerzy obecny był zaledwie na 48 sesjach, notując nawet kilkumiesięczne okresy absencji. Ustępował dalece na tym polu najaktywniejszym ministrom. Na czoło wysuwał się biskup kujawski, Józef Ignacy Rybiński, zagorzały zwolennik orientacji pruskiej, uczestniczący w 206 posiedzeniach.197

Mimo to, w skutek poparcia Stanisława Augusta, od lata 1790 r. pozycja Chreptowicza w Deputacji Spraw Zagranicznych systematycznie wzrastała. Rozgrywkom personalnym pośrednio sprzyjały dokonujące się zmiany na arenie międzynarodowej. Wielkie wrażenie w Rzeczypospolitej wywołały informacje o podpisaniu prusko–austriackiej konwencji w Reichenbach (27 lipca 1790 r.).198 Żywione dotąd w kręgach patriotycznych nadzieje na wybuch wojny między Prusami i Austrią (i odzyskanie przez Polskę Galicji) runęły ostatecznie. Naturalną konsekwencją stał się wzrost niepewności społeczeństwa szlacheckiego co do międzynarodowego położenia Rzeczypospolitej oraz ogólne osłabienie wiary Polaków w rzetelność pruskiego alianta. Na ogólny zwrot w nastawieniu do przymierza pruskiego nałożyły się także coraz bardziej natarczywe żądania dyplomacji berlińskiej, dotyczące cesji Gdańska i Torunia.199

Niepokojące doniesienia z Reichenbach osłabiły pozycję przywódców obozu reformatorskiego jako liderów polskiej polityki zagranicznej. Wobec stanowczych żądań sejmu, w lipcu 1790 r. Deputacja Spraw Zagranicznych dwukrotnie stanęła przed koniecznością przedstawienia posłom relacji o międzynarodowym położeniu Polski (15 i 20 lipca). Gorąca dyskusja na forum parlamentu nie uspokoiła jednak nastrojów, godząc zarazem w pozycję polityczną autorów przymierza z Prusami.200 Formą zdyskontowania niewątpliwych niepowodzeń w dziedzinie polityki zagranicznej, stało się w tej sytuacji wysunięcie przez patriotów koncepcji przymierza z Turcją.

Problem rokowań stambulskich był dyskutowany na forum Deputacji już od kilku posiedzeń.201 Inicjatorzy akcji, na czele z Ignacym Potockim, ukazywali perspektywę otwarcia Polsce wymiernych korzyści handlowych i wprowadzenia na przyszły kongres pokojowy reprezentanta Rzeczypospolitej.202 W rozumieniu patriotów, podpisanie przymierza dawało również nadzieje na umocnienie pozycji Polski w relacjach z aliantem pruskim. W tym celu 4 sierpnia 1790 r. Deputacja nakazała Stanisławowi Jabłonowskiemu, aby przedstawił w Berlinie informację na temat instrukcji sejmu, nakazującej reprezentanowi Polski w Stambule podjęcie rozmów w sprawie przymierza z Portą.203

W tym samym czasie podjęto w Deputacji prace redakcyjne nad kształtem depeszy do legacji polskiej w Turcji. Dla Joachima Chreptowicza, reprezentującego stanowisko króla, stały się one okazją do wyrażenia własnych uwag na temat inicjatywy patriotów. W rozumieniu podkanclerzego, krok ten „porywczy i niebezpieczny” może zaszkodzić Rzeczypospolitej, wystawiając ją niechybnie na odwet Katarzyny II.204 Ponadto głębokie obawy Chreptowicza budziło postępowanie posła nadzwyczajnego Rzeczypospolitej w Stambule, starosty szczerzeckiego Franciszka Piotra Potockiego, który – o czym wiedziano w otoczeniu króla – utrzymywał odrębną, sekretną korespondencję z Ignacym Potockim.205 Działania Potockiego, wychodzące daleko poza oficjalne pełnomocnictwa przedstawiciela Polski, wskazywały, że ten „zupełnie niepotrzebnie” stara się nakłonić Turcję do wojny przeciw Rosji. Tego obawiał się i przed tym przestrzegał Ignacego Potockiego Chreptowicz, używając w tym celu również pośrednictwa bliskiego współpracownika marszałka, Tadeusza Matuszewicza: „Prosiłem go (Matuszewicza– KT) – pisał podkanclerzy do króla – aby moim imieniem tak samo Potockiemu marszałkowi przełożył, co obiecał uczynić.” W rzeczywistości Chreptowicz jednak podejrzewał, że próby przekreślenia inicjatywy stambulskiej spotkają się ze sprzeciwem patriotów. Opinią tą dzielił się ze Stanisławem Augustem: „ja rozumiem, że to wszystko już próżno, i że Szczerzecki, należawszy do Turków, już tam dawno musiał co podpisać dotąd.”206

Zabiegi Chreptowicza nie przyniosły rezultatu, natrafiając na stanowczy opór Ignacego Potockiego. Mimo starań podkanclerzego litewskiego, marszałek nakazał „depeszę przy sobie zatrzymać”, obiecując przedłożyć potrzebę legacji osobiście Stanisławowi Małachowskiemu.207 Ten zaś - mimo obaw i ostrej krytyki ze strony Chreptowicza - nie krył się ze swoim pragnieniem skierowania koalicji prusko–polsko–tureckiej przeciwko państwu rosyjskiemu.208

Powszechne wrażenie impasu, w którym znalazła się polska polityka zagraniczna po konwencji w Reichenbach, zostało tymczasem pogłębione wraz z doniesieniami o zakończeniu przez Rosję wojny ze Szwecją i podpisaniu pokoju w Werela (14 sierpnia 1790 r.). Nie ulega wątpliwości, że nastroje panujące w polskim parlamencie sprzyjały przejęciu kontroli nad polityką zagraniczną przez najbliższych współpracowników Stanisława Augusta.

W tej atmosferze 23 sierpnia 1790 r. odbyło się posiedzenie sejmu, poświęcone analizie sytuacji na arenie międzynarodowej. Natychmiast po „zagajeniu” sesji, głos zabrał Joachim Chreptowicz, zwracając się do króla z prośbą, aby Deputacja Interesów Zagranicznych przedłożyła sejmowi „niektóre ważne okoliczności.” Zgodnie z regulaminem obrad, po uzyskaniu królewskiego przyzwolenia, marszałek nadworny, Michał Jerzy Mniszech, przedstawił „arbitrom” poufne wiadomości, dotyczące warunków pokoju w Werela i aktualnego stanu stosunków polsko-pruskich.

Relacja marszałka poprzedziła zasadniczą część sesji, w którą wprowadził posłów podkanclerzy litewski, oświadczając, iż „Deputacja odebrała odpowiedź E.F. Hertzberga na notę sejmową podaną w Berlinie przez Jabłonowskiego.”209 Treść pruskiej noty odpowiedniej z 17 sierpnia – niewątpliwie przedstawiona w najlepszej chwili dla osłabienia wpływu liderów patriotycznych na politykę zagraniczną - umocniła przekonanie sejmu o błędach dotychczasowych sterników polskiej dyplomacji. W wyniku gorącej dyskusji, która zdominowała dwa kolejne posiedzenia sejmu,210 6 września 1790 r. przyjęto uchwałę o „nierozdzielności ziem Rzeczypospolitej”. W obradach tych Chreptowicz nie wziął już udziału, zmuszony w tym czasie do opuszczenia Warszawy i udania się na Litwę. Niemniej jednak uznać należy, że do aktu z 6 września w znacznym stopniu przyczynił się także podkanclerzy litewski, który wraz z grupą oddanych królowi członków Deputacji, od wielu miesięcy pracował na rzecz odebrania przywódcom obozu patriotycznego kontroli nad polską dyplomacją.211

Rosnąca pozycja współpracowników króla na forum Deputacji zdecydowała w tym czasie o stanowisku Polski wobec dążeń Szwecji, obliczonych na zawarcie z Rzeczpospolitą przymierza obronnego. Od czasu chłodnego przyjęcia przez polski parlament sztokholmskiej propozycji sojuszu (18 czerwca 1789 r.), poseł szwedzki w Warszawie, Wawrzyniec Engelstroem, ubiegał się o rokowania z Deputacją Spraw Zagranicznych. Dla dyplomatów szwedzkich nie było tajemnicą, że zacieśnienie stosunków między Sztokholmem a Warszawą natrafi na stanowczy opór doradców Stanisława Augusta, przeciwnych wystawianiu Rzeczypospolitej na gniew Katarzyny II. W kręgach rządowych nad Mearem pamiętano o opieszałości monarchy polskiego, który długo zwlekał z powołaniem legacji na dwór wrogi Rosji.212 Nie było więc w Sztokholmie zaskoczeniem, że zgodnie z obawami Engelstroema, już po dwóch dniach rozmów (rozpoczętych 22 sierpnia 1790 r.) negocjacje z Deputacją utknęły w martwym punkcie. W rozumieniu dyplomatów szwedzkich, wina za opieszałość polskiego ministerium spadała na dygnitarzy związanych z monarchą.213

Z tych przyczyn 24 sierpnia 1790 r. przedstawiciel Szwecji skierował bilet do Chreptowicza „z przyłączeniem objaśnień, propozycji swoich i projektem obszerniejszym, co do 2 punktów konwencji”.214 Inicjatywa Engelstroema mogła wskazywać na chęć przełamania oporu jednego z najbardziej wpływowych i niechętnych inicjatywie szwedzkiej współpracowników króla. Po uprzednich konsultacjach Chreptowicza z monarchą, propozycji tej poświęcono sesję Deputacji, przeprowadzoną pod przewodnictwem podkanclerzego litewskiego 27 sierpnia. W rezultacie wezwano Engelstroema do osobistego zaprezentowania polskiemu ministerium oferty przedstawionej wcześniej Chreptowiczowi. Wznowienie negocjacji nastąpiło już jednak pod nieobecność podkanclerzego (2 września 1790 r.), przynosząc wkrótce wstępne porozumienie w sprawie przymierza ze Szwecją (7 września 1790 r.).215

8. Chreptowicz na Litwie (wrzesień-grudzień 1790 r.)

Wyjazdy Chreptowicza na Litwę - podejmowane od chwili rozpoczęcia sejmu stosunkowo rzadko - nasiliły się w drugiej połowie 1790 r. Wydaje się, że już trwająca ponad pięć tygodni absencja Chreptowicza na sesjach Deputacji Spraw Zagranicznych (lipiec-sierpień 1790 r.)216 wiązała się z jego wyjazdem do rodzinnych Szczors. Nie wykluczone, że już w tym czasie, zgodnie z zaleceniami króla, podkanclerzy litewski rozpoczynał przygotowania do zbliżających się sejmików poselskich.

U progu września Chreptowicz ponownie znalazł się na Litwie, tym razem przywołany nagłą śmiercią rządcy majątku szczorsowskiego.217 Opuszczenie stolicy w tak ważnym momencie nie było po myśli Stanisława Augusta, który w obliczu sejmowej dyskusji na temat kształtu przymierza z Prusami, pragnął mieć podkanclerzego litewskiego u własnego boku. Z koniecznością wyjazdu bliskiego doradcy musiał się jednak pogodzić. „Znam to - pisał wkrótce do Chreptowicza - żeś WP był przymuszony dom rozrządzić przytomnie.”218

Problemy osobiste na długo uniemożliwiły czynne uczestnictwo podkanclerzego w bieżących wydarzeniach politycznych. W przygotowaniach do jesiennej kampanii sejmikowej Stanisław August zmuszony był skierować swoją uwagę w stronę hetmana polnego litewskiego Ludwika Tyszkiewicza, który wkroczył w dotychczasowy obszar działań Chreptowicza. Niezależnie od przedsięwzięć Tyszkiewicza, roboty sejmikowe prowadzili również kasztelan trocki Kazimierz Konstanty Plater i wojewoda brzesko–litewski Jan Zyberg. Podkanclerzy litewski pozostał na uboczu, przyznając, że „dla domowych rozrządzeń” nie może „dość skutecznie wpływać na event sejmików, tak co do wyboru osób jako też i instrukcji(...).”219

Uporządkowanie spraw w majątku szczorsowskim zajęło Chreptowiczowi blisko sześć tygodni. W połowie października rozpoczął już przygotowania do powrotu. Plany te jednak definitywnie przekreśliły doniesienia z Warszawy220 oraz stanowcze zalecenia Stanisława Augusta, który w obliczu sejmików elekcyjnych nie zamierzał zmarnować doświadczenia Chreptowicza, w tym jego rozległych koneksji z litewskim narodem politycznym. „Urządzenia twoje koło sejmików – upewniał monarcha swojego ministra - przyniosą istotne dobro Ojczyźnie i mnie.” Do listu załączał wykaz kandydatów do poselstwa, podawanych od Karola Radziwiłła. Król spodziewał się, że podkanclerzy podejmie działania w imię interesów dworu. W ten sposób Chreptowicz został ponownie wprowadzony w tajniki kampanii sejmikowej, tak, aby – zgodnie z intencjami króla - „o wszystkim był informowany.”221

Do akcji na rzecz dworu przystąpił Chreptowicz w ostatnich dniach października. Bliski termin sejmików poselskich nie pozwalał już na rozwinięcie szerzej zakrojonych działań, obejmujących wszystkie sejmiki na Litwie. Konieczne było także uwzględnienie dokonań pozostałych liderów stronnictwa regalistycznego, na własną rękę kaptujących kandydatów do poselstwa.

W tych okolicznościach podkanclerzy litewski ponownie rozpoczął zwyczajowe zabiegi o zbliżenie z Karolem Radziwiłłem. Spotkaniu nie sprzyjał stan zdrowia księcia wojewody, który po nieudanej kuracji oczu we Wrocławiu pogrążał się w śmiertelnej chorobie.222 Pragnąc jednak spotkać się z Radziwiłłem w sprawie ułożenia „planty”, Chreptowicz wyrażał przekonanie, że ten jeszcze „się skłoni w tych dniach ze mną widzieć.”223 W tym celu wkrótce udał się do Białej Podlaskiej (zwanej wówczas Radziwiłłowską), gdzie jeszcze raz stanął kompromis z wojewodą w sprawie kandydatów do poselstwa. Spotkanie obu polityków - które o trzy tygodnie wyprzedziło śmierć Radziwiłła w Białej (21 listopada 1790 r.)224 – przyniosło pomyślne rezultaty, przekładając się wkrótce na wyniki sejmików litewskich. W myśl oczekiwań Joachima Chreptowicza, zdecydowana większość instrukcji poselskich została utrzymana w duchu regalistycznym i reformatorskim, nie stroniąc jednocześnie – jak na sejmiku wileńskim – od stanowczych deklaracji „naprzeciw magnatów przemocy.”225

Tymczasem król przez cały czas uważnie obserwował zabiegi Chreptowicza, starając się je wkomponować w działania innych przywódców obozu regalistycznego na Litwie. W oczach monarchy podkanclerzy pozostawał niezmiennie jednym z najbardziej miarodajnych znawców litewskich stosunków politycznych, do którego król bodaj odwoływał się najchętniej w opiniowaniu napływających do Warszawy list kandydatów z Litwy.

W tym przekonaniu, w ostatnich dniach października Stanisław August zapoznał Chreptowicza z wykazem kandydatów do poselstwa na sejmiku pińskim: „Gdy nie wiem, gdzie teraz znajduje się JP. Chomiński Starosta Piński (Franciszek Ksawery–KT), WPanu o tym donoszę i rady Jego zaciągam.” W podobny sposób komunikował monarcha o zabiegach posła wileńskiego, szambelana i sędziego ziemskiego wileńskiego, Franciszka Sejbuta Romanowicza(związanego z Radziwiłłami),226 o wybór swego syna z sejmiku wileńskiego. Monarcha tak też w imieniu Chreptowicza miał mu odpowiedzieć: „podobno insi konkurenci poczynili starania, dla których może, że trudno będzie pomieścić młodego Romanowicza”(zapewne Karola– KT).227

W listach do Chreptowicza Stanisław August dawał do zrozumienia, że w istniejącej sytuacji wielce przydatne mogą być jego usługi w kaptowaniu zwolenników dworu wśród szlachty litewskiej. Mimo to, od akcji na sejmiku pińskim Chreptowicz się jednak wymawiał, świadomy, że może wejść w drogę innym regalistom. Jak się wydaje, miał już informacje na temat prac Kazimierza Platera. Powiadomiony był również o zaangażowaniu tamtejszego starosty, Franciszka Ksawerego Chomińskiego(osobiście zabiegającego o elekcję dla swego brata Ignacego), który miał „duży mir wśród szlachty oszmiańskiej, a jako starosta także w Pińszczyźnie”(W. Konopczyński).228 Z tych przyczyn wkrótce odpowiadał królowi: „Nie jest mi zręczno wpływać na sejmik piński.”229 „(...) Czynię jednak co mogę” - pisał w liście z 11 listopada. „W Nowogródku brat Reytana najmłodszy idzie do poselstwa i jest wsparty liczną popularnością, używam perswazji do odwrócenia jego od zamysłu, czekam od niego rezolucji.”230

Innymi względami podyktowana była akcja Chreptowicza przeciwko kandydaturze Stanisława Reytana (brata znanego a nieżyjącego już Tadeusza) w województwie nowogródzkim. W walce o poselstwo wystąpił tam młody podkanclerzyc litewski Adam Chreptowicz, powszechnie postrzegany jako wierny regalista. Niezależnie od naturalnego poparcia ze strony ojca, zabiegi o poselstwo zawiodły w tym czasie Adama do Warszawy, gdzie osobiście starał się pozyskać przychylność Stanisława Augusta. Król szybko też obdarzył go pełnym zaufaniem („chwalebna jest jego młodzieńcza odwaga”).231 Pewnym jest jednak, że decydującą rolę w osiągnięciu przez Adama poselstwa, musiały odegrać bezpośrednie zabiegi Joachima Chreptowicza. Ten w końcu skłonił Reytana do politycznej współpracy w imię wspólnego obsadzenia przez obu kandydatów dwóch mandatów poselskich, przypadających na to województwo. Za cenę zaniechania wzajemnej rywalizacji i skierowania działań przeciw opozycji, obaj kandydaci osiągnęli sukces,232 który otwierał przed nimi drogę do kariery politycznej.233

Odmienny wynik przyniosły zabiegi wokół sejmiku grodzieńskiego, gdzie podkanclerzy litewski skierował poparcie w stronę swojego krewnego oraz imiennika, Joachima Chreptowicza, „szambelana WKMci”. O poparcie dla tej kandydatury podkanclerzy zabiegał bezpośrednio u króla.234 Wsparcie to nie przyniosło jednak wymiernych rezultatów. W walce o poselstwo pisarzewicz grodzieński przegrał z Ludwikiem Pancerzyńskim i Józefem Dziekońskim.235

Całość przedsięwzięć Chreptowicza w toku litewskiej kampanii poselskiej tradycyjnie utrzymana była w duchu uniwersałów królewskich, apelujących w województwach o akces do konfederacji sejmowej i wyrażenie zgody na sukcesję tronu w osobie elektora saskiego.236 Treść uniwersałów z pewnością odpowiadała zapatrywaniom Chreptowicza. Przy całej ostrożności, będącej skutkiem obaw przed reakcją Rosji, jesienią 1790 r. podkanclerzy litewski pozostawał zwolennikiem przedłużenia obrad i elekcji poselskich, niezależnie od utrzymanych w tym duchu rozkazów z Warszawy.237 Znamienny był również dystans Chreptowicza wobec poczynań malkontentów, których kroki uważnie śledził, donosząc o nich królowi.

Rozgłaszane w tym czasie zapowiedzi przedstawicieli republikańskiej opozycji, pragnących nie dopuścić do przedłużenia obrad sejmu i unieważnić reformy przez liberum veto, rodziły głębokie zaniepokojenie podkanclerzego litewskiego. „Byłem ja tego rozumienia – pisał do króla 1 listopada – że manifesta w Wiedniu Potockiego i Rzewuskiego, a rozmaite inne w Polsce, nie przyniosą aktualnego poruszenia umysłów obywatelskich; obawiać się jednak trzeba, aby w nich nie były rzucone nasiona do czasu i okoliczności, mniej lub więcej(...) niebezpieczne.”238 Z tych przyczyn z uwagą obserwował nastroje na prowincji. W liście do króla z 11 listopada 1790 r. donosił: „W ogólności mówiąc względem dyspozycji umysłów na prowincji, ta jest w zupełnej apatii do wszystkiego, co się ogólności narodowej tyczy; powszechna jest tylko bojaźń wojny, a chęć oszczędzenia majątku i nie wystawiania jego długiem sejmowaniem na uszczerbek.(...). To jest duch na prowincji i ten nazywają roztropnością.(...).”239

Nie ulega wątpliwości, że obawy swe opierał Chreptowicz na dobrej i wieloletniej znajomości miejscowych stosunków politycznych. „Znam umysły – zapewniał monarchę – bo już długo z niemi żyję.”240 Z pewnością w ocenie sytuacji na Litwie podkanclerzy nie lekceważył również postawy bardzo popularnego wśród szlachty posła trockiego Michała Zaleskiego, który od kilku miesięcy bojkotował poczynania sejmu, usuwając się z Warszawy na prowincję. Faktem jest, że od kwietnia 1790 r. Zaleski przebywał w swoich dobrach, występując przeciwko prolongowaniu obrad na kolejne dwa lata.241

Ze względu na krótki okres agitacji politycznej oraz problemy osobiste, wciąż silnie wiążące Chreptowicza, należy uznać, że jego przedsięwzięcia podczas kampanii poselskiej 1790 r. przyniosły dworowi wymierne korzyści, przekładając się na rezultaty sejmików. Nie ulega wątpliwości, że podkanclerzy litewski wpływał bezpośrednio na przebieg sejmików w Nowogródku, Grodnie, Wilnie i Trokach, wspierając także wydatnie regalistów na sejmiku pińskim.

W świetle przytoczonych faktów należy zakwestionować opinię Bronisława Zaleskiego, który wskazywał, że Joachim Chreptowicz „zajęty domowymi sprawami, do sejmików się nie mieszał.”242

Mimo wyraźnego dystansu wobec dotychczasowej polityki obozu reformatorskiego, podkanclerzy litewski daleki był od poparcia planów targnięcia się na poczynania sejmu, ogarniających coraz szersze grono senatorów Rzeczypospolitej. Z niepokojem odnosił się też do działań magnackich malkontentów, którzy – jak pisał Bronisław Dembiński – „oddalali się od narodu, nosząc się od samego początku z samozwańczymi planami zaburzenia Sejmu.”243 Wypada podkreślić, że od września 1790 r. w kręgu emigrantów wiedeńskich przebywał wieloletni i bliski współpracownik Chreptowicza, biskup Ignacy Massalski,244 który tuż przed wyjazdem z kraju oddał podkanclerzemu w dzierżawę Bakszty, tym razem na lat pięćdziesiąt.245 Nie można więc wykluczyć, że podkanclerzy litewski rozumiał zamiary malkontentów. Tak czy inaczej, nie poparł ówczesnych planów kontrrewolucyjnych, zachowując pełną lojalność wobec króla i ładu politycznego ustanowionego w Rzeczypospolitej po 1788 r.

Sejmiki poselskie z 15 listopada 1790 r. zakończyły, w rozumieniu króla, misję Chreptowicza na Litwie. Sytuacja polityczna wymagała teraz jego obecności w stolicy. 18 listopada 1790 r. monarcha pisał do podkanclerzego: „To też teraz w aktualnych okolicznościach osobliwe jest, dla mnie(...) gdy nie mam bliskiej sobie, przyjacielskiej i roztropnej rady WPana. Im prędzej więc ujrzę tu WPana znowu, tym bardziej więc za to podziękuję jemu.”246 W reakcji na wezwanie króla, w ostatnich dniach listopada, Chreptowicz opuścił Szczorsy, kierując się przez Białystok do Warszawy.

9. Deputacja Spraw Zagranicznych (grudzień 1790–kwiecień 1791 r.)

Powrót Chreptowicza do stolicy - który nastąpił niedługo przed 10 grudnia - zbiegł się w czasie z postępującym rozkładem przymierza polsko-pruskiego, podpisanego zaledwie osiem miesięcy wcześniej. Sejmowa uchwała z 6 września pozbawiała Berlin nadziei na nabytki terytorialne w postaci Gdańska i Torunia. Jednocześnie wzrastała nieufność polskiego społeczeństwa co do intencji pruskiego alianta, potęgowana faktem, że dwór berliński po 6 września począł okazywać wobec strony polskiej „chłód, obojętność, a nawet bierną niechęć.”(R.H. Lord).247 Postawa Prus nie była tymczasem dla Rzeczypospolitej bez znaczenia. W obliczu bliskiego rozpoczęcia konferencji w Szystowej (mającej zakończyć konflikt turecko-austriacki), Warszawa pragnęła uzyskać poparcie dla udziału w niej przedstawiciela Polski. Zabiegi w tym kierunku prowadzono od czasu posiedzenia Deputacji Spraw Zagranicznych z udziałem Girolamo Lucchesiniego 2 września 1790 r.248

W tych okolicznościach przyjazd Chreptowicza do stolicy należało wiązać głównie z planami Stanisława Augusta, który widział w nim jednego z trzech kandydatów (obok Józefa Czartoryskiego i Antoniego Dzieduszyckiego), mogących reprezentować Rzeczpospolitą na kongresie pokojowym w Szystowej.249 Nie ulega wątpliwości, że walory osobiste stawiały Chreptowicza wysoko, choć jednocześnie jest rzeczą wątpliwą, aby przewyższał on Dzieduszyckiego (należy pominąć mierne zdolności J. Czartoryskiego) w zakresie kompetencji dyplomatycznych i doświadczenia w tym zakresie.

Tymczasem 7 grudnia 1790 r. Deputacja Spraw Zagranicznych wydała zalecenie, aby przedstawiciele Polski przy dworach obcych nasilili swe starania o zgodę na udział reprezentanta Rzeczypospolitej w najbliższej konferencji pokojowej.250 Zabiegi te nie przyniosły jednak wymiernych rezultatów, skłaniając Warszawę do skupienia większej uwagi na postawie Berlina, w którym upatrywano teraz głównego sprzymierzeńca w staraniach o urzeczywistnienie polskich ambicji.

Podjęcie starań o poparcie dworu Fryderyka Wilhelma II zbiegło się w czasie z ogólnym spadkiem wiary społeczeństwa polskiego w wartość sojuszu z Prusami. W tej sytuacji, w najbliższych tygodniach poseł pruski w Warszawie, August Fryderyk Ferdynand von Goltz (zastępujący Lucchesiniego od jego wyjazdu na kongres do Szystowej), nasilił zabiegi o pozyskanie zaufania dygnitarzy z najbliższego otoczenia Stanisława Augusta, powszechnie znanych ze swego sceptycyzmu wobec sojuszu z Prusami. Obiektem zabiegów posła pruskiego stał się także Chreptowicz, któremu – zdaniem Goltza – wciąż przypisywano „silne przywiązanie do systemu rosyjskiego.”251

11 stycznia 1791 r. w Pałacu Teatyńskim złożył Goltz wizytę podkanclerzemu litewskiemu. Formalnym celem odwiedzin polskiego dygnitarza było poinformowanie o rozkazie Fryderyka Wilhelma z propozycją dokonania przez Rzeczpospolitą i Prusy wzajemnej wymiany dezerterów (mającej być aktem dobrej woli ze strony sprzymierzeńców). Właściwy cel wizyty zdradziła dopiero dalsza część rozmowy. Według relacji Joachima Chreptowicza, poseł pruski oświadczył, że „miał listy od Lucchesiniego z Szystowej”, zapewniające, że „spodziewają się wszystko zakończyć między cesarzem (austriackim Leopoldem II -KT) i Turkami.” Powściągliwy w swych ocenach podkanclerzy litewski, z wyraźną nieufnością potraktował te doniesienia, świadomy – jak zauważył R.H. Lord – dwulicowej postawy i zmieniających się tonów wypowiedzi dyplomatów pruskich.252 Prawdopodobnie w tym czasie nie miał już żadnych złudzeń, że zabiegi strony polskiej o przedstawicielstwo w Szystowej nie przyniosą żadnych rezultatów. Zgodnie z przewidywaniami posła pruskiego, już po godzinie od rozmowy Joachim Chreptowicz przekazał o niej dokładną relację królowi.253

Niezależnie od treści rozmów w Pałacu Teatyńskim, wizyta Goltza świadczyła wymownie o zrozumieniu strony pruskiej dla wysokiej pozycji podkanclerzego litewskiego na dworze Stanisława Augusta. Nie można wykluczyć, że spotkanie obu polityków stanowiło pierwszą próbę zdobycia zaufania wpływowego dygnitarza, który – według relacji Goltza – początkowo okazywał wobec niego „dużo rezerwy”. Mimo ponawianych odtąd zabiegów pruskiego dyplomaty - dążącego „wszelkimi możliwymi sposobami dotrzeć do niego, by pozyskać jego zaufanie i przyjaźń” – Chreptowicz zachował dystans, cechując się w kontaktach z posłem dużą ostrożnością i umiarkowaniem. „Jeśli chodzi o istotę sprawy – pisał Goltz do Fryderyka Wilhelma – to trudno od niego coś wydobyć(...). Ponieważ jest ciągle otoczony swymi starymi przyjaciółmi, trudno znaleźć okazję do spotkania z nim na osobności w czasie jego wypoczynku, który bardzo ceni.”254

W ostatnich dniach 1790 r. obrady Deputacji Spraw Zagranicznych zdominowała sprawa handlu solnego Rzeczypospolitej z Austrią. Niepokój budziła normalizacja stosunków austriacko-pruskich, będąca konsekwencją kongresu w Szystowej. W Warszawie spodziewano się, że Prusy rozpoczną zabiegi na rzecz odnowienia niekorzystnego dla Polski kontraktu solnego z Austrią z 1788 r.

Zgodnie z dyspozycjami Stanisława Augusta, Chreptowicz pilnie śledził sprawę kontraktu solnego, podejmując ten problem na forum Deputacji oraz w rozmowach z Goltzem. Wydaje się , że 10 grudnia 1790 r. podkanclerzy litewski poważnie przyczynił się do nadania ostatecznego kształtu nocie „w interesie solnym”, ułożonej na posiedzeniu Deputacji Spraw Zagranicznych w pełnej zgodzie z zapatrywaniami króla. W najbliższych dniach przedstawiciel Polski przy dworze wiedeńskim, Franciszek Ksawery Woyna, otrzymał z Warszawy specjalne pełnomocnictwa z zadaniem ukazania Austrii perspektywy strat, jakie mogłoby przynieść Wiedniowi odnowienie kontraktu z Prusami.255 Zapewnienia dyplomatów austriackich o bezpodstawności polskich obaw sprawiły, że misja Woyny została uznana za sukces, skłaniając Deputację do oświadczenia posłowi swej satysfakcji i zadowolenia sejmu.256

Pomyślne doniesienia z Wiednia nie umniejszyły jednak zaniepokojenia Deputacji postawą strony pruskiej. Obawy Chreptowicza wzbudzały informacje Woyny o zabiegach przedstawiciela Prus przy dworze wiedeńskim, Konstansa Filipa von Jacobiego, zmierzającego do odnowienia kontraktu solnego między Prusami i Austrią. 11 stycznia sprawa ta stała się tematem rozmów podkanclerzego z Goltzem. Wątpliwości polskiego dygnitarza, zgłaszane wobec działań Jacobiego, Goltz wyraźnie jednak zbagatelizował, zapewniając, że doniesienia o przedsięwzięciach pruskiego dyplomaty to „są tylko wieści rozsiane.”257 Nie wydaje się, aby Chreptowicz dał wiarę deklaracjom Goltza.

Tymczasem 29 grudnia 1790 r. pod obrady Deputacji trafiła kwestia negocjacji polsko-szwedzkich w sprawie sukcesji tronu Rzeczypospolitej. Fiasko rokowań, toczonych późnym latem, nie zniechęciło dyplomacji szwedzkiej do wysunięcia wobec Polski kolejnych propozycji. W imieniu króla Gustawa III Wazy, Wawrzyniec Engelstroem przedstawił oświadczenie o gotowości podjęcia dalszych rokowań w sprawie następstwa tronu w Polsce.258 Poświęcone temu problemowi posiedzenie Deputacji nie spełniło jednak oczekiwań przedstawiciela Szwecji. Propozycje Engelstroema natrafiły na stanowczy opór dygnitarzy związanych z dworem. Wśród przeciwników koncepcji korony dla Wazów znalazł się także podkanclerzy litewski. Stosunek Chreptowicza do kandydatury szwedzkiej stanowił wykładnię jego wcześniejszych zapatrywań. Według niego, nadmierne zacieśnienie stosunków ze Szwecją wystawiłoby Polskę na gniew Rosji, pociągając za sobą wydatne pogorszenie bezpieczeństwa Rzeczypospolitej. O niechęci Chreptowicza wobec propozycji szwedzkich decydowały ponadto wciąż aktualne plany dynastyczne Stanisława Augusta, który z niepokojem odbierał zmianę stanowiska dworu sztokholmskiego w sprawie planów elekcji vivente rege księcia Józefa Poniatowskiego.259 Niedługo po zakończeniu konferencji, Ignacy Potocki oświadczył Engelstroemowi, że w obecnej sytuacji aspiracje szwedzkie są nierealne i nie uzyskają poparcia ze strony Deputacji.260 W myśl zamierzeń Stanisława Augusta i Joachima Chreptowicza, przesądziło to o fiasku szwedzkich aspiracji.

Na podstawie protokołów posiedzeń Deputacji Spraw Zagranicznych nie trudno zauważyć, że od chwili powrotu Chreptowicza do Warszawy jego pozycja w ministerium ulegała dalszemu wzmocnieniu. Od 10 grudnia 1790 r. do momentu zakończenia prac Deputacji (17 maja 1791 r.), podkanclerzy litewski wziął udział w 24 sesjach, decydujących o zachowaniu przez Stanisława Augusta kontroli nad polityką zagraniczną.261

Zgodnie z planami polskiego monarchy, na skutek wniosku Joachima Chreptowicza, w ostatnich dniach 1790 r. Deputacja przyjęła kandydaturę kasztelana sądeckiego Józefa Ankwicza na stanowisko posła polskiego w Kopenhadze. W oczach króla, nominacja Ankwicza była etapem na drodze do takiej obsady stanowisk w placówkach Polski za granicą, która zapewni dworowi pełny wpływ na działalność korpusu zagranicznego. 10 grudnia, na posiedzeniu Deputacji, przyjęto do wiadomości gotowość wyjazdu Józefa Ankwicza do Danii, naznaczając mu jednocześnie termin na 1 stycznia 1791 r.262 Udający się do Kopenhagi Ankwicz odebrał listy uwierzytelniające i zgodnie z regulaminem służby zagranicznej,263 złożył przysięgę na ręce Chreptowicza, przewodzącego tego dnia obradom. Sprawie poselstwa polskiego w Kopenhadze poświęcono wkrótce jeszcze jedno posiedzenie, które pod przewodnictwem podkanclerzego litewskiego odbyło się 8 stycznia 1791 r.264 Tego dnia Deputacja wyznaczyła Ankwiczowi pensję półroczną w wysokości 27 tysięcy florenów.265

W tym samym czasie przedmiotem zainteresowania Chreptowicza było stanowisko Drezna wobec rozważanej w Warszawie możliwości przekazania sukcesji tronu w Rzeczypospolitej na rzecz dynastii Wettynów. Wybór Chreptowcza był niewątpliwym wyrazem woli Stanisława Augusta. W oczach elektora saskiego Fryderyka Augusta III podkanclerzy uchodził za orędownika takiego rozstrzygnięcia.266

Od początku jednak niepokój Chreptowicza budziło stanowisko Rosji, która mogła wystąpić przeciwko polskim aspiracjom za pośrednictwem swych przedstawicieli w Saksonii. Obawy takie wyraził podkanclerzy 12 stycznia 1791 r. w liście do posła polskiego w Dreźnie, Jana Nepomucena Małachowskiego: „Jako już w depeszy mojej pod 5 I wyraziłem W. Panu, iżbyś miał baczność na kroki ministrów rosyjskich w Dreźnie i dochodził ile możności celu i zamiarów bawienia się tam J.P. Konigsfelsa jako i [Maksyma] Alopeusa tak to dzisiaj ponawiam swą uwagę, że jako domyślać się można, iż impresje, które wrażać starają się Elektorowi, nie są zapewne awantażem dla Polski tak dla oddalenia ich potrzeba, ażebyś W. Pan starał się wystawiać zawsze podług doniesień, które odbierasz i odbierać będziesz regularnie czynności sejmowe rzetelności ich widoków.”267 Ostrzeżenia swe ponowił Chreptowicz w liście z 19 lutego, pisząc do J.N. Małachowskiego: „Deputacja pochwala bardzo baczność J.W. Pana na emisariuszy moskiewskich w Dreźnie i kontynuację zaleca.”268

Tymczasem w pierwszych dniach marca 1791 r. poseł polski w Wiedniu, Franciszek Woyna, przesłał do Warszawy niepokojące doniesienia o podejmowanych przez Prusy inicjatywach „zmowy na nowy rozbiór Rzeczypospolitej.” Według posła, dyplomaci pruscy wysunąć mieli takie propozycje w Wiedniu i Petersburgu.269 Mimo wzburzenia wywołanego doniesieniami Woyny, na posiedzeniu 10 marca Deputacja Spraw Zagranicznych zdecydowała się na powściągliwe „dochodzenie tych i innych wiadomości” przez posłów polskich za granicą. Jednocześnie uznano, że zadanie to wymaga specjalnych funduszy. Zgodnie z dyrektywą polskiego ministerium, 3 tys. czerw. zł. skierowano na potrzeby posła polskiego w Petersburgu, Augustyna Debolego. Dwukrotność tej kwoty trafiła do F.K. Woyny.270

Powściągliwa postawa Warszawy wobec wiadomości z Wiednia, w najbliższych dniach skłoniła Woynę do skierowania uwagi na postawę Chreptowicza, nieobecnego podczas sesji 10 marca.271 Nie wykluczone, że głęboka nieufność podkanclerzego litewskiego wobec polityki pruskiej i jego silny wpływ na monarchę, w przekonaniu Woyny dawały nadzieję na rozwianie wątpliwości króla, który od początku spoglądał na doniesienia z Wiednia z dużą rezerwą i niedowierzaniem.272 Wydaje się również, że przedstawiciel Polski pragnął tą drogą przełamać opór Deputacji Spraw Zagranicznych, która kolejne doniesienia z Wiednia zdecydowana była utrzymywać w ścisłej tajemnicy. W tych okolicznościach 15 marca skierował Woyna list do Chreptowicza. Wskazując na powagę zdobytych informacji, przestrzegał przed „insynuacjami” posła pruskiego przy dworze wiedeńskim, Konstansa Jacobiego, który miał mu ujawnić w prywatnej rozmowie zaborcze zamierzenia Berlina wobec Polski.273

Informacje te nie były już jednak dla Chreptowicza zaskoczeniem, skoro bez mała od dwóch tygodni były dobrze znane czynnikom decyzyjnym w Rzeczypospolitej.274 Zabiegi Woyny nie przyniosły więc i tym razem rezultatów. Należy zresztą powątpiewać, czy miały one w ogóle swe uzasadnienie. Już 22 marca 1791 r. Deputacja Spraw Zagranicznych otrzymała od Stanisława Jabłonowskiego „najwyraźniejsze zapewnienie o fałszu wieści, jakoby dwór berliński miał czynić propozycję dworowi wiedeńskiemu z uszczerbkiem dla Polski”. Doniesienia z Berlina uznano w Warszawie za wystarczające, zamykając w ten sposób definitywnie debaty na ten temat.275

10. Chreptowicz wobec sprawy miejskiej i prac nad reformą ustroju (1789–1791)

Równolegle z działalnością w Deputacji Spraw Zagranicznych Joachim Chreptowicz pozostawał jednym z najaktywniejszych orędowników rozwiązania sprawy miejskiej. Znany z upowszechniania idei fizjokratyzmu, podkanclerzy litewski od dawna dostrzegał zależność między rozwojem wsi a kondycją gospodarczą miast, będących dla rolnictwa docelowym rynkiem zbytu. Swoim poglądom dał wyraz w dziele „O prawie natury”: „Rzemiosła, kupiectwa, nikną z niknieniem potrzeb; miasta, które są magazyny potrzeb ludzkich, upadają; z upadkiem miast upada płatność urodzajów, z płatnością szacunek ziemi, z nim szczęśliwość dziedziców.”276 W przekonaniu Chreptowicza, harmonijny rozwój gospodarczy Rzeczypospolitej wymagał równomiernego rozwoju wszystkich sektorów gospodarki, czego warunkiem musiało pozostawać wyzwolenie mieszczaństwa z krępujących go ograniczeń ekonomicznych, społecznych oraz politycznych.277

O zrozumieniu Chreptowicza dla problemów miejskich przekonywały nadto inicjatywy polityczne delegatów miast królewskich, którzy w memoriałach składanych na ręce najwyższych dostojników państwowych, jesienią 1789 r., „z zupełną ufnością” kierowali swe prośby do podkanclerzego litewskiego. Swój autorytet i silną pozycję obrońcy mieszczaństwa posiadał Chreptowicz co najmniej od początku dekady. Przekonuje o tym korespondencja Stanisława Augusta, który w 1784 r., wobec skarg mieszkańców Dzisny nad Dźwiną przeciwko uciskowi, podkanclerzemu właśnie zalecał rozsądzenie tej sprawy: „(...) nie mogę właściwiej ich adresować – pisał król – jak do WPana, najlepiej im potrafisz dać rezolucję na ich prośby.”278 Bez względu na to, poglądy Chreptowicza były na tym polu tożsame z zapatrywaniami króla, który w okresie Sejmu Czteroletniego sam wielokrotnie eksponował swe poparcie dla postulatów mieszczan, wyrażając doniosłą opinię, że pozyskanie tego stanu w wyniku reformy dałoby krajowi „nowych a użytecznych obrońców.”279

Nie był jednak Chreptowicz inicjatorem akcji politycznej, podjętej przez mieszczan w 1789 r. Wobec pierwszych przedsięwzięć delegatów miejskich zachował wyraźną rezerwę, świadomy ideowego wpływu na ten krąg Hugona Kołłątaja280 oraz powiązań przywódców ruchu ze Stanisławem Małachowskim.281

24 listopada 1789 r. znalazł się Chreptowicz w grupie dostojników dworskich, którzy wzięli udział u boku monarchy w pierwszej nieoficjalnej audiencji przedstawicieli stanu mieszczańskiego na Zamku Królewskim w Warszawie. Przedłożony wówczas projekt „Memoriału miast” został przez króla stanowczo odrzucony. Zapewne nie bez wpływu podkanclerzego litewskiego, Stanisław August zażądał w projekcie zasadniczych zmian, wskazując w nim na elementy „rzekomej filozofii”, płynącej za pośrednictwem Hugona Kołłątaja prosto z rewolucyjnej Francji.282 „Nie byłoż najwyższym zuchwalstwem – pisał po latach monarcha – w prośbach publicznych do króla i stanów podanych(...) tak złośliwą, tak niesprawiedliwą, tak właśnie jakobińską umieścić do Ludwika XVI przymówkę?”283 Odtąd „Memoriał” stał się obiektem ostrych przetargów politycznych, skupiając na sobie grupę przeciwników, rekrutujących się głównie z otoczenia króla. Istotne jest jednak, że tym samym idea reformy nie została odrzucona, a przedmiotem sporu stały się bardziej „środki, użyte przez mieszczan, i ton memoriału, niż cel ich dążeń.”284 Chreptowicz, mimo rezerwy wobec nowinek francuskich, pozostał zwolennikiem pomyślnego rozwiązania sprawy miejskiej w sejmie. Opinię tę podzielali delegaci miast królewskich, którzy wręczali swoje memoriały także na ręce podkanclerzego litewskiego.285

Wielkie oburzenie w otoczeniu króla wywołała „czarna procesja”, zakończona przedstawieniem drugiego projektu „Memoriału miast”(2 grudnia 1789 r.).286 Mimo wprowadzonych do memoriału poprawek i przyjęcia przez sejm projektu w tej wersji (7 grudnia), sprawa miejska wciąż budziła liczne kontrowersje, tym bardziej, że za głównego sprawcę wystąpień delegatów miejskich uważano niezmiennie Hugona Kołłątaja.287 W najbliższych dniach problem ewentualnej dalszej radykalizacji postulatów mieszczańskich stał się tematem prywatnych posiedzeń dygnitarzy dworskich, odbywanych z udziałem Joachima Chreptowicza w domu Jacka Małachowskiego.288 Jak się wydaje, właśnie w tym czasie podkanclerzy litewski sformułował własną koncepcję rozwiązania kwestii miejskiej, mającą przyczynić się do przeniesienia dyskusji na forum utworzonej w tym celu specjalnej deputacji.

W tej sytuacji 15 grudnia 1789 r. sprawa miejska trafiła do sejmu.289 Jednakże zgodnie z oczekiwaniami Stanisława Augusta, trzydniowa dyskusja ujawniła głębokie różnice w zapatrywaniach senatorów i posłów na sposób przeprowadzenia reformy. Spory pogłębiło także wystąpienie Krakowa, który wyłamał się z solidarnego szeregu królewskich miast Korony, wzbudzając nieskrywane zadowolenie w otoczeniu monarchy.290

Kulminacyjnym momentem debaty stało się posiedzenie sejmu 18 grudnia 1789 r. Jeszcze przed „zagajeniem” wszystko wskazywało, że właśnie tego dnia zapadną dla miast istotne rozstrzygnięcia, o czym przekonywało przybycie pieczętarzy wraz z wręczonymi sobie projektami memoriałów miast.

Zaraz po błyskotliwej mowie Stanisława Potockiego - który w memoriale delegatów miejskich dostrzegał „punkt przeciwny kanclerzów powadze”291 - marszałek sejmowy Stanisław Małachowski zarządził odczytanie obu memoriałów, „ponieważ JPP. kanclerze oddane sobie od miast projekta przynieśli.”292 Jednakże odczytanie projektów nasiliło tylko spory, w których nie zabrakło wystąpień skrajnie zachowawczych. Poseł chełmski Wojciech Suchodolski zapowiadał stanowczo: „(...)dopóki nie zobaczę, że słowo szlachcica wzmiankowane w nim będzie, nie puszczę materii miast pod rozstrząśnienie.”293

W tej atmosferze, po wystąpieniu kasztelana wojnickiego Piotra Ożarowskiego, głos zabrał Joachim Chreptowicz, natychmiast wyjawiając szczerą wolę zakończenia sporów i przeprowadzenia gruntownej reformy w interesie miast. „Żebym mówił za miastami – deklarował na wstępie – nie tylko najduję to w obowiązkach urzędu mego, ale czuje nadto w obowiązkach obywatelskich, (...), które silnie mnie wiążą do losu Ojczyzny mojej, bo znam, jak wiele Jej zależy na tym, ażeby miasta w krajach Rzeczypospolitej były kwitnące.”

Wystawiając konieczność przeprowadzenia reformy odniósł się Chreptowicz do „charakteru przeszłych sejmów”, na których sprawa miejska „znajdowała otwarte czasem, częściej ukryte, silne jednak zawsze opory, które albo nie dopuściły napisać praw powszechnych dla dobra miast potrzebnych, albo przeszkodziły, żeby napisane o miastach, były dla nich zbawienne.” Dlatego – deklarował dalej - „znając ducha, jakim dziś Przezacne Stany są dla Ojczyzny swojej, znając ich światło, podniesionym umysłem podają (miasta– KT) swoje prośby, w tej ufności, iż albo odejdą z pożytecznymi dla siebie prawami, albo ich nigdy już w Polszcze mieć nie będą.”

W głębokim przekonaniu podkanclerzego litewskiego umocnienie miast miało otworzyć nowe rynki zbytu przed gospodarką krajową, umocnić handel i dać Rzeczypospolitej perspektywę odnowy. Trzeba jednak „podnieść i rozszerzyć industrię stanu miejskiego, trzeba wyprowadzić go z podłości, w jakiej mniemania publiczne, (...), ten stan utrzymują, trzeba znieść z rzemiosł, z handlów cechę niesławy i nikczemności.” (obecną w tradycji i poglądach społecznych ogółu szlacheckiego–KT). A niedługo wtedy – zapewniał Chreptowicz - przyjdzie czekać Rzeczypospolitej „na skutki poprawy miast, i bogactwa ich po żyłach kraju rozchodzące się.”294

Mowa była dosadna i w pełni miarodajna dla podglądów ministra. Z dużą satysfakcją przyjął ją też król, żywiący nadzieję na powściągnięcie dalszej radykalizacji postulatów mieszczan.295 O rzeczywistym sukcesie tego wystąpienia – z całą pewnością jednego z najlepszych w karierze Chreptowicza – zdecydowała jednak przede wszystkim gorąca reakcja posłów, za którą poszedł silny odzew delegatów miejskich. Na ich wniosek, wystąpienie Chreptowicza zostało w następnych dniach wydrukowane i rozpowszechnione w stolicy.

Tymczasem jeszcze na tej samej sesji podkanclerzy litewski wystąpił z postulatem ustanowienia przez sejm deputacji do opracowania reformy miejskiej. „Prośba do wyznaczenia deputacji do rewidowania praw dawnych, wiekami zatartych – zwracał się Chreptowicz w stronę delegatów miejskich – byłaby najgodniejszym gościńcem do uprawnienia miastom ich podźwignienia.”296 Propozycję tę sejm przyjął jednogłośnie, powołując w ten sposób Deputację do Miast Naszych Królewskich, z dodanym zaleceniem „rozstrząśnienia praw i przywilejów miastom(...) służących”.297

Zgodnie z prawem nową deputację tworzyć miało trzech senatorów i sześciu posłów. Król skorzystał z prerogatywy nominowania senatorów i „za zbliżeniem się do tronu ministerium”, powołał do składu tej magistratury trzech oddanych sobie współpracowników, znanych orędowników rozwiązania kwestii miejskiej: Joachima Chreptowicza, Michała Jerzego Mniszcha i Kazimierza Nestora Sapiehę. W skład Deputacji z ramienia sejmu wszedł również zięć podkanclerzego litewskiego, poseł trocki Michał Brzostowski, będący odtąd w tej magistraturze ważnym sojusznikiem teścia (tym bardziej, że pokaźnie prezentowała się tu także grupa współpracowników Kołłątaja).298 Z tej strony poważną rolę miał wkrótce odegrać poseł dobrzyński, Jan Nepomucen Zboiński, uważany „tylko sympatycznym narzędziem w ręku Kołłątaja.”299 W tej sytuacji wejście do Deputacji zadeklarowanych regalistów musiało gwarantować powściągnięcie radykalnych koncepcji Kołłątaja, do którego król i Chreptowicz odnosili z podobną nieufnością.300

Nie sposób ustalić jak daleko sięgały kontakty Chreptowicza z przedstawicielami miast. W sferze przypuszczeń pozostaje jego znajomość z prezydentem Warszawy Janem Dekertem. Mógł podkanclerzy zetknąć się z nim już w 1776 r., gdy ten otrzymał monopol tabaczny od Komisji Skarbu Koronnego.301 Wobec wysuwanych na Litwie postulatów wprowadzenia ceł na tabakę z Korony podkanclerzy zajął wtedy negatywne stanowisko, sprzyjając interesom Dekerta.302 Mógł także poznać Dekerta za sprawą ks.Juliusza Chevaliera, dawnego wychowawcy jego synów w Szczorsach, który wystąpił w wyborach przeciw Dekertowi do magistratu Starej Warszawy.303

Tymczasem 13 lutego 1790 r. Deputacja dla Miast powierzyła podkanclerzemu litewskiemu opracowanie Projektu prawa o miastach. Krok ministerium poprzedził głos Chreptowicza na forum Deputacji, gdzie ten – jak stwierdzał protokół – „względem praw municypalnych i W. Ks. Lit. doskonale i światle swe czyniąc uwagi wykład tym sposobem projektu na siebie przyjął(...).”304 Równocześnie – co należy podkreślić (w ślad za ustaleniami Jerzego Michalskiego)305 – powierzenie Chreptowiczowi pracy nad Projektem oznaczało fiasko zabiegów Kołłątaja, mających na celu uzyskanie wpływu na kształt prac prawodawczych.

Podkanclerzy litewski świadomie zatem zabiegał o przyjęcie redakcji projektu. Dodajmy również, że starania ministra - „do ułożenia projektu swą pracę poświęcić chcącemu”306 – odbywały się przy pełnym poparciu króla, który obawiał się przejęcia inicjatywy przez grupę Kołłątaja.

W połowie lutego 1790 r. podkanclerzy litewski rozpoczął wreszcie swe prace, które, jak się miało okazać, zajęły mu blisko dwa miesiące.307 17 kwietnia, na wniosek Deputacji, po raz pierwszy Chreptowicz zaprezentował ramową treść projektu, przedstawiając główne tezy „rozsądnie i przezornie”, celem poddania ich pod dyskusję wśród członków ministerium.308 Wydaje się, że debata nad projektem spowodowała wprowadzenie zmian, które znalazły w końcu swoje odbicie w Projekcie do Zdania Prześwietnej Deputacji dla Miast, przedstawionym przez Chreptowicza - po konsultacjach z monarchą - na forum ministerium 24 kwietnia 1790 r.309

Obszerny projekt Chreptowicza, zatytułowany Miasta Nasze w Krajach Rzeczypospolitej, rozpoczynało odniesienie do przyczyn upadku miast, co „były niegdyś twierdze obronne narodu, były składy i schronienia majątków obywatelskich, były zbiory mieszkańców użytecznych, dających wartość urodzajom krajowym(...)”, lecz z upływem czasu „prawa municypalne osiadłościom ziemskim służące(...), traciły coraz z swojej mocy, nie wsparte władzą prawodawczą i egzekucyjną, (...)umniejszała się coraz liczba obywatelów wolnych miejskiego powołania i stawała się przez to coraz mniej silną(...) coraz bardziej stając się nikczemną, stała się mniej dbałą o poprawę losu swojego.”

Wskazując na potrzebę odrodzenia miast projekt zachęcał „tak lud wolny krajowy, jako też zagranicznych do osiadania w nich”, przewidując zachowanie wszystkich przywilejów lokacyjnych miast koronnych i litewskich. Autor dostrzegał potrzebę zagwarantowania miastom odrębności prawnej. Dlatego przy zachowaniu wszystkich obowiązujących dotąd praw municypalnych i jurysdykcji w granicach miasta zapowiadał wyjęcie miast spod jurysdykcji trybunalskich, ziemskich, grodzkich, wojewodzińskich, starościńskich i zamkowych. Tak pojęta niezależność prawna zapewnić miała również wolne „obieranie własnego magistratu i rady przez obywatelów miasta.”

Chreptowicz wyrażał nadzieję, że określone w ten sposób ramy prawne pozwolą na szybki wzrost potencjału miast poprzez „osadę ludzi wolnych, którzy przez handel, rękodzieła lub inne godziwe zarobki majątków swoich dadzą mieszkaniu swemu postać miasta.” Nowym ośrodkom miejskim projekt zapewniał nadanie „diploma erectionis miasta nowego z nadaniem ziemi i prawa municypalnego.” Wskazując na potrzebę rozwoju osadnictwa miejskiego i lokacji miast, przewidywał rozciągnięcie prawa „neminem captivari nisi iure victum, permittemus” na osoby „urodzenia miejskiego”.

Tak rozumiane dobro miast powodowało przyjęcie zasady, że wszyscy mieszkańcy „bądź szlacheckiego, bądź miejskiego urodzenia ludzie” w równym stopniu podlegać będą na terenie miasta prawu municypalnemu, w wymiarze karnym i fiskalnym. Nałożone obowiązki miało rekompensować prawo zasiadania na urzędach miejskich, z czego wyłączano Żydów, posiadających własny samorząd kahalny.

W ostatniej części projektu zapowiadano otwarcie mieszczanom drogi do awansu „w stanie duchownym”, „w stanie zaś żołnierskim wszelkie rangi w wojsku, także w posługach skarbów i dykasteriów innych obojga narodów.”

Aktem niezwykłej doniosłości był zapis, przewidujący nadanie dwudziestu dwóm miastom królewskim w Rzeczypospolitej prawa wybierania na sejmy po dwóch posłów z prawem głosu (cum voce decisiva) „w materiach uchwały podatków z miast, w rzeczach handlu wewnętrznego i zewnętrznego krajowego” oraz prawem uczestnictwa w debatach poświęconych rachunkom skarbowym i Komisji Policji. W przekonaniu Chreptowicza przedstawiciele miast powinni posiadać pełne prawo zajmowania stanowiska w swej sprawie, jako jedyni de facto obrońcy interesów miejskich w sejmie.

Analogicznie do tych propozycji projekt przewidywał nadanie miastom prawa wprowadzania po dwóch asesorów do komisji skarbowych i municypalnych Rzeczypospolitej. W Komisjach Porządkowych województw, ziem i powiatów zasiadać miało po czterech komisarzy-delegatów miast.

W ostatnim fragmencie zawarł Chreptowicz ważny postulat dla finansów miast oraz ich dalszej egzystencji. Przewidywał w nim zachowanie monopolu miast „z propinacji i wszelkiego obejścia z przepisu praw municypalnych i przywilejów.” Połowa zaś „intraty” z funduszu miejskiego, „podług świeżo postanowionego prawa do skarbu koronnego i litewskiego w ratach zwyczajnych, druga zaś połowa na potrzeby utrzymowania po miastach sprawiedliwości obracana być powinna.”310

Przedstawiony w Deputacji 24 kwietnia Projekt Joachima Chreptowicza wkrótce został wydrukowany i upowszechniony przez magistrat warszawski, stając się natychmiast przedmiotem publicznej dyskusji. Równocześnie, wraz z jego drukiem(12 maja), staraniem magistratu Starej Warszawy ukazały się dwa inne pisma, podejmujące polemikę z zapisami Projektu: „Od Deputacyi do ułożenia projektu dla miast wyznaczonej projekt: Miasta nasze królewskie w krajach Rzeczypospolitej” oraz „Projekt, czyli zdanie do projektu od Prześwietnej Deputacyi dla miast wyznaczonej ułożone”.311 Nieco później wydano „Przełożenie potrzeby niektórych poprawek w projekcie Prześwietnej Deputacyi do ułożenia projektu dla miast koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego”.312

W gorącej atmosferze debat politycznych, toczonych w sejmie i na ulicy, projekty dotyczące sprawy miejskiej niewątpliwie stanowiły formę rozgrywek w walce o kształt przyszłej reformy. Czołową rolę odgrywał w nich krąg najbliższych współpracowników Hugona Kołłątaja, prowadzący szeroko zakrojoną akcję propagandową.313 Jest jednak rzeczą charakterystyczną, że Projekt Chreptowicza nie stał się przedmiotem frontalnej krytyki i celem ataków o charakterze ideologicznym, zaś poszczególne jego zapisy stanowiły podstawę dla kolejnych projektów oraz konstruktywnej dyskusji nad szczegółowymi rozwiązaniami w zakresie sprawy miejskiej.314

Równocześnie z debatą publiczną toczyły się dyskusje na forum Deputacji dla Miast. 29 kwietnia 1790 r. Projekt Chreptowicza został tu ponownie odczytany, a członkowie ministerium, „uwielbiwszy pracę poważnego ministra”, tezy Projektu poddali analizie.315 Dyskusja nie wprowadziła poważniejszych zmian, choć jednocześnie nie da się wykluczyć, że zbliżeni do Kołłątaja członkowie Deputacji zwracali uwagę na poszczególne zapisy, niezadowalające dla reprezentantów radykalizującej kołłątajowskiej Kuźnicy. Sam Kołłątaj postulował w tym czasie, aby posłowie miejscy „mieli przynajmniej zbliżoną liczbę do trzeciej części posłów ziemskich” i szerszy zakres prerogatyw w sejmie, przez co „nie dadzą nigdy krzywdy miastom zrobić.”316 W Informacji względem projektu miejskiego panu Zboińskiemu danej, przedstawiał Kołłątaj własną ocenę Projektu Chreptowicza.

Jego zdaniem, podkanclerzy litewski „zawsze w swych projektach przezorny i nadal widzący, nie darmo oznaczył liczbę określoną miastami województw stołecznymi, chciał on przez to mieć związek wszystkich miast, chciał on tak ukontentować stan miejski, ażeby nie miał czego więcej żądać, chciał w nim zrobić taki związek, aby się razem trzymał i nie dał się złudzić w żadnym przypadku, dlatego te miasta stołeczne województw chciał mieć sądem pośredniczym, dlatego chciał mieć miejscem centralnym do wyboru reprezentantów, dlatego chciał, aby przynajmniej po dwóch posłów każde wojewódzkie miasto wybierało, żeby nie nadto małą liczbę ich ustanowić.”317

Pochlebna i rzeczowa ocena Projektu Chreptowicza, płynąca spod pióra opozycjonisty, pozostaje najlepszym dowodem na zbieżność zapatrywań obu polityków co do sposobu rozwiązania sprawy miejskiej (chociaż Chreptowicz odrzucał dalej posunięte koncepcje ustroju miast, zawierane w wyżej wymienionych alternatywnych projektach).318 Odrębną sprawą pozostają zabiegi Kołłątaja na rzecz ujęcia steru prac nad reformą przez oddanych mu działaczy Deputacji. Trudno przypuszczać, aby Chreptowicz nie zdawał sobie z tego sprawy. Wydaje się nawet, że próba poszerzenia grupy swych współpracowników w kulminacyjnym okresie prac nad ustrojem miast była reakcją podkanclerzego litewskiego na działania Kołłątaja i stanowiła jeden z kilku motywów opowiedzenia się za podwojeniem składu sejmu i elekcjami poselskimi w listopadzie 1790 r.319

Nie ulega wątpliwości, że z powodu silnych wpływów grupy Kołłątaja w środowiskach miejskich, Joachim Chreptowicz na własną rękę starał się popularyzować swój projekt w sprawie ustroju miast. Być może z jego inspiracji ukazał się Głos naprędce do ludu miejskiego, wydany anonime w Grodnie u schyłku 1790 r. Pismo wskazywało na znaczną popularność „głosów do powszechności podkanclerzego litewskiego”, sprzyjającego pomyślnemu rozwiązaniu sprawy miejskiej w sejmie.320 Zważywszy na miejsce ogłoszenia druku – będące tradycyjnie obszarem wpływów Chreptowicza – i czas, przypadający na okres po zakończeniu sejmików poselskich, nie można wykluczyć, że autorem pisma mógł być „zasłużony i zdolny” młody podkanclerzyc, Adam Chreptowicz, który dzięki poparciu ojca osiągnął właśnie poselstwo z województwa nowogródzkiego.321

Pewnym jest, że wprowadzenie Adama do parlamentu Rzeczypospolitej miało istotne znaczenie w planach politycznych ojca. Podobnie jak w czasie kampanii poselskiej 1790 r., syn miał być teraz najbliższym jego współpracownikiem, powiernikiem tajemnic i pośrednikiem w jego kontaktach z monarchą. Już wkrótce po zaprzysiężeniu sejmowego aktu konfederacji generalnej(16 grudnia 1790 r.),322 w skutek zabiegów podkanclerzego litewskiego, Adam Chreptowicz został członkiem Deputacji do Konstytucji. Za pośrednictwem syna, Joachim Chreptowicz mógł odtąd oddziaływać na kształt trwających w Deputacji robót ustrojowych, poświęconych opracowaniu prawa o sejmikach. Zainteresowanie podkanclerzego pracami na tym polu uzasadniało wszakże doświadczenie i głęboka znajomość wad polskiego parlamentaryzmu. Joachim Chreptowicz był niezmiennie zwolennikiem usprawnienia procedury obrad i usunięcia z sejmików szlachty-nieposesjonatów. Był też przeciwnikiem liberum veto, którego zgubnych skutków doświadczył w przeszłości na sejmach i sejmikach.323

W tę stronę, i zapewne pod dyktando ojca, skierowała się inicjatywa Adama Chreptowicza, który już 19 stycznia 1791 r. podczas dyskusji w Deputacji do Konstytucji nad projektem o sejmikach, „w ostatniej chwili” zgłosił poprawki do projektu ustawy.324 Uwagi te stały się podstawą do dalszych dyskusji. O dalszym przebiegu prac Deputacji był podkanclerzy zapewne informowany, starając się wpływać na kształt dalszych robót niezależnie od aktualnych obowiązków urzędowych.

Nie mniej istotne były tymczasem ostatnie zabiegi polityczne, poprzedzające finalizację sprawy miejskiej. W pierwszych tygodniach 1791 r. Hugo Kołłątaj podjął próbę podsunięcia Deputacji dla Miast gotowego projektu prawa o miastach, opracowanego w gronie najbliższych współpracowników w oparciu o projekt Chreptowicza.325 Inicjatywa ta - kładąca nacisk na poszerzenie uprawnień prawodawczych mieszczan (mających wychodzić poza zakres ściśle rozumianej problematyki miejskiej) – stanowiła rezultat bliskiej perspektywy ponownego wejścia sprawy mieszczańskiej pod obrady sejmu.

W tej sytuacji, zgodnie z oczekiwaniami Kołłątaja, na posiedzeniu sejmowym 10 marca poprawiony projekt Joachima Chreptowicza wniósł pod obrady poseł inflancki Antoni Trębicki, zaś poseł poznański Antoni Gliszczyński, „znajdując Projekt JP. Chreptowicza [poprawiony przez Kołłataja –KT] Podkanclerzego Litewskiego względem miast dogodniejszym (...) żądał przeczytania.”326 W zamiarze odsunięcia pierwszego projektu Chreptowicza i przeforsowania poprawek Kołłątaja, Deputacja „z obowiązku” zamieściła uwagę, że „projekt żaden nie był podany do Stanów przez JW. Chreptowicza Podkanclerzego Litt w materii miast, i że do deliberacji Stanom (...) podany jest tylko projekt od Deputacji do tychże miast wyznaczonej.”327

Poprawiony tzw. projekt Chreptowicza został w ten sposób przedstawiony posłom z wyraźnym położeniem nacisku, „aby mieszczanie do prawodawstwa byli przypuszczonymi.”328 Zapewne pod wpływem przebiegu tej sesji, Kołłątaj napisał do swego sprzymierzeńca, posła dobrzyńskiego Jana Nepomucena Zboińskiego: „Upraszam tylko, aby jmć p. Weysenhoff i jmć. p. Trębicki przeczytali projekt jmć. p. Chreptowicza i poprawy przeze mnie zrobione(...). Wyrzuciłem z projektu zawiłość jurystowską, objaśniłem niektóre miejsca ciemne i starałem się umieścić wszystko to, co by zaspokoiło troskliwość miast bardzo słuszną i sprawiedliwą, a oraz co by zabezpieczyło swobody naszego narodu tak przeciw uzurpacji, jako też przeciw złośliwym podnietom do rewolucyi obcych.”329 Tak opracowany projekt ustawy trafił niebawem pod obrady Deputacji dla Miast, stając się alternatywą dla właściwego projektu Chreptowicza, mimo podobieństwa wielu sformułowań i myśli, zawartych w obu wersjach.330

Tymczasem 5 kwietnia 1791 r. sprawa miejska ponownie weszła pod obrady sejmu. Cztery dni później izba poselska zwróciła się do Deputacji konstytucyjnej, „aby ta ze wszystkich projektów o miastach dotąd podanych jeden ułożyła.” Wobec kolejnych prób wprowadzenia do projektu poprawek i modyfikacji,331 szczególnego znaczenia dla Joachima Chreptowicza nabrała obecność jego syna w Deputacji do Konstytucji. Zapewne nie bez wpływu młodego podkanclerzyca, 9 kwietnia ministerium to zadecydowało o podzieleniu projektu na pięć rozdziałów: „1. Co to są miasta; 2. Co to jest mieszczanin; 3. Porządek cywilny miast; 4. Urządzenie sprawiedliwości miast; 5. Prerogatywy miast.”332

Projekt do sejmu trafił 14 kwietnia. W ostatnim momencie opozycja skierowała jednak atak przeciw projektowi nadania plenipotentom miejskim prawa głosu w izbie poselskiej. Odpowiedź Chreptowicza była dosadna: „Patrzcie czym była Rzplita za dawnej miast wolności, a czym jest dzisiaj, przy ich ucisku, a stąd bierzcie miarę, jak uczynić macie(...).”333

Mimo wytoczenia „pryncypalnych artykułów” natury historycznej i ekonomicznej, słowa te nie uspokoiły opozycji, która głosiła, że projekt reformy narusza prawa kardynalne. Gorącą dyskusję zakończył dopiero poseł bracławski Tomasz Wawrzecki (popierający postulat prawa głosu w sejmie dla plenipotentów): „od dwóch wieków miasta z utratą swych swobód straciły to wszystko, co je wprzód kwitnącymi czyniło, iż od upadku miast wzięło początek osłabienie kraju.(...). Wystawił nam to jaśnie głos JW. Chreptowicza Podkancl. W.X.Litt. pełen logiki i gorliwości.”334

Jest rzeczą pewną, że autorytet Chreptowicza czynił zeń głównego decydenta na polu reform miejskich. I tak też „w przytomności” podkanclerzego litewskiego, i pod jego dyktando, 16 kwietnia „Deputacja Konstytucyjna i do Miast wyznaczona(...) projekt w dwóch podziałach (to jest: O miastach i miasteczkach i o prerogatywach miast) ułożyły.”335 Nazajutrz Chreptowicz kierował pracami obu połączonych ministeriów, poświęconych ułożeniu ostatniego rozdziału o „sprawiedliwości dla miast”. W ten sposób prace nad ustawą definitywnie dobiegły końca.336

18 kwietnia 1791 r. sejm uchwalił bez głosu sprzeciwu prawo pt. Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej.337 Dla czołowego autora projektu, podkanclerzego litewskiego, był to zarazem tryumf polityczny i osobisty sukces. Swą pracą sprawił, że w końcu przełamane zostały „sarmackie, szlacheckie przesądy przeciwne miastom.”338 Dosadną opinię wyraził w tej kwestii poseł pełnomocny Francji w Rzeczypospolitej, Maria Ludwik Descorches: „Należy zwrócić uwagę na to, że naród ograniczał się dotąd do szlachty, to znaczy do klasy najbardziej próżniaczej i przez to, najbardziej zdemoralizowanej spośród całego społeczeństwa. Według nowej konstytucji naród będzie nadal jeszcze stanowiła szlachta, ale zachowując tę samą nazwę, nie będzie to już wszakże ta sama warstwa. Stworzono niesłychanie dużo ułatwień dla uzyskania dostępu do tego stanu. Wszyscy mieszczanie przejdą wkrótce do tej klasy, przejmą jej obyczaje i jej tradycyjne wartości, a jednocześnie wzbogacą je swymi zaletami.”339

W podobnym duchu oceniał ustawę również podkanclerzy. W jego przekonaniu wychodziła naprzeciw oczekiwaniom mieszczan i potrzebom gospodarczym państwa, wymagającym istnienia silnych miast. Ustawa jest słuszna, albowiem kształt rządu narodowego powinien stosować się „do miary większej lub mniejszej dostatków, o których pomnożenie i ochronę obywatele są troskliwi.”340

Zdumienie wobec tego musi budzić fakt, że podkanclerzy litewski nie znalazł się w gronie „dystyngowanych osób”, które z okazji ustanowienia Prawa o Miastach, 29 kwietnia 1791 r. złożyły uroczyste wpisy do ksiąg miejskich w magistracie Starej Warszawy.341 Być może tego dnia Chreptowicz – w ogóle niechętny udziałowi w podobnych uroczystościach - został przez króla poinformowany o pracach nad Ustawą Rządową.342

Mimo to szybko doczekał się słów uznania, wyrażających „j.oo., jww. kanclerzom Obojga Narodów(...) zawsze czułym miast obrońcom uszanowanie i wdzięczność.”343 Pod jego adresem kierowano także prośby interwencję, wobec częstych problemów z egzekucją prawa, pojawiających się w najbliższych miesiącach.

Podstaw do tego dostarczały częste(od połowy 1791 r.) bunty mieszczan, domagających się wolności i swobód politycznych w imię prawa municypalnego. Z tego powodu na dworze królewskim opracowano „Uniwersał do miast...względem elekcji deputatów in ordine wybierania sędziów apelacyjnych, plenipotentów na sejm etc.” W obawie przed radykalizacją gminu miejskiego, pozostającego pod wpływem idei francuskich, monarcha wymownie nawoływał do umiarkowania i zachowania „w tych czasach dla siebie szczęśliwych(...) jak największej skromności, powolności i wdzięczności dla stanu rycerskiego, jako dla dawców swej pomyślności, przez co wszystkie miasta łaskę i opiekę naszą coraz większą dla siebie zjednywać będą.”344

Chreptowicz dobrze wiedział, że bezpośrednim źródłem zaburzeń były działania starostów, którzy często uciekali się do brutalnej ingerencji w wewnętrzne sprawy miast. Jakkolwiek prawo pobierania podatków, określonych ostatnią lustracją, przysługiwało im jeszcze w niezmienionej formie, sposób ich egzekwowania, często wspierany przez wojsko, budził zrozumiały sprzeciw. Niedługo po zaburzeniach w radziwiłłowskich Kiejdanach, we wrześniu 1791 r. Michał Zaleski donosił Chreptowiczowi o buncie mieszkańców Niemojowa, którzy „przez swych plenipotentów mieszczan grodzieńskich(...) obwołali się wolnymi, ani powinności, ani opłat należnych dworowi pełnić już nie chcą..” Żądania kierowali do starosty księdza Andrzeja Wołłowicza.345

Informacje te budziły zakłopotanie Chreptowicza, który wraz z królem uważnie obserwował eskalację problemu na prowincji.346 Rozumiejąc powagę sytuacji, stanął na stanowisku polubownego rozstrzygania sporów i porzucenia przez reprezentantów władzy królewskiej wszelkich metod przemocy. W ten sposób odnosił się do doniesień Zaleskiego, sugeruąc Wołłowiczowi łagodność postępowania, skoro „wszyscy obywatele i chłopi w królewszczyznach nigdy nie byli miani za niewolnych.”347

Twórczy wkład Joachima Chreptowicza w prace nad Prawem o Miastach w naturalny sposób lokował go w gronie polityków, legitymizujących ustrój polityczny ustanowiony po 1788 r. Z całą pewnością podkanclerzy litewski skłaniał się ku nowemu systemowi, wierząc w możliwość rezygnacji Rosji z roszczeń do dawnych gwarancji. Gdy optymizm ten rozwieje interwencja wojsk Katarzyny II, wciąż będzie łudził się jeszcze nadzieją, że przywrócenie protektoratu Rosji nad Polską nie musi stać się równoznaczne z definitywnym przekreśleniem niewątpliwych osiągnięć w zakresie reformy miejskiej.348

11. Chreptowicz a rozdawnictwo urzędów na dworze Stanisława Augusta (do 1791 r.)

Miarą pozycji Chreptowicza na dworze królewskim w Warszawie pozostawał w tym czasie wpływ na decyzje Stanisława Augusta, dotyczące obsady wakujących urzędów i ogólnego kształtu polityki personalnej, związanej z rozdawnictwem przywilejów i orderów.349 Jakkolwiek wpływu tego nie należy przeceniać, wypada ponownie zaznaczyć, że wśród najbliższych doradców monarchy Chreptowicz cieszył się niezmiennie opinią wpływowego ministra, oddanego przyjaciela i powiernika królewskich tajemnic, który jako jeden z niewielu dygnitarzy miał również otwarty przystęp do prywatnych apartamentów króla.350

Ciekawe światło na królewską politykę dystrybucji urzędów i godności rzuca opinia Franciszka Karpińskiego, który działalność monarchy na tym polu oceniał bardzo niekorzystnie. Według Karpińskiego, król „sam sobie nigdy nie wierzył, i dlatego radząc się drugich, każdy według interesu przeciągał go w stronę gdzie żądał.”351 Czy podkanclerzy litewski należał jednak – co sugeruje pamiętnikarz – do tego grona dworskich pochlebców, których król „lubił” i „pozbogacał” – wydaje się wątpliwe.352 Chreptowicz daleki był od tanich pochlebstw, właściwych wielu postaciom z otoczenia monarchy. Nie ma też dowodów, aby wchodził z nim w kombinacje pożyczkowe, mogące na swój sposób wiązać Stanisława Augusta.353 Inną sprawą pozostaje, że swej pozycji Chreptowicz nie wahał się wykorzystywać - także w imię interesów rodzinnych - świadomy zaufania monarchy.

Jak wynika z korespondencji, król zwyczajowo radził się Chreptowicza przed podjęciem decyzji personalnych nawet wówczas, gdy presję na niego wywierali w tym względzie najwyżsi dostojnicy z jego otoczenia, prymas Michał Jerzy Poniatowski, Jacek Małachowski i Adam Kazimierz Czartoryski. Przede wszystkim jednak domeną Chreptowicza pozostawały rozstrzygnięcia dotyczące dygnitarstw i zaszczytów w Wielkim Księstwie Litewskim. Przemawia za tym list podkanclerzego z 12 czerwca 1789 r. oraz „trzy papiery” - dyplom na order św. Stanisława dla niejakiego Micewicza (protegowanego prymasa), przywilej dla Kieniewicza(o co zabiegał J. Małachowski i K.N. Sapieha) oraz awanse dla oficerów pułku K.S. Radziwiłła - wszystkie opieczętowane w kancelarii Chreptowicza.354

W tym samym czasie podkanclerzy litewski ubiegał się o awanse dla swych krewnych i powinowatych. Dzięki temu jego syn Adam, niedługo po powrocie z podróży po Europie, otrzymał godność szambelana królewskiego oraz stopień rotmistrza kawalerii narodowej wojska litewskiego.355 Sądzić należy, że w podobny sposób została utorowana droga do nadania przez sejm starostwa mińskiego Dominikowi Przeździeckiemu, bratu zmarłej małżonki ministra, wychowywanemu od najmłodszych lat w domu Chreptowiczów. W interesie szwagra, od dłuższego czasu podkanclerzy zabiegał o rozwikłanie jego problemów majątkowych, związanych z inwestycjami w fabryki i cegielnie, ulokowane w Zasławiu. W tym celu korespondował Chreptowcz z Tomaszem Burzyńskim, stolnikiem kijowskim. Jednocześnie o staraniach swoich informował króla, sugerując potrzebę otwarcia przed Przeździeckim perspektyw kariery politycznej.356

Tymczasem w połowie 1790 r. niepokój Stanisława Augusta wzbudziły pogłoski o planach przeforsowania na forum Deputacji do Formy Rządu projektu ustawy, odbierającej królowi prawo rozdawnictwa urzędów. W tej sytuacji „wierny podnóżek Chreptowicz” - jak podpisuje się w korespondencji z królem - otrzymał zalecenie kontroli prac tegoż ministerium z położeniem nacisku na konieczność regularnego składania raportów królowi. Z obowiązku tego wywiązywał się sumiennie, przedstawiając monarsze relacje osobiście na Zamku lub w Łazienkach (bądź w biletach pisanych natychmiast po zakończeniu sesji).357 Rzecz jasna, nie pozostało to bez wpływu na akcję polityczną w sejmie, która po wystąpieniu posła liwskiego Piusa Kicińskiego zakończyła się sukcesem. Monarcha zachował w swych rękach dystrybucję godności senatorskich.358

Niezależnie od planów ograniczenia prerogatyw króla, w toku prac Deputacji nad rozwiązaniem problemów ustrojowych poważną rolę odgrywały doniesienia o zamiarach reprezentantów stronnictwa reformatorskiego skłonienia Stanisława Augusta do obsady wakansów. W związku z tym 4 sierpnia 1790 r. Chreptowicz informował monarchę: „Odbieram ostrzeżenia, że niektórzy posłowie mają się domawiać, aby przed zaczęciem formy rządu, rozdane były przez Waszą Królewską Mość wakanse, a to w widoku, żeby przystępując do formy rządu posłowie nie zawieszeni na siedzeniach o niej decydowali.” Informacje były wiarygodne. Stanowcze naciski izby poselskiej sprawiły, że latem 1790 r. kwestia obsady wakansów stanęła na porządku dziennym. W tej sytuacji także podkanclerzy litewski - niezależnie od zwrócenia uwagi na zamiary opozycji – gotowy był wpływać na decyzje króla. W sierpniu 1790 r. podsunął mu koncepcję ofiarowania godności senatorskiej swojemu zięciowi, posłowi trockiemu Michałowi Brzostowskiemu, aktualnie współpracującemu z nim w Deputacji dla Miast: „Jeśli nie podasz ręki do [wyniesienia] zięcia mego w stopniu i sposobności służenia sobie – pisał Chreptowicz do Stanisława Augusta - cała jego chęć i zdatność nie będzie w stanie uskutecznić tych posług, do których ja go zagrzewam, i zaręczam.” Wobec wakującej w tym czasie laski nadwornej litewskiej, podkanclerzy zalecał ofiarowanie jej Brzostowskiemu, „ażeby miał czym i familię swoją i wszystkie swoje w Litwie związki utrzymać i pociągnąć do usług WKMci.”359 Dla uskutecznienia swych zamysłów sugerował Chreptowicz pominięcie kandydatury sekretarza wielkiego litewskiego, Fryderyka Józefa Moszyńskiego, który osobiście zabiegał w tym czasie u króla o nominację marszałkowską.360 Zdaniem Chreptowicza, Moszyński - powszechnie szanowany jako statystyk i znawca spraw skarbowych - powinien raczej objąć urząd podskarbiego wielkiego litewskiego (wakujący ówcześnie po rezygnacji ks. Stanisława Poniatowskiego), gdzie „talenta swoje mógłby uczynić przydatne.”361 Argumenty te, zapewne nie pozbawione racji, odzwierciedlały rzeczywiste zapatrywania podkanclerzego litewskiego, pragnącego pogodzić interesy rodzinne z racjami natury politycznej. Tym też zapewne należy tłumaczyć determinację Chreptowicza, który w pragnieniu zapewnienia zięciowi godności senatorskiej nie wahał się odwoływać do swojej wiernej służby u boku Stanisława Augusta „lat osiemnaście in ministerio”, a „przed ministerium razem z początkiem panowania.”362

Mimo zabiegów Chreptowicza, Stanisław August nie nadał jednak Brzostowskiemu laski marszałkowskiej (o którą niebawem wystąpił – zapewne nie bez wsparcia ministra - krewny Michała, kasztelan połocki Robert Brzostowski). Wątpliwe nawet, aby kandydatura ta była przez króla realnie rozważana. Wobec stanowiska większości poselskiej, od początku dyskusji nad obsadą urzędu marszałka nadwornego litewskiego największe szanse posiadał Stanisław Sołtan, promowany na ten urząd przez stronnictwo patriotyczne.363 Z tych przyczyn i podkanclerzy litewski rychło pogodził się z porażką. Rekompensatą dla Michała Brzostowskiego stało się udekorowanie go przez króla orderem św. Stanisława.364 W podobny sposób przepadła także kandydatura Moszyńskiego, przyczyniając się do długotrwałego rozbratu między nim a królem.365

Niepowodzenie zabiegów na rzecz nominacji zięcia sprawiło, że Chreptowicz nie podjął już podobnych starań po śmierci Władysława Rocha Gurowskiego(23 X 1790), który pozostawił po sobie wakujący urząd marszałka wielkiego litewskiego.366 Michał Brzostowski nie znalazł się wśród kandydatów, których monarcha brał pod uwagę, początkowo gotowy raczej zjednać patriotów kolejną nominacją Sołtana lub obsadzeniem tej godności przez zrażonego do dworu Fryderyka Moszyńskiego.367 Do podjęcia starań w interesie zięcia nie skłonił także Chreptowicza długo oczekiwany wyrok banicji dla marszałka sejmu rozbiorowego, podskarbiego wielkiego koronnego Adama Ponińskiego(1 XI 1790). Podkanclerzy litewski był już przekonany o nikłych szansach ewentualnych zabiegów w sprawie obsady wakansów, które musiały trafić na opór liderów stronnictwa patriotycznego oraz reakcję republikańskiej opozycji. Bądź co bądź, pragnieniem ograniczenia liczby królewskich nominacji kierowali się republikanie, dając temu wyraz uchwałą sejmu z 20 września 1790 r. o zmniejszeniu liczby ministerstw.368

W ten sposób możliwości kreowania przez Chreptowicza królewskiej polityki dystrybucji godności i urzędów zostały ograniczone. Reszty dopełniło zbliżenie polityczne, które nastąpiło w ostatnich tygodniach 1790 r. między monarchą a przywódcami obozu patriotycznego. Dzięki niemu reformatorzy utrwalili swój wpływ na obsadę wakansów, co potwierdziła decyzja monarchy o nominacji Ignacego Potockiego na urząd marszałka wielkiego litewskiego oraz Rocha Kossowskiego do godności podskarbiego wielkiego koronnego(10 lutego 1791 r.). Dość zaznaczyć, że bliska współpraca króla z patriotami zrodziła niechęć Chreptowicza, z dystansem spoglądającego na dominację liderów obozu reformatorskiego.369

1 Pamiętniki Leona Dembowskiego, BCzart rkps 3808, k. 37.

2 E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i ustanowienie Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966, s. 101-102; W. Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, t. II, Poznań 1868, s. 100; Sz. Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, Warszawa 1918, s. 45-51; i in.

3 Zob. J. Kossakowski, Pamiętniki, s. 140-141, 192.

4 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Białystok 7 X 1787, BJ rkps 955, k. 17.

5 M. Dernałowicz, Portret Familii, Warszawa 1990, s. 269.

6 B. Szyndler, Tadeusz Kościuszko 1747-1817, Warszawa 1991, s. 105.

7 Pisała o tym obszernie ówczesna prasa polska. Por. Gazeta Warszawska, nr 11, 17 II 1787; i in.

8 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Białystok 7 X 1787, k. 17.

9 J. Michalski, Dyplomacja polska w latach 1764-1795, [w:] Historia dyplomacji polskiej, red. Z. Wójcik, t. II, Warszawa 1982, s. 626-627; Por. Pamiętniki Stanisława Augusta Poniatowskiego króla polskiego i jego korespondencje z cesarzową Katarzyną II, Poznań 1862, s. 94-98; R. H. Lord, op. cit., s. 45-46; i in.

10 A. Naruszewicz, Dyariusz podróży Najjaśnieyszego króla polskiego Stanisława Augusta na Ukrainę i bytności w Krakowie aż do powrotu do Warszawy dnia 22 lipca Roku 1787, Warszawa 1787, s. 95, 148.

11 Stanisław August do P. Kicińskiego, Kaniów 29 III 1787, W. Kalinka, Ostatnie lata panowania, t. II, s. 19.

12 Ibidem; Gazeta Warszawska, nr 26, 31 III 1787, suplement.

13 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 30 V 1788, BCzart rkps 920, k. 234.

14 Stanisław August do J. Chreptowicza, 28 IV 1787, BCzart rkps 724, k. 355.

15 Gazeta Warszawska, nr 51, 27 VI 1787.

16 Ibidem, nr 52 z 30 VI; nr 53 z 4 VII 1787, suplement; Pamiętnik Warszawski, 1787. Zob. r., przyp. 186.

17 S. Wasylewski, Na dworze króla Stasia, Lwów-Poznań 1921, s. 58; J. I. Kraszewski, Polska w czasie trzech rozbiorów 772-1799, t. I, Warszawa 1902-1903, s. 245, 401.

18 O wpływie Chreptowicza na Panią Krakowską świadczy list, w którym nadawca upraszał, aby przez łaskę Branickiej i Chreptowicza, jego protegowany, młody szlachcic o nazwisku Grzymała, został umieszczony „w skarbie na rewizji tabacznej wakujący po ojcu Panu Grzymale.” Por. NN do I Branickiej, Grodno 11 II 1787, AGAD ABr 81, nlb.

19 J. Chreptowicz do I. Branickiej, Szczorsy 8 VIII 1779, AGAD AOrdRos pud. LXII, nr 66, k. 5-7.

20 Por. r. I, przyp. 204.

21 W korespondencji prywatnej podkanclerzy litewski określa Branicką – wraz z jej bratanicą Konstancją Tyszkiewiczową – „dwiema mojemi myszkami”. Wiadomo, że właśnie w tym czasie noszą się oboje z planami wyjazdu do Arkadii, sentymentalnego ogrodu w dobrach innej znanej sawantki swego czasu, szwagrowej Chreptowicza, Heleny Radziwiłłowej. Zob. E. Rudzki, Damy polskie, s. 176; J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Białystok 7 X 1787, k. 17.

22 Gazeta Warszawska, nr 54 z 7 VII 1787.

23 F. Karpliński, Pamiętniki, Lwów 1849, s. 162; W. Konopczyński, Branicka Izabella, s. 396.

24 NN do S. Rzewuskiego, Warszawa 27 XII 1787, APodh rkps II/3/22; por. E. Rostworowski, Sprawa aukcji wojska, s. 177-178.

25 Staniosław August do J. Chreptowicza, Warszawa 22 IX 1787, BCzart rkps 724, k. 391.

26 J. Hołyński do A. Chmary, Wilno 2 VIII 1787, BJ rkps 6668, k. 61v.

27 „Ma ten minister pieniądze” – pisał korespondent wojewody mińskiego. Transakcja Bakszt wzbudziła na Litwie spore zainteresowanie, skupiając uwagę współczesnych na znacznych zasobach finansowych Chreptowicza. Zob. J. Hołyński do A. Chmary, Wilno 9 IX 1787, BJ rkps 6668, k. 66-66v; por. r. I, przyp. 185.

28 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Białystok 7 X 1787, k. 17.

29 O. Stackelberg do Katarzyny II, Warszawa 10 X 1788, Archiv der Familie von Stackelberg, Petersburg 1898, s. 114-115; J. Łojek, Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja, Lublin 1986, s. 168. W liście nawołującym Chreptowicza do powrotu do Warszawy, król akcentował: „ambasador prosi także, aby pospieszał.” Por. r. II, przyp. 25.

30 Idee du roi sur ce qu il’y a a faire en Pologne dans la circonstance presente, AGAD AKP 325.

31 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. I, Kraków 1895, s. 79.

32 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Białystok 7 X 1787, k. 17.

33 B. Dembiński, Polska na przełomie, Lwów 1913, s. 81-83; J. Dutkiewicz, Sprawa Gdańska w dobie Sejmu Czteroletniego w oświetleniu korespondencji dyplomatycznej pruskiej, [w:] Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. XX, z. 1-4, Toruń 1955, s. 345; M. Kucharski, Działalność dyplomacji polskiej w Berlinie w latach 1788-1792, Katowice 2000, s. 19.

34 Stanisław August do Szczęsnego Potockiego, Warszawa 20 IV 1788, BCzart rkps 2889, k. 155.

35 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 2 IX 1788, BJ rkps 955, k. 22.

36 Por. r. I, przyp. 159-163, i in.

37 J. Hołyński do A. Chmary, Wilno 5 VIII 1787, BJ rkps 6668, k. 58.

38 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. I, s. 79; por. r. II, przyp. 31.

39 Michał Radziwiłł do K. S. Radziwiłła, Połonka 6 X 1788, AGAD AR dz. IV, t. 25, kop. 344, k. 129.

40 M. Morawski do K. S. Radziwiłła, Warszawa 23 I 1788, Korespondencja księcia, s. 287.

41 J. Zinberg, Di machlojkes cwiszu di roszej ha ‘kahal un dem ruw in Wilne in der cwajter helft 18ten jorhundert, [w:] „Prace Historyczne JIWO”, t. II, Wilno 1937, s. 317; A. Eisenbach, Do kwestii walki klasowej w społeczeństwie żydowskim w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku, [w:] „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 17-18, Warszawa 1956, s. 154.

42 J. Hołyński do A. Chmary, Wilno 13 VII 1788, BJ rkps 6668, k. 135.

43 Na rozmowę tę powoływał się jeszcze w 1792 r. Zob. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 26 II 1792, BCzart 920, k. 385.

44 Tenże do tegoż, 13 VIII 1787, BCzart rkps 724, k. 353.

45 B. Zaleski, op. cit., s. 62.

46 A. Eisenbach. op. cit., s. 157.

47 Prośba kahału i „pospólstwa“ Żydów wileńskich do króla i Sejmu, [w:] Materiały do dziejów Sejmu, t. VI, s. 213-214; S. Piattoli do Stanisława Augusta, 29 XII 1791, ibidem, s. 305.

48 Z. Zielińska, Kołłątaj i orientacja pruska u progu Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1991, s. 13-14; B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 108.

49 S. K. Potocki do A. Potockiej, Warszawa 10 XII 1788, AGAD APPot 262, t. I, k. 988. Nadawca informował o spotkaniach patriotów z uczestnictwem wojewody wileńskiego.

50 Tenże do tejże, Warszawa 16 IX 1788, ibidem, k. 899-901.

51 J. J. Kłokocki do A. Chmary, Wilno 27 IV 1788, BJ rkps 6668, k. 112; J. Michalski, Sejmiki poselskie, s. 66.

52 Zob. J. Kowecki, Posłowie debiutanci na Sejmie Czteroletnim, [w:] Wiek XVIII. Polska i świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu, Warszawa 1974, s. 195-224.

53 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. I, s. 153.

54 J. Michalski, Sejmiki poselskie, s. 53.

55 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 2 IX 1788, BJ rkps 955, k. 22.

56 Stanisław August do I. Massalskiego, Warszawa 5 VIII 1788, [w:] B. Zaleski, op. cit., s. 84; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. I, s. 150.

57 J. Hołyński do A. Chmary, Wilno 13 VII 1788, BJ rkps 6668, k. 135; tenże do tegoż, Wilno 26 VII 1788, ibidem, k. 138.

58 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 18 VIII 1788, BCzart rkps 724, k. 423.

59 J. Hołyński do A. Chmary, 25 VIII 1788, BJ rkps 6668, k. 142.

60 Por. r. II, przyp. 40-49, i in.

61 K. Steckiewicz do K. Badeniego, Niemenczyn 27 IX 1786, AGAD ABr 83, nlb.

62 J. Hołyński do A. Chmary, Wilno 13 VII 1788, BJ rkps 6668, k. 135. Innym sposobem konsolidacji regalistów pozostaje w tym czasie utrzymywanie przez Chreptowicza „braterskich” kontaktów ze średnią szlachtą litewską. W tym duchu 31 marca 1787 r. informował podkanclerzy Izabelę Branicką o pogodzeniu na jej prośbę „Kaszyca krajczego mścisławskiego z synem.” Zob. J. Chreptowicz do I. Branickiej, 31 III 1787, AGAD AOrdRos, pud. LXII, nr 66, k. 2.

63 M. Ogiński do Fryderyka Wilhelma II, 10 XII 1788, [w:] B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 94.

64 W grupie litewskich posłów-elektów zapatrywania regalistyczne reprezentowali: Antoni Sulistrowski (woj. połockie), Ignacy Zabiełło(pow. kowieński), Tadeusz Kościałkowski(pow. wiłkomierski), Michał Zaleski i Michał Brzostowski(woj. trockie) oraz Antoni Suchodolski i Dominik Gedrus Eydziatowicz(woj. smoleńskie). VL, t. IX, s. 49, 64; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, cz. II, s. 124, 634-636; J. Kowecki, Posłowie debiutanci, s. 195-196; J. Perdenia, Eydziatowicz Dominik Gedrus, PSB, t. VI, Kraków 1948, s. 325.

65 K. Plater do Stanisława Augusta, 28 III 1788, BCzart rkps 723, k. 439; Stanisław August do K. Platera, Warszawa 16 VII 1788, ibidem, k. 451; E. Orman, Prozor Karol, PSB, t. XXVIII, Wrocław 1985-1986, s. 534.

66 Michał Radziwiłł do K.S. Radziwiłła, Wilno 20 VIII 1788, AGAD AR dz. IV, t. 25, kop. 344, k. 127.

67 Stanisław August do L. Tyszkiewicza, Warszawa 28 VIII 1788, BCzart rkps 723, k. 164.

68 Korespondencja Chreptowicza z lat wcześniejszych nie pozostawia złudzeń, że podkanclerzy i tym razem angażował się w sejmik kowieński: „było życzeniem Najjaśnieszego Pana a Moim marzeniem, żeby [w kowieńskiem] uprzedzić (...)sejmik następujący.” Zob. J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 17 I 1786, BJ rkps 955, k. 14.

69 Zob. J. Filipowicz do I. Branickiej, Wiłkomierz 8 I 1787, AGAD ABr 81, nlb. Zwraca uwagę, że Kościałkowski występuje w liście jako powiernik „sekretów wiłkomierskich” podkanclerzego litewskiego.

70 Stanisław August do NN, b.m.b.d., BCzart rkps 723, k. 363.

71 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 2 IX 1788, BJ rkps 955, k. 22.

72 Dyaryusz seymu ordynaryjnego pod związkiem konfederacyi generalnej Obojga Narodów w Warszawie rozpoczętego R.P. 1788, t. I, cz. I, Warszawa 1788, s. 156. Na sejmikach, gdzie przewagę osiągali kandydaci dworu, instrukcje powstawały pod wpływem króla bądź jego współpracowników. Autora takich instrukcji na Litwie można domyślać się w Chreptowiczu. Por. A. Wołłowicz do Stanisława Augusta, 10 VIII 1788, BCzart rkps 723, k. 577.

73 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 2 IX 1788, k. 22.

74 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, [Warszawa] 3 IX 1788, BCzart rkps 920, k. 189.

75 M. Morawski do K.S. Radziwiłła, Warszawa 30 IX 1788, Korespondencja Księcia, s. 290.

76 O. Stackelberg do Katarzyny II, Warszawa 10 X 1788, Archiv der Famile von Stackelberg, s. 114-115. Por. r. I, przyp. 137.

77 J. I. Kraszewski, Polska w czasie trzech rozbiorów, t. II, s. 126.

78 F. Karpiński, Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, oprac. R. Sobol, Warszawa 1987, s. 141.

79 D. Hailes do Grenvilla, Warszawa 19 V 1791, BCzart rkps 1986, k. 79.

80 We wspomnieniach czołowego przedstawiciela obozu reformatorskiego, J. U. Niemcewicza, Chreptowicz występuje jako polityk, który „niczem niecnem się nie skaził”. Zob. tenże, Pamiętniki czasów moich, s. 183.

81 M. Zaleski, op. cit., s. 221-222.

82 Pensję roczną w tej wysokości dla podkanclerzych obojga narodów ustalił sejm w 1776 r. Taką też sumę otrzymywał Chreptowicz, co potwierdza rachunek bankowy za 10 lat, sięgający 430 tys. florenów. Zob. kwit w: AGAD AJP A-227; VL, t. IX, s. 112, 124, 456.

83 Ofertę taką złożył Chreptowiczowi ówczesny ambasador J.J. Sievers. Zob. T. Korzon, Zamknięcie dziejów wewnętrznych Polski, [w:] Odrodzenie w upadku. Wybór pism historycznych, oprac. M.H. Serejski i A.F. Grabski, Warszawa 1975, s. 222.

84 Zob.W. Tokarz, Papiery ambasady rosyjskiej, KH 1917, r. XXXI, [przedr.w:] tegoż, Rozprawy i szkice, Warszawa 1959, t. I, s. 165.

85 „Przewodnik Warszawski“ informuje, że podkanclerzy litewski zamieszkiwał „na ul. Długiej w pał. swoim 543 dawniej teatyńskim”. Niemiecki podróżnik, Friedrich Schulz, wspomina natomiast „mały folwarczek” na Marymoncie, utrzymywany „bardzo starannie”, gdzie jego właściciel, „dobry staruszek” Chreptowicz, „mieszka tu w czasie wiosny i części lata, a przybywa do miasta, tylko gdy go interesa do tego zmuszają.” Zob. „Pamiętnik Warszawski”, 179, nr 4, s. 132; F. Schulz, Podróże Inflantczyka, s. 548.

86 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, s. 131.

87 O zgodności poglądów obu polityków świadczy m.in. opinia wyrażona przez króla na forum sejmu: „Mówię ja każdemu, pamiętajcie, co was i waszą ojczyznę kosztować może zerwanie przyjaźni z Moskwą, ale często słyszę odpowiedzi, oznajmiające, jak mało suponują, aby się i mogła nad nami zemścić, gdyby chciała.” Por. Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 15 XI 1788, AGAD Zb. Pop. 517, k. 596.

88 Akt konfederacyi generalnej, Warszawa 7 X 1788, [w:] „Orygina Ustaw Seymu 1788, 1789, 1790”, AGAD APPot 100, t. I, k. 1-3; Dyariusz seymu...1788, t. I, cz. I, s. 9 nlb.; VL, t. IX, s. 47.

89 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, s. 42; R. H. Lord, op. cit., 54-55.

90 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 15 X 1788, AGAD Zb. Pop. 417, k. 586.

91 Ibidem, k. 587.

92 B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 151; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, s. 152.

93 J. Michalski, Opozycja magnacka i jej cele w początkach Sejmu Czteroletniego, [w:] Sejm Czteroletni i jego tradycje, red. J. Kowecki, Warszawa 1991, s. 56; por. A. Czaja, Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej, Warszawa 1988, s. 323-326, 338-345, i in.

94 M. Zaleski, op. cit., s. 186. Por. Głos Michała Zaleskiego w sprawie Rady Nieustającej z 4 XII 1788, [w:] Dyariusz seymu...1788, t. I, cz. II, Warszawa 1790, s. 280-286.

95 J. Białopiotrowicz do M. Zaleskiego, Brycianki 2 X 1792, BJ rkps 955, k. 50.

96 Dyariusz seymu...1788, t. I, cz. II, s. 192-198.

97 Ibidem, t. I, cz. II, s. 138.

98 Głos J. Chreptowicza z 21 XI 1788, [w:] ibidem, s. 138-139.

99 Ibidem, s. 139.

100 Ibidem, s. 138.

101 Głos M.W. Mniszcha z 21 XI 1788, [w:] ibidem, s. 147-148. Z podobnym postulatem występował prymas. Zob. Z. Zielińska, Poniatowski Michał Jerzy, PSB, t. XXVII, Wrocław 1983, s. 463.

102 Głos T. Kościałkowskiego, AGAD ASCz 205, t. XVI, s. 241-246.

103 Por. r. I, przyp. 138.

104 Zabiegający o poparcie sejmowej większości I. Potocki świadomie odwołuje się w tym czasie do republikańskich i antymonarchistycznych nastrojów szlacheckich. Stąd demagogiczne stwierdzenie marszałka, iż w zakresie spraw zagranicznych tylko „Rzplita jedyną jest panią.” Zob. Dyariusz seymu...1788, t. I, cz. II, s.355-356; Głos I. Potockiego z 9 XII 1788, AGAD APPot 275, k. 75-76.

105 VL, t. IX, s. 57, 60.

106 M. Ogiński, Pamiętniki...o Polsce i Polakach od 1788 aż do końca 1815 r., t. I, [w:] Pamiętniki z ósmnastego wieku, t. XI, Poznań 1870, s. 35.

107 W. Dzwonkowski, Dzieduszycki Antoni Bazyli, PSB, t. VI, Kraków 1948, s. 107-107.

108 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 24 XII 1788, AGAD Zb. Pop. 417, k. 679.

109 Protokoły Rady Nieustającej Departamentu Spraw Cudzoziemskich-Sesje ordynaryjne i ekstraordynaryjne, AGAD Zb. Pop. 58, k. 18-391. Por. W. Zarzycki, Służba zagraniczna okresu stanisławowskiego, Poznań 1971, s. 19.

110 M. Zaleskiego, Głos...wojskiego litewskiego posła z województwa trockiego...na sesji 19 januario 1789 miany, [Warszawa 1789].

111 O postawie senatu wymownie świadczy sejmowy diariusz. Gdy marszałek nadworny Michał Mniszech zwrócił się do senatu, aby „zapytać się czyli jest zgoda na tę propozycję (...)na to zapytanie w senacie było milczenie.” Zob. Dyariusz seymu...1788, t. I, cz. II, s. 220; por. AGAD APPot 100, t. I, k. 147; VL, t. IX, s. 64.

112 Z. Zielińska, Komarzewski Jan Baptysta, PSB, t. XIII, s. 380-383. Por. F. Bukaty do Stanisława Augusta, Londyn 9 IV 1790, BPAN 1658, k. 9.

113 Z. Zielińska, Poniatowski Miachał Jerzy, PSB, t. XXVIII, s. 463.

114 H. Kołłątaj do M. Zaleskiego, 31 VIII 1790, BJ rkps 955, k. 132.

115 „W jego sercu, w jego rozumie – czytamy w Listach Anonima – nalazła nieszczęśliwa Ojczyzna tak pożądany na przyszłość ratunek. Było wielu cnotliwych, którzy się złemu opierali, jemu tylko zostało na najgorszym sejmie [rozbiorowym-KT] najlepiej Rzeczypospolitej zrobić. Powolny z charakteru, umiał dostrzec prawdziwych dla narodu pożytków, umiał chciwości zapobiec, i to tak szacowne bóstwo, jak niegdyś Eneasz spośród trojańskich płomieni, przyszłemu uratować narodowi.” Zob. H. Kołłątaj, Listy Anonima, t. II, s. 87.

116 Ibidem, t. I, s. 397.

117 R.H. Lord, op. cit., s. 66-67.

118 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 1 XI 1790, BCzart rkps 724, k. 489.

119 „Projekt do odebrania Galicji i przyłączenia nazad do Polski, który wolno każdemu czytelnikowi poprawić, odmienić, przydać albo zmazać, co mu się nie będzie podobało.”, [w:] Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. I, s. 232.

120 J. Nowak, Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Kraków 1933, s. 68; Oryginał w: BJ rkps 4902, k. 7.

121 R. Kaleta, Poezja wobec Sejmu Wielkiego, [w:] Sejm Czteroletni i jego tradycje, s. 172.

122 List I. o niektorych obywatelach. Korespondencya w czasie seymu Roku 1788, [Warszawa 1788]. Druk w: ABWil IV 33667. Ani razu w „Liście” nie pada nazwisko podkanclerzego litewskiego. Treść „Listu” przemawia jednak za tym, że autor podejmuje obronę Chreptowicza. Jego obecność w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego jest skutkiem daru dla wileńskiej książnicy szczorsowskich potomków kanclerza – Chreptowiczów-Butieniewów.

123 List I, s. 1, 5, 10.

124 Ibidem, s. 7.

125 Ibidem, s. 2-3.

126 Ibidem, s. 1.

127 Ibidem, s. 1,6-7.

128 H. Mościcki, Białopiotrowicz Jerzy, s. 15-16.

129 Ibidem, s. 16; por. r. III, przyp. 197.

130 Por. J. Białopiotrowicz, do M. Zaleskiego, Brycianki 23 X 1792, BJ rkps 955, k. 50-55.

* Vide cui fide – patrz komu ufasz.

131 H. Kołłątaj do M.J. Poniatowskiego, Kraków 15 II 1789, BPAN rkps 1625, k. 142. Por. B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 154-155; W. Tokarz, Ostatnie lata Hugona Kołłątaja (1794-1812), t. I, Kraków 1905, s. 17; M. Janik, Hugo Kołłątaj, Lwów 1913, s. 113.

132H. Kołłątaj do M.J. Poniatowskiego, Kraków 15 II 1789, k. 143.

133 H. Kołłątaj, Uwagi nad wpływaniem do interesów Rzeczypospolitej dwóch mocarstw z zastanowieniem się, co nam w tych okolicznościach czynić zostaje, [1788], BJ rkps 5613, 96. Rzetelnej analizy „Uwag” dokonała Zofia Zielińska [w:] Kołłątaj i orientacja pruska..., s. 27-61.

134 H. Kołłątaj do M. J. Poniatowskiego, Kraków 15 II 1789, k. 142-143.

135 B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 151.

136 J. J. Sievers do J. Igelstoma, Grodno 28 I 1794, [w:] J. J. Sievers, Jak doprowadziłem do drugiego rozbioru Polski, s. 185.

137 B. Zaleski, op. cit., s. 129; Cz. Jankowski, Powiat oszmiański, cz. IV, s. 11.

138 Zob. J. Iwaszkiewicz, Litwa w roku 1812. Monografie w zakresie dziejów nowożytnych, t. IX, Warszawa 1912, s. 375-376.

139 Por. r. I, przyp. 272-276.

140 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 19 X 1787, BCzart rkps 724, k. 467.

141 A. Jobert, op. cit., s. 105.

142 M. Wolski, Obrona Stanisława Augusta, [w:] „Rocznik Tow. Hist.-Lit. w Paryżu na rok 1867”, Paryż 1868, s. 15.

143 „Ustanowienie opłaty od przywilejów w WXLitt.”, AGAD APPot 100, t. I, k. 175; VL, t. IX, s. 68, 70.

144 Poparciu Chreptowicza dla kierunku zmian, wyrażanych w kolejnych uchwałach, nie sposób zaprzeczyć. Jak zauważył Ambroise Jobert, podjęta wkrótce decyzja o wieczystej ofierze (10% kwoty dochodów ze szlacheckich dóbr) musiała trafiać do przekonania orędowników reform, do których zaliczali się na tym polu także fizjokraci. Zob. A. Jobert, op. cit., s. 192.

145 Głos Jaśnie Wielmożnego Jmci Pana Joachima Chreptowicza Podkanclerzegi Litt. Na Sessyi Seymowej D. 18 Grudnia R. 1789 Miany, [Warszawa 1789], s. 3nlb.

146 B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 216.

147 Intencji tej nie taił poseł chełmski Wojciech Suchodolski, który głosił, iż „sprzeciwia się prerogatywie JKMci.” Zob. Sesja 118 z 15 VI 1789, AGAD ASCz 358,. t. II, k. 456.

148 Głos M. Zaleskiego, ibidem, k. 456.

149 J. U. Niemcewicz, op. cit., s. 183-184.

150 Głos J. Chreptowicza, sesja 118 z 15 VI 1789, AGAD ASCz 358, t. II, k. 456-456v.

151 „Opłata do Skarbu Rzeczypospolitej od Kaduków“, AGAD APPot 100, t. I, k. 223.

152 Dyariusz seymu...1788, t. I, cz. I, s. 189. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów funkcjonowały cztery urzędy kanclerskie. Odpowiednio dla Korony i Litwy kanclerz i podkanclerzy, popularnie nazywani pieczętarzami z racji posiadania pieczęci większej (kanclerz) lub mniejszej (podkanclerzy).

153 Głos W. Suchodolskiego, sesja 123 z 13 VII 1789, AGAD ASCz 358, t. II, k. 583.

154 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 16 VI 1789, AGAD Zb. Pop. 417, nlb.

155 E. Rostworowski, Ostatni król..., s. 155.

156 Postawa W. Suchodolskiego skłoniła w tym czasie Stanisława Augusta do zwrócenia uwagi na jego popularność w rodzimym województwie chełmskim. Zob. W. Poletyło do Stanisława Augusta, b.m.b.d., BCzart rkps 735, k. 501-502.

157 Głos W. Suchodolskiego, sesja 123 z 13 VII 1789, k. 586.

158 Głos J. Chreptowicza, sesja 123 z 13 VII 1789, ibidem, k. 581-582.

159 Ibidem, k. 586.

160 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 15 VIII 1789, BCzart rkps 920, k. 101-102.

161 Do skupienia uwagi nad groźbą naruszania przez Rosjan status quo na granicach z Litwą skłaniały Chreptowicza doświadczenia przeszłości, sięgające 1757 r., gdy został on wyznaczony przez Familię do złożenia protestu przeciwko rosyjskim grabieżom na terenie Litwy. Obawy te wyrażał Chreptowicz także w przyszłości, zwracając uwagę króla na niebezpieczeństwo przemarszu Rosjan „przez Litwę do Rygi(...) dla wybierania ludzi.” Por. r. I, przyp. 77; J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Wilno 14 VI 1784, BCzart rkps 724, k. 217-218.

162 Sesja 163 z 28 IX 1789, AGAD ASCz 536, t. III, k. 416.

163 B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 216; M. Kucharski, op. cit., s. 67-69.

164 Dziennik czynności Sejmu Głównego Ordynaryjnego Warszawskiego pod Związkiem Konfederacji Obojga Narodów (z r. 1789 i 1790), sesja 7 IX 1789; VL, t. IX, s. 107-108.

165 Zbiór mów i pism niektórych w czasie sejmu stanów skonfederowanych, Wilno 1789, X, s. 190.

166 M. Ogiński, op. cit., s. 34.

167 Wyznaczenie osób do ułożenia projektów do Formy Rządu, AGAD APPot 100, t. I, k. 437; ASCz 205, t. III, k. 110-113; VL, t. IX, s. 108.

168 Kołłątaj pisał: „Chciała Rzeczpospolita tą uchwałą rocznicę elekcji Stanisława Augusta uroczyściej odznaczyć.” Zob. H. Kołłątaj, O ustanowieniu i upadku..., s. 110.

169 M. Ogiński, op. cit., s. 35.

170 H. Kołłątaj, Listy Anonima, t. II, s. 166. Działalność Deputacji była też tematem bogatej publicystyki politycznej. Zob. „Życzenia i rady z okazji wyznaczonej deputacji do ułożenia nowej formy rządu”, VL, t. IX, s. 107-108; druk: Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. I, s. 140.

171 F. Zabłocki, Pisma..., oprac. B. Erzepki, Poznań 1903, s. 188.

172 Stanisław August do M. Glayre’a, Warszawa 25 XI 1789, [w:] Stanisław Poniatowski..., t. II, s. 99.

173 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 19 X 1789, BCzart rkps 724, k. 467.

174 Tenże do tegoż, 8 VII [1790], ibidem, k. 473.

175 Ibidem; tenże do tegoż, por. też: 4 VIII 1790, ibidem, k. 469[pismo bardzo nieczytelne].

176 B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego 1788-1792. Studium historyczno-prawne, Wrocław 1951, s. 147.

177 „Prawa konstytucyjne a w nich kardynalne”, AGAD APPot 98, k. 199-201.

178 E. Rostworowski, Legendy i fakty XVIII wieku, Warszawa 1963, s. 324-332; tegoż, Ostatni król..., s. 183.

179 Jego wpływu można się dopatrywać w zapisach Projektu przewidujących „tron elekcyjny w wyborze familii”. Zob. Projekt do formy rządu, [Warszawa 1790]; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 549-550; Z. Zielińska, „O sukcesji tronu w Polszcze” 1787-1790, Warszawa 1991, s. 107-108.

180 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 8 VII [1790], k. 473.

181 I. Potocki do NN, b.m.b.d., AGAD APPot 276.

182 W związku z dyskusją odbytą w Deputacji 8 lipca 1790 r., minister skrzętnie zapowiadał się nazajutrz z relacją na obiedzie u króla. W podobnym tonie utrzymane są późniejsze bilety do monarchy. Zob. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 16 VIII [1790], BCzart rkps 724, k. 471: „Sam po obiedzie wpadnę do WKMci.”; por. tenże do tegoż, 8 VII [1790], k. 473.

183 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. 2, s. 552; S. Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, s. 57; R. H. Lord, op. cit., s. 68.

184 Protokoły Sesji Deputacji Spraw Zagranicznych, AGAD Zb. Pop. 58, k. 18-65.

185 Z. Zielińska, Potocki Roman Ignacy Franciszek, PSB, t. XXVIII, Wrocław 1984, s. 5-7; por. S.K. Potocki do A. Potockiej, Warszawa 16 V 1790, AGAD APPot 262, k. 976. Stanisław Potocki w liście tym podkreśla, że jego brata „Marszałka obchodzą tylko sprawy zagraniczne.”

186 Protokoły...Deputacji, sesja 15 II 179, k. 25; F.K. Woyna do Deputacji, Wiedeń 6 II 1790. AGAD Zb. Pop. 406, k. 227; D. Nawrot, Działania dyplomacji polskiej w Wiedniu w latach 1788-1792, Katowice 1999, s. 44.

187 Ibidem, sesje od 5 II 1790 do 25 III 1790, k. 18-65.

188 S. Jabłonowski do Deputacji, 16 I 1790, AGAD Zb. Pop. 406, k. 17; por. M. Kucharski, op. cit., s. 82.

189 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 27 II 1790, AGAD Zb. Pop. 420, k. 35; por. D. Nawrot, op. cit., s. 46.

190 Zob. Korespondencja J. M. Kahlena. Akta m. Torunia, AP w Toruniu rkps 3391, k. 859-860, i in.; E. Cieślak, Kahlen Jerzy Mikołaj, PSB, t. XI, Warszawa 1964-1965, s. 417-418.

191 Ibidem, k. 215-216, 427-428, i in.

192 26 lutego 1790 r. Chreptowicz zgłosił w Deputacji swój sprzeciw wobec planu cesji Gdańska i Torunia oraz wprowadzeniu podobnego zapisu do traktatu handlowego z Anglią. Zob. Protokoły...Deputacji, sesja 26 II 1790, k. 35.

193 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 2 IV 1791, AGAD Zb. Pop. 417; B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 439; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 442.

194 H. Wereszycka, Garnysz Maciej Grzegorz, PSB, t. VII, Kraków 1948-1958, s. 286.

195 W. Dzwonkowski, Dzieduszycki Antoni Bazyli, s. 106-107.

196 Jerzy Potocki do I. Potockiego, Sztokholm 7 V 1790, AGAD APPot 227, k. 165.

197 Por. Protokoły...Deputacji, k. 18-391. Wypada zaznaczyć, że Rybiński był zadawnionym przeciwnikiem podkanclerzego litewskiego jeszcze z okresu afery Tyzenhauza. Zob. J. Wysocki, Józef Ignacy Rybiński biskup włocławski i pomorski 1777-1806, Rzym 1967, s. 47.

198 M. Ogiński, Pamiętniki, s. 73.

199 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 268-269; R. H. Lord, op. cit., s. 85-86.

200 Por. Sesja 287 z 15 VII 1790, sesja 290 z 20 VII 1790, AGAD ASCz 1452, t. VIII, k. 58-74, 151-157.

201 Protokoły...Deputacji, sesje 13 VII i 1 VIII 1790, k. 173-204.

202 W. Konopczyński, Polska a Turcja 1683-1792, Warszawa 1936, s. 289.

203 Protokoły...Deputacji, sesja 297 z 2 VIII 1790, k. 338; Deputacja do S. Jabłonowskiego, Warszawa 4 VIII 1790, AGAD Zb. Pop. 406, k. 26; M. Kucharski, op. cit., 93.

204 W. Konopczyński, Polska a Turcja, s. 289.

205 Ostatni poseł do Porty Ottomańskiej. Akta legacji stambulskiej Franciszka Piotra Potockiego. Wyd. K. Waliszewski, t. I-II, Paris 1894, s. 132.

206 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 1 VIII 1790, BCzart rkps 920, 341. Ostrą krytykę przedsięwzięć orędowników przymierza antyrosyjskiego wielokrotnie podejmował Chreptowicz w rozmowach z posłem saskim w Warszawie, Franciszkiem Essenem. Zob. H. Kocój, Konstytucja 3 Maja w relacjach posła saskiego Franciszka Essena, Kraków 2000.

207 Ibidem, k. 341.

208 B. Szyndler, Stanisław Nałęcz Małachowski, Warszawa 1979, s. 113-114; E. Machalski, Stanisław Małachowski. Marszałek Sejmu Czteroletniego, Poznań 1936, s. 62; S. Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, s. 239-242.

209 Głos J. Chreptowicz, sesja 305 z 23 VIII 1790, AGAD ASCz 1454, t. VIII, k. 528.

210 Zob. Sesje z 3 IX 1790 i 6 IX 1790, AGAD ASCz 1484, t. IX, k. 55-67, 89-113.

211 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 238.

212 Z. Anusik, Misja polska w Sztokholmie w latach 1789-1795, Łódź 1993, s. 20.

213 Sugestię taką wyrażał m.in. sekretarz króla Szwecji, Karol Gustaw Nordin. Zob. Jerzy Potocki do I. Potockiego, Sztokholm 17 IX 1790, AGAD APPot 227. Por. Z. Anusik, Czy dwór berliński proponował Szwecji udział w drugim rozbiorze Polski?, [w:] Oświeceni wobec rozbiorów Polski, red. J. Grobis, Łódź 1998, s. 48.

214 Protokoły...Deputacji, k. 227.

215 Ibidem, k. 232; W. Engelstrom, Pamiętniki...posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego króla J.Mci Szwedzkiego w Polsce czasu Sejmu Czteroletniego, przekł. J.I. Kraszewski, Poznań 1875, s. 126.

216 Protokoły potwierdzają absencję Chreptowicza między 13 VII a 20 VIII 1790 r. Podkanclerzy jednak przebywał w Warszawie już u progu sierpnia, za czym przemawia bilet do króla (datowany na 4 VIII). Pobyt na Litwie nie trwał więc dłużej niż dwa tygodnie. Zob. Ibidem, k. 173-223; J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 4 VIII [1790], BCzart rkps 724, k. 469-470.

217 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 11 XI 1790, BCzart rkps 724, k. 490. Por. B. Zaleski, op. cit., s. 161.

218 Stanisław August do J. Chreptowicza, 18 XI 1790, ibidem, k. 483.

219 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 11 XI 1790, ibidem, k. 511.

220 Tenże do tegoż, Szczorsy 16 X 1790, ibidem, k. 479. Chreptowicz z wielką uwagą śledził doniesienia z sejmu. Nie bagatelizował też najbliższych sejmików, rozumiejąc ich wpływ dla dalszego układu sił w Rzeczypospolitej.

221 Stanisław August do J. Chreptowicza, Warszawa 20 X 1790, ibidem, k. 485.

222 J. Michalski, Radziwiłł Karol Stanisław, s. 260.

223 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 26 X 1790, BCzart rkps 724, k. 487.

224 J. Michalski, Radziwiłł Karol Stanisław, s. 260.

225 Taką formę przybrała obszerna (31 punktów) instrukcja sejmiku wileńskiego, który – co zauważał korespondent wojewody mińskiego – złożony był „z samych prawie urzędników”. Zob. J. Hołyński do A. Chmary, Wilno 5 X 1790, BJ rkps 6668, k. 284; tenże do tegoż, Wilno 21 IX 1790, ibidem, k. 277; O wynikach sejmików litewskich zob. Z. Zielińska, „O sukcesyi tronu w Polszcze”, s. 216-219.

226 Zob. M. Czeppe, Kamaryla Pana z Dukli, s. 202; S. Konarski, Romanowicz (Seybut Romanowicz) Franciszek, PSB, t. XXXI, Wrocław 1988-1989, s. 591.

227 Stanisław August do J. Chreptowicza, 27 X 1790, k. 343. Ostatecznie Karol Romanowicz nie dostąpił poselstwa. Wkrótce znalazł się w szeregach wojska litewskiego. Zob. A. Wolański, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., Warszawa 1996, s. 381, 465.

228 Zob. Ibidem; por. W. Konopczyński, Chomiński Franciszek Ksawery, PSB, t. III, Kraków 1937, s. 416.

229 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 1 XI 1790, k. 489.

230 Tenże do tegoż, Szczorsy 11 XI 1790, k. 477.

231 Stanisław August do J. Chreptowicza, 18 XI 1790, k. 484. Domyślamy się, że w czasie kampanii poselskiej Adam Chreptowicz wypełniał rolę zaufanego pośrednika pomiędzy ojcem a królem. Zob. też: tenże do tegoż, 23 X 1790, k. 487.

232 VL, t. IX, s. 207.

233 Stanisław Reytan znalazł się wkrótce w łonie obozu patriotycznego. 2 maja 1791 r. jego podpis widzimy pod aktem „Asekuracji”, w imię obrony Ustawy Rządowej. Adam Chreptowicz pozostał na pozycjach umiarkowanych, silnie wspierając działalość ojca od rozpoczęcia kadencji. Zob. „Assekuracya”, AGAD APPot 100, t. II, k. 3; J. Iwaszkiewicz, Chreptowicz Adam, s. 440.

234 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 26 X 1790, k. 487. Zagadką godną rozwikłania stają się losy owego Joachima Chreptowicza, często mylonego w dawniejszej historiografii z podkanclerzym litewskim. Elżbieta Aleksandrowska, w pracy pt. „Oświecenie” (Warszawa 1966, s. 355), błędnie przypisywała podkanclerzemu autorstwo powstańczej „Odezwy do publiczności” z 1794 r. Właściwym autorem mógł być tymczasem krewny senatora, Joachim, który w insurekcji kościuszkowskiej brał czynny udział. Jak ustalił Bogusław Leśnodorski, jego autorstwa był druk ulotny „Przykład do naśladowania z dziejów rzymskich”, nawołujący wrogów powstania do opuszczenia kraju (zob. tenże, Polscy Jakobini. Karta z dziejów insurekcji 1794 roku, Warszawa 1966, s. 556; por. AGAD AKP 323, k. 256). Wiemy, że przed wybuchem powstania ów Joachim współpracował z redakcją „Gazety Krajowej” Tadeusza Włodka. Wkrótce też umknął ze stolicy przed prześladowaniami Józefa Igelstroma. Współpraca z T. Włodkiem wzbudziła jednak również podejrzenia władz powstańczych (Włodek był uważany za kolaboranta). Przeciwko niemu 31 maja 1794 r. Tadeusz Kościuszko skierował swój rozkaz, aby „uwięzić Joachima Chreptowicza i odstawić do Warszawy choćby w łańcuszkach” (Rozkaz T. Kościuszki, BJ rkps 5993, Teka Jelskiego, k. 153; zob. też:

A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 279). Jest rzeczą pewną, że nie mógł to być ówczesny kanclerz wielki litewski, który w tym czasie wraz liczną emigracją znajdował się we Wiedniu (AGAD, Zb. Pop. 356, k. 1247). Inną sprawą pozostaje pokrewieństwo owego Joachima z kanclerzem. B. Leśnodorski stwierdza, że był on bratankiem bliżej niezidentyfikowanego marszałka litewskiego. Jeśli miałby być nim nawet kanclerz Joachim, to przypomnieć należy, iż nie miał on brata. Naszym zdaniem najbliższy prawdy pozostaje Janusz Iwaszkiewicz (tenże, Chreptowicz Joachim Litawor, PSB, t. III, s. 442), widzący w nim stolnikowicza grodzieńskiego i sekretarza bezpieczeństwa litewskiej Komisji Policji. Stopień pokrewieństwa znacznie przybliża list J. Chreptowicza do króla (Szczorsy 26 X 1790), gdzie podkanclerzy wskazuje w staraniach o poselstwo na Joachima, syna pisarza ziemskiego grodzieńskiego, zięcia marszałka grodzieńskiego – jak się domyślamy – Karola Litawora Chreptowicza, który z pierwszego małżeństwa z Anną Chreptowiczówną był szwagrem późniejszego podkanclerzego litewskiego (por. r. I, przyp. 46, 96).

235 VL, t. IX, s. 206.

236 Z. Zielińska, „O sukcesyi tronu w Polszcze“, s. 185-186.

237 Zob. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 16 X 1790, k. 479. Z listów Chreptowicza przebija wszakże jednoczesna obawa o bezpieczeństwo Litwy, wyrażająca się w bacznej obserwacji ruchów wojsk rosyjskich w pobliżu granicy. W jednym z nich z trwogą donosi królowi: „Pułki rosyjskie znajdujące się na Białorusi odebrały rozkaz udać się do Czernichowa.” (tenże do tegoż, Szczorsy 11 XI 1790, k. 477). Podkanclerzy litewski nie wie w tym czasie, że jego obawy są bez uzasadnienia. Pozbawiony podstaw pozostaje także niepokój Chreptowicza o możliwą ingerencję Rosji w przebieg sejmików litewskich. W okresie tym poseł rosyjski w Polsce, Jakub Bułhakow, narzeka właśnie na brak pieniędzy, bez których na sejmikach trudno jest mu działać. Zob. J. Bułhakow do A. Bezborodki, 2 XI 1790, [w:] Sbor., t. II, St. Petersburg 1885, s. 223.

238 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 1 XI 1790, k. 489.

239 Tenże do tegoż, Szczorsy 11 XI 1790, k. 477.

240 Ibidem.

241 B. Zaleski, op. cit., s. 191, 200; J. Kowecki, Posłowie debiutanci..., s. 208. Por. r. III, przyp. 218-219, i in.

242 B. Zaleski, op. cit., s. 161.

243 B. Dembiński, Polityka polska w r. 1789, Lwów 1937, s. 879.

244 NN do I. Massalskiego, b.m.b.d., BCzart rkps 734, k. 293-296; I. Szybiak, Massalski Ignacy Jakub, s. 137.

245 Por. r. I, przyp. 180; r. II, przyp. 27, 137.

246 Stanisław August do J. Chreptowicza, Warszawa 18 XI 1790, k. 483.

247 R. H. Lord, op. cit., s. 96.

248 Protokoły...Deputacji, sesja 2 IX 1790, k. 231.

249 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 18 IX 1790, AGAD Zb. Pop. 420, k. 74; tenże do tegoż, Warszawa 29 IX 1790, ibidem, k. 86; tenże do J. Chreptowicza, Warszawa 18 XI 1790, k. 483.

250 Ibidem, sesja 7 XII 1790, k. 394.

251 A.F. Goltz do Fryderyka Wilhelma II, Warszawa 15 VI 1791, [w:] H. Kocój, Konstytucja 3 maja w relacjach posła pruskiego Augusta Fryderyka Ferdynanda Goltza, Kraków 1999, s. 90.

252 R. H. Lord, op. cit., s. 96.

253 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 11 I [1791], BCzart rkps 920, k. 347. Podkanclerzy pisze: „Był u mnie przed godziną Goltz.”

254 A.F. Goltz do Fryderyka Wilhelma II, Warszawa 15 VI 1791, s. 90.

255 Protokoły...Deputacji, sesja 10 XII 1790, k. 399.

256 Ibidem, sesja 10 I 1791, k. 309; F.K. Woyna do Deputacji, Wiedeń 25 XII 1790, AGAD Zb. Pop. 406, k. 224; por. D. Nawrot, op. cit., s. 63-64.

257 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 11 I [1791], k. 347.

258 Z. Anusik, Misja polska w Sztokholmie, s. 113-114.

259 Protokoły...Deputacji, sesja 29 XII 1790, k. 283; Z. Zielińska, „O sukcesyi tronu w Polszcze”, s. 186.

260 Z. Anusik, Misja polska w Sztokholmie, s. 116.

261 Na sesjach z udziałem Chreptowicza dominuje tematyka związana z działalnością polskich legacji za granicą (problemy finansowy polskich legacji w Londynie, Stambule, Kopenhadze i Berlinie – 5 sesji) oraz kwestie, które w ocenie króla posiadały kluczowe znaczenie dla kształtu polskiej polityki zagranicznej (negocjacje z posłem angielskim Danielem Hailsem – 5 sesji, negocjacje stambulskie – 4 sesje, i in.). Zob. Protokoły...Deputacji, k. 277-391.

262 Ibidem, sesja 10 XII 1790, k. 277.

263 W. Zarzycki, op. cit., s. 96-97.

264 Protokoły...Deputacji, sesja 8 I 1791, k. 308.

265 „Tabella wszystkich wydatków na Interessa Zagraniczne ze Oboyga Skarbów Rzplitey 1786-1792”, AGAD Zb. Pop. 405, k. 9.

266 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji 3 Maja, Kraków 1999, s. 92, 113.

267 J. Chreptowicz do J.N. Małachowskiego, Warszawa 12 I 1791, BOssol rkps 6850/III, k. 34.

268 Tenże do tegoż, Warszawa 19 II 1791, ibidem, k. 37.

269 F.K. Woyna do Deputacji, Wiedeń 2 III 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 310.

270 Protokoły...Deputacji, 10 III 1791, k. 345; „Listy kredytowe” (na kwotę 3 i 6 tys. czerwonych zł. dla placówek w Petersburgu i Wiedniu), AGAD Zb. Pop. 405. Odrębną sprawą pozostaje możliwość wykorzystania przyznanych funduszy wobec permanentnego zadłużenia polskich placówek za granicą. Znaczna ich część mogła być skierowana na pokrycie zadłużenia. W taki sposób Tadeusz Bukaty wykorzystał sumę 3 tys. czerw. zł., przyznaną mu 29 marca 1791 r. Zob. T. Bukaty do K. Prozora, Londyn 18 III 1791, BJ rkps 5592, Teka Bukatego, k. 66; Protokoły...Deputacji, sesja 29 III 1791, k. 361.

271 Ibidem, sesja 10 III 1791, k. 345.

272 Zob. Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 9 III 1791, AGAD ZB. Pop. 417; por. w: J. Łojek, Rok nadziei i rok klęski 1791-1792. Korespondencja Stanisława Augusta Poniatowskiego z posłem polskim w Petersburgu Augustynem Debolim, Warszawa 1962, s. 34.

273 F.K. Woyna do J. Chreptowicz, Wiedeń 15 III 1791, AGAD Zb. Pop. 90, k. 16.

274 Zob. Tenże do Deputacji, Wiedeń 2 III 1791, AGAD ZB. Pop. 406, k. 32; tenże do I. Potockiego, Wiedeń 5 III 1791, AGAD APPot 264, k. 157.

275 S. Jabłonowski do Deputacji, Berlin 16 III 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 37; Protokoły...Deputacji, sesja 22 III 1791, k. 354.

276 J. Chreptowicz, O prawie natury, s. 42.

277 O eklektyzmie fizjokratów polskich pisał Roman Rybarski: „jakkolwiek fizjokratyzm mógł łatwo stać się oficjalnym systemem ówczesnych sfer naukowych, to jednak jego konsekwencji nie mogli przyjąć bez zastrzeżeń ci wszyscy, którzy zmierzali do naprawy Rzeczypospolitej.” Zob. Tenże, System ekonomii politycznej, t. I, Kraków 1924, s. 124; por. B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego, s. 97.

278 Stanisław August do J. Chreptowicza, Warszawa 16 VI 1784, BCzart rkps 724, k. 235. Wiemy już, że Chreptowicz w pobliżu posiadał własne dobra – Chołopienicze i Bieszenkowicze wraz kluczem licznych wsi.

279 M. Wolski, op. cit., s. 16.

280 Michał Janik pisał: Kołłątaj „był jednym z najgłówniejszych motorów całego ruchu w tej sprawie” i „zawiązał bliskie stosunki z wybitnymi przedstawicielami mieszczaństwa stolicy(...).” M. Janik, op. cit., s. 180-181. Por. H. Kołłątaj, Listy Anonima, t. II, s. 367-374; K. Zienkowska, Jan Dekert, Warszawa 1982, s. 164.

281 E. Machalski, op. cit., s. 84.

282 M. Wolski, op. cit., s. 18.

283 Król widział analogie pomiędzy postulatem ustanowienia miejskiej izby sejmowej a francuskim stanem trzecim. Por. ibidem, s. 19; Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. II, s. 379.

284 W. Dzownkowski, Dekert Jan, PSB, t. V, Kraków 1939-1946, s. 55. W ślad za badaniami Jerzego Michalskiego należy zaznaczyć, że problem reformy miejskiej znajdował od dawna zwolenników na dworze królewskim, pojawiając się często w dezyderatach politycznych dygnitarzy Rady Nieustającej. Por. J. Michalski, Z problematyki odgórnej reformy miejskiej w okresie Rady Nieustającej, [w:] Francja-Polska XVIII-XIX w., Studia z dziejów kultury i polityki poświęcone Profesorowi Andrzejowi Zahorskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1983, s. 248-253.

285 Zob. Memoriał: „Delegowani Miast do Marszałka Stanisława Małachowskiego”, [16 XII 1789], [w:] Materiały do dziejów..., t. II, s. 384. Autorzy memoriału zwracali się także do Joachima Chreptowicza, który projekt ów przyniósł rychło na posiedzenie sejmu 18 grudnia 1789 r. Por. r. II, przyp. 287.

286 Zapewne ze względu na podjęcie kwestii miast królewskich w Koronie, delegaci pominęli przy wręczeniu memoriału podkanclerzego litewskiego. Por. W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. II, s. 511; Druga wersja memoriału miast, [w:] Materiały do dziejów..., t. II, s. 382.

287 M. Wolski, op. cit., s. 19; W. Dzwonkowski, Dekert Jan, s. 55.

288 K. Zienkowska, Jan Dekert, s. 170.

289 Por. Gazeta Warszawska, 19 XII 1789.

290 M. Wolski, op. cit., s. 19.

291 Głos S. Potockiego, sesja 208 z 18 XII 1789, AGAD ASCz 857, t. V, k. 249.

292 Głos S. Małachowskiego, ibidem, k. 252.

293 Głos W. Suchodolskiego, ibidem, k. 256.

294 Głos Jaśnie Wielmożnego Jmci Pana Joachima Chreptowicza Podkanclerzego Litt: na Sessyi Seymowey D. 18 Grudnia R. 1789 Miany, [Warszawa 1789].

295 M. Wolski, op. cit., s. 20.

296 AGAD ASCz 857, t. V, k. 269. Por. K. Zienkowska, Jan Dekert, s. 170.

297 Vl, t. IX, s. 156.

298 Zob. Sesja 208 z 18 XII 1789, k. 263.

299 M. Janik, op. cit., s. 190.

300 M. Wolski, op. cit., s. 18, 21, 24.

301 W. Dzwonkowski, Dekert Jan, s. 54.

302 Propozycję „ażeby Tabaki zagraniczne nie wchodziły” na Litwę, wysuwał w 1783 r. Michał Zaleski, sugerując zarazem obniżenie cen tabaki krajowej. Chreptowicz stanowczo odrzucił tę koncepcję. Zwraca uwagę jeden z argumentów, użytych przeciwko Zaleskiemu: „Litwa i Korona są jedną Rzplitą (...), to Litwa słabsza i na sejmach ma mniejszą liczbę Posłów i w Radzie, wszędzie z taką spekulacja upadnie(...).” Cały ten projekt „jest niesprawiedliwy względem jednej i drugiej prowincji.” Zob. J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 26 XI 1783, BJ rkps 955, k. 11.

303 W. Dzwonkowski, Dekert Jan, s. 55.

304 Materiały do dziejów..., t. III, s. 17.

305 Ibidem, t. III, s. 37.

306 Protokół Deputacji dla Miast Wyznaczonej, sesja 14 III 1790, [w:] ibidem, t. III, s. 11.

307 Za daty krańcowe przyjmujemy 31 lutego (powierzenie zadania opracowania projektu) i 17 kwietnia 1790 r. (pierwsza prezentacja projektu w Deputacji).

308 Protokół..., sesja 17 IV 1790, Materiały do dziejów..., t. III, s. 17.

309 Ibidem, t. III, s. 186, 209. Według ks. Waleriana Kalinki, Chreptowicz ułożył projekt „pod okiem króla”. Zob. Tenże, Sejm Czteroletni, t. II, s. 672.

310 J. Chreptowicz, Projekt do Zdania Prześwietnej Deputacyi dla Miast Wyznaczonej podany, Miasta Nasze w Krajach Rzeczypospolitej, [Warszawa 1790].

311 Zob. Materiały do dziejów..., t. III, s. 215-225.

312 Ibidem, t. III, s. 379-390. Zestawienie trzech tych projektów w: AGAD ASCz 4624, t. XXV, k. 138.

313 W. Smoleński, Kuźnica Kołłątajowska, s. 42-43, 112-115, i in.; M. Janik, op. cit., s. 190-191. W zwartej grupie obrońców miast Walerian Kalinka wymieniał posłów: Leżeńskiego, Gliszczyńskiego, Niemcewicza, Linowskiego, Zboińskiego, Nosarzewskiego, Zakrzewskiego, Zielińskiego, Stanisława Potockiego, Wawrzeckiego i Kublickiego, a wśród senatorów Chreptowicza, Mniszcha i Sapiehę. W kręgach poselskich dominowali wyraźnie zwolennicy Kołłątaja. Zob. W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. I, s. 733.

314 Projekt Chreptowicza rychło stał się punktem wyjścia dla dalszych wniosków, które kolejni posłowie – jak pisał Kalinka – „z małą przemianą podawali od siebie”. Tym należy tłumaczyć, że późniejsze projekty, będące de facto modyfikacją wersji podkanclerzego litewskiego, zachowywały nazwę „tzw. Projektu Chreptowicza”. Por. W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 673.

315 Protokoły..., sesja 29 IV 1790, k. 21; Materiały do dziejów..., t. III, s. 23.

316 H. Kołłątaj, Informacja względem projektu miejskiego panu Zboińskiemu dana, BOssol rkps 1779, k. 657; Materiały do dziejów..., t. IV, s. 46. Propozycje Kołłątaja nie różniły się zatem od postulatów Chreptowicza, który pragnął widzieć w sejmie 44 reprezentantów stanu mieszczańskiego.

317 J. Michalski datuje powstanie Informacji na okres po 20 marca i przed 5 kwietnie 1791 r. Zob. Materiały do dziejów..., t. IV, s. 45.

318 Zob. AGAD ASCz 4624, t. XXV, k. 138.

319 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 16 X 1790, k. 479. Zob. r. II, przyp. 235.

320 Głos naprędce do ludu miejskiego, Grodno b.d.; por. w: Materiały do dziejów..., t. III, s. 436.

321 VL, t. IX, s. 207; por. r. II, przyp. 229-231.

322 Ibidem, s. 207. Akt ów de iure oznaczał początek kadencji drugiego składu posłów.

323 Swój stosunek do liberum veto i obawy przed „sześcioniedzielnym zmitrężeniem” Chreptowicz wyrażał wielokrotnie podczas wcześniejszych sejmów. Zob. Głos J. Chreptowicza z 5 X 1784, [w:] Dyariusz tygodniowy seymu grodzieńskiego roku 1784, Warszawa 1784, s. 9; i in.

324 Protokoły posiedzeń Deputacji do Konstytucji, sesja 8 z 19 I 1791, BCzart rkps 1705, k. 4-5.

325 H. Kołłątaj, Projekt prawa o miastach, b.m.b.d., AGAD tzw. ML IX/23, k. 59-60, 62; Materiały do dziejów..., t. IV, s. 9.

326 Por. sesja 46 z 10 III 1791, AGAD ASCz 3110, t. XVII, k. 416-416v.

327 AGAD ASCz 4624, t. XXV, k. 312.

328 Sesja 46 z 10 III 1791, op.cit., k. 416v; Michał Świeykowski do Marcina Świeykowskiego, 11 III 1791, BCzart rkps 3185,k.34; M. Pasztor, Hugo Kołłątaj na Sejmie Wielkim w latach 1791-1792, Warszawa 1991, s.21.

329 H. Kołłątaj, Informacja względem projektu miejskiego, k. 653.

330 Zob. opinię J. Michalskiego na temat podobieństwa obu wersji: Materiały do dziejów..., t. IV, s. 9.

331 Zlecenie Deputacyi Konstytucyjnej, 9 IV 1791, AGAD APPot 100, t. II, k. 50; Protokoły...Deputacji do Konstytucji, sesja 37 z 9 IV 1791, k. 22. Protokół informuje, że „JW. Plater kasztelan trocki czytał myśli do projektu przygotowane dla niego.”

332 Protokoły...Deputacji do Konstytucji, 9 IV 1791, k. 22.

333 Głos J. Chreptowicz, sesja 66 z 14 IV 1791, AGAD ASCz 3039, t. XVII, k. 228; W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, s. 686.

334 Głos T. Wawrzeckiego, ibidem, k. 256v.

335 Protokoły...Deputacji do Konstytucji, sesja 41 z 16 IV 1791, k. 25-26.

336 Ibidem, sesja 42 z 17 IV 1791, k. 26.

337 VL, t. IX, s. 218.

338 B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 474-475.

339 M.L. Descorches do A. Montmorina, Warszawa 30 XI 1791, [w:] Listy z Warszawy. Korespondencja dyplomatyczna Marii Ludwika Descorchesa i Jeana Alexandra Bonneau z lat 1791-1792, oprac. H. Kocój, Z. Libiszowska, D. Rolnik, Katowice 1995, s. 35.

340 J. Chreptowicz, O prawie natury, s. 21, 25, i in.

341 K. Bartoszewicz, Konstytucja 3 Maja. Kronika dni kwietniowych i majowych w Warszawie roku 1791, Warszawa 1989, s. 38-40.

342 Por. r. III, przyp. 6 i 13.

343 P. Czerski, Mowa przy reasumpcyi sądów apelacyjnych...dnia 15 sierpnia 1791 r. w Lublinie, [w:] Materiały do dziejów..., t. V, s. 60.

344 „Uniwersał o miast...“, 5 VII 1791, tzw. ML VII 169, k. 86.

345 M. Zaleski do J. Chreptowicza, 21 IX 1791, BJ rkps 955, k. 24; A. Wołłowicz do M. Zaleskiego, 19 X 1791, ibidem, k. 173.

346 J. Wójtowicz, Miasta epoki Oświecenia, ich rola w rozwoju kultury, [w:] Polska w epoce Oświecenia, Warszawa 1978, s. 236. Do pokaźnej liczby miast objętych zaburzeniami społecznymi należy dopisać m.in. Niemojów, Kiejdany, Samotrycz, Łatyczew i Pilwiż.

347 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 30 IX 1791, BJ rkps 955, k. 32.

348 Por. r. III, przyp. 369.

349 Stanisław August zrzekł się prawa do dystrybucji starostw na sejmie rozbiorowym w 1773 r.

350 Świadczą o tym wspomnienia biskupa Józefa Kossakowskiego. Zob. tenże, op.cit., s. 200, i in.

351 F. Karpiński, Pamiętniki, s. 152.

352 Ibidem, s. 153.

353 W podanej przez T. Korzona liście wierzycieli króla nie znajdujemy Joachima Chreptowicza. Zob. T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski..., t. III, s.99-102. Por. Rachunek ogólny długów królewskich z 1 września 1793 r., wedle tego co izba skarbowa wykazała,[w] J.J. Sievers, op.cit.,s.193-195. Na liście brak Chreptowicza.

354 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 12 VI 1789, BCzart rkps 724, k. 465.

355 Por. r. II, przyp. 140; J. Iwaszkiewicz, Chreptowicz Adam, s. 440.

356 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 VIII 1791, BCzart rkps 920, k. 349. Por. r. I, przyp. 269.

357 Tenże do tegoż, 8 VII [1790], ibidem, k. 473. W liście czytamy: „Ani kwestyi dotąd nie było o [dystrybucji-nieczytelne] dygnitarstw koronnych i litewskich na sesjach Deputacji Rządowej.” W innym wypadku – zapewniał Chreptowicz – natychmiast doniósłby o wszystkim królowi.

358 J. Michalski, Kiciński Pius, t. XII, Wrocław 1981, s. 384.

359 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 4 VIII 1790, BCzart rkps 724, k. 469.

360 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 20 VII 1790, AGAD Zb. Pop. 413. Nie wykluczone, że król początkowo brał ją pod uwagę.

361 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 4 VIII 1790, k. 470.

362 Ibidem, k. 469-470.

363 A. Naruszewicz do Stanisława Augusta, Warszawa 1 VI 1790, Korespondencja Adama Naruszewicza, s. 359-360; J. Dihm, Sprawa Konstytucji Ekonomicznej z roku 1791, Wrocław 1959, s. 210-212.

364 H. Mościcki, Brzostowski Michał Hieronim, s. 53. Niedługo również Robert Brzostowski otrzymał order Orła Białego(18 V1790); S. Łoza, Order Orła Białego, s. 56; H. Mościcki, Brzostowski Robert, PSB, t. II, s. 56

365 A. Zahorski, M. Złomska, Moszyński Fryderyk Józef, PSB, t. XXII, Wrocław 1977, s. 115.

366 W. Konopczyński, Gurowski Władysław Roch, PSB, t. IX, Wrocław 1960-1061, s. 173.

367 „Creandi“, AGAD Zb. Pop. 369, k. 123-124. Wśród różnorodnych kombinacji król nie przewidywał nominacji dla Michała Brzostowskiego.

368 VL, t. IX, s. 216; Z. Zielińska, Poniński Adam, PSB, t. XXVII, Wrocław 1983, s. 511. Być może nie bez interwencji Chreptowicza, Michał Brzostowski otrzymał w zamian order Orła Białego(12 IX 1791). Zob. S. Łoza, Order Orła Białego, s. 56.

369 W rozmowie z Essenem wymownie podkreślał, że „król Polski dostał się pod ich wpływy i posunął się znacznie dalej niż powinien.” Zob. F. Essen do J. Lossa, Warszawa 13 VIII 1791, Konstytucja 3 Maja w relacjach posła saskiego, s. 86.

- Rozdział trzeci -

Joachim Chreptowicz w ostatnim roku Sejmu Wielkiego

1. Chreptowicz wobec prac nad Ustawą Rządową

Wiele wskazuje na to, że zbliżenie między królem a przywódcami obozu patriotycznego, dokonane w ostatnich dniach 1790 r., odbyło się niezależnie od woli i wpływu najbliższych współpracowników Stanisława Augusta.1 W obawie przed reakcją ze strony swych doradców, król nie zdecydował się na dopuszczenie ich do tajemnicy rozpoczętych wkrótce prac nad Konstytucją. Powody tej decyzji wyjaśniał w liście do Maurycego Glayre’a, pisanym 21 czerwca 1791 r.: „Moi najdawniejsi, najbliżsi przyjaciele i słudzy – pisał król – zostali o tem [o pracach nad Konstytucją–KT] powiadomieni na ostatku i że z nimi miałem najwięcej kłopotu, po pierwsze dlatego, iż na czele przedsięwzięcia widzieli tych, których przez tyle lat uważali za moich nieprzyjaciół najzażartszych i za ludzi najniesprawiedliwszych i najprzewrotniejszych, po drugie dlatego, że sami doznali od nich wielu osobistych przykrości, po trzecie, dlatego, że zostawiłem im najmniej czasu, każdemu z osobna do otrząśnięcia z siebie starego człowieka, a wielka ich część łączyła z ogromnym przywiązaniem do mnie najbardziej „sarmackie” przesądy.”2

Wśród niedopuszczonych do tajemnicy współpracowników króla znalazł się również Chreptowicz, w którym czołowi politycy stronnictwa patriotycznego widzieli „słabość duszy, nałóg ulegania okolicznościom i strach przed Moskwą.”3 Z pewnością takiej opinii w okresie prac nad Konstytucją monarcha nie mógł lekceważyć. Nie wykluczone jednak, że wieloletnia i bliska znajomość z podkanclerzym najsilniej zaważyła na decyzji króla, nadto świadomego głębokiej jego niechęci do patriotycznych „głowaczy”, potęgowanej doznanymi z tej strony w przeszłości przykrościami.4

Dopiero w ostatnich dniach kwietnia 1791 r. Stanisław August dopuścił do tajemnicy grupę senatorów, na których charakterze - jak pisał Kazimierz Bartoszewicz - król „polegał, a których oporu jednak się obawiał” - Michała Jerzego Mniszcha, Jacka Małachowskiego i Joachima Chreptowicza.5 Rzecz jasna, nie mogło być dla monarchy żadnym zaskoczeniem, że wiadomość ta została w tym kręgu przyjęta z konsternacją. W pierwszej chwili Mniszech - na wieść o chwiejnej postawie ks. Stanisława Poniatowskiego - niedwuznacznie zapytywał Stanisława Augusta czy wątpliwości królewskiego bratanka są uzasadnione.6 Mimo to jednak monarchy Mniszech nie zawiódł i tajemnicę utrzymał. Lojalność względem Stanisława Augusta zachował też Chreptowicz. „Co do tych dwóch nie mylił się król” – słusznie podkreślał Bartoszewicz.7

Zagadką jednak pozostaje jak początkowo zareagował Chreptowicz na wiadomość, będącą z wielu względów dla niego zaskoczeniem. Bądź co bądź, już samo dopuszczenie go do tajemnicy w ostatniej fazie przygotowań musiało stać się źródłem konsternacji, tym większej ze strony dygnitarza, będącego od dziesięcioleci najbliższym doradcą, powiernikiem tajemnic i przyjacielem Stanisława Augusta. Zdaje się więc, że chwila ta stała się okazją do wyrażenia wobec króla wątpliwości, które w tym momencie targały postawą Chreptowicza. „Piastował znakomitsze stopnie zaufania – wspominał po latach Tadeusz Czacki – pisał niektóre ustawy, inne usuwał, lub odłożenia ich żądał.”8 Jeśli słowa te odnoszą się także do Ustawy Rządowej, wypada uznać, że w pierwszych chwilach podkanclerzy litewski nakłaniał monarchę do rozwagi w działaniach i porzucenia współpracy z przywódcami obozu reformatorskiego. Nie można też wykluczyć, że domniemany opór Chreptowicza przeciwko planom Stanisława Augusta stał się przyczyną jego absencji na posiedzeniu Deputacji Spraw Zagranicznych 29 kwietnia 1791 r.9 Tak czy inaczej, podkanclerzy rychło ustąpił przed argumentami króla, uznając potrzebę zachowania wierności oraz fakt, że w tych dniach – jak podkreślał Bronisław Dembiński - monarcha „parł do czynu i sam działał z dyplomatyczną zręcznością i rzadką stanowczością.”10 Zmiany tej Chreptowicz nie mógł lekceważyć. Z natury lojalista, który „niesprawiedliwości towarzyszącą mocą się brzydził”,11 zachował dystans wobec malkontentów oraz trzeciego z wtajemniczonych dygnitarzy dworskich, Jacka Małachowskiego, otwarcie krytykującego zamierzenia Stanisława Augusta. To właśnie kanclerz koronny ujawnił wkrótce tajemnicę przywódcom obozu republikańskiego, powodując konieczność przyspieszenia przez króla terminu ustanowienia Konstytucji.12

Tymczasem w ostatnich dniach przed akcją prokonstytucyjną Chreptowicz – „lubo nieco niespokojny, lubo lękliwy” – przyjął postawę bierną i wyczekującą, jednocześnie jednak nie porzucając bieżących obowiązków.13 Mimo absencji na posiedzeniu 29 kwietnia, 1 maja 1791 r. wziął udział w sesji Deputacji Spraw Zagranicznych, poświęconej rokowaniom w sprawie traktatu handlowego z Anglią.14 Jego postawa podczas posiedzenia nie odbiegała od stanowiska, które w myśl zaleceń Stanisława Augusta reprezentował dotąd w rokowaniach z przedstawicielem dworu londyńskiego w Polsce, Danielem Hailes’em. W obliczu wydarzeń, mających nastąpić w najbliższych dniach w Warszawie, potwierdzał lojalność wobec króla, rozwiewając zapewne ewentualne obawy przywódców stronnictwa patriotycznego.

Odrębną sprawą pozostała jednak rezerwa wobec sejmowych „głowaczy”, która najprawdopodobniej była głównym powodem, że podkanclerzy litewski nie znalazł się w grupie osiemdziesięciu trzech senatorów i posłów, którzy w 2 maja w Pałacu Radziwiłłowskim na Krakowskim Przedmieściu podpisali słynny akt „Asekuracji”.15 W rzeczywistości bowiem w niczym nie podzielał entuzjazmu orędowników Konstytucji. W rozmowach z posłem saskim w Warszawie, Franciszkiem Essenem, otwarcie krytykował niefrasobliwość polityczną czołowych autorów Ustawy Rządowej – Ignacego Potockiego i Stanisława Małachowskiego. Według Chreptowicza, „na skutek nierozważnej zapalczywości pana Potockiego i niedołęstwa Małachowskiego”, Rzeczpospolita znalazła się w niezwykle trudnej sytuacji. W wyniku zabiegów obu dygnitarzy powstał tekst Konstytucji, będącej „zwykłą utopią wymyśloną przez tych panów i kilkudziesięciu niedouczonych młodych fanatycznych Polaków, którym brak wiedzy i doświadczenia, a są oni żądni sławy i pieniędzy, lecz nie znają zupełnie własnego narodu ani zasad polityki, kierują się zaś wyłącznie własną ambicją.” Niezwykle znamienny pozostaje fakt, że już w pierwszych dniach po ustanowieniu Konstytucji Chreptowicz otwarcie wskazywał na nikłe szanse uznania nowego systemu przez dwory ościenne. Ze smutkiem odnosił się również do bliskiej współpracy przywódców patriotycznych z królem, który – jak stwierdzał w rozmowie z Essenem - „dostał się pod ich wpływy i posunął się znacznie dalej niż powinien w realizacji tej intrygi.”16

3 maja 1791 r. podkanclerzy litewski pozostał w cieniu wydarzeń politycznych, rozgrywających się w Warszawie. Powiadomiony o „spisku”, od wczesnych godzin rannych zachowywał niezmiennie bierność i wyczekiwanie. Najpewniej z tych przyczyn nie wziął udziału w „ekstraordynaryjnej rannej” sesji Deputacji Spraw Zagranicznych, gdzie zgodnie ze scenariuszem najbliższych wydarzeń, przyjęto doniesienia przedstawicieli Polski za granicą, mające posłużyć do przedstawienia stanom dramatycznego położenia Rzeczypospolitej.17 Nie wykluczone, że w tym czasie był już na Zamku, oczekując na inaugurację posiedzenia sejmu u boku Stanisława Augusta.

Wraz z „zagajeniem” sesji (o godz. 11) zasiadł w ławach ministerialnych. Od tej chwili aż do końca obrad przebywał wraz Michałem Mniszchem w najbliższym otoczeniu króla. W pełnej dramatyzmu sesji głosu jednak nie zabrał.18 Legalistyczne zapatrywania podkanclerzego litewskiego kłóciły się niewątpliwie ze sposobem dokonania przewrotu. Faktu to jednak nie zmienia, że milcząc przystawał na nowy ład w Rzeczypospolitej, zachowując tym samym w nienaruszonym stanie zaufanie monarchy.

Postawa taka nie pozostała bez wpływu na dalszy bieg jego kariery politycznej. Chreptowicz zachował wysoką pozycję doradcy Stanisława Augusta (obok Kołłątaja, Ignacego Potockiego, Izabeli Branickiej i prymasa Poniatowskiego - po powrocie tegoż do kraju), współtworząc nieformalne ciało decyzyjne, funkcjonujące przy królu po 3 maja, niezależnie od oficjalnych organów władzy Rzeczypospolitej. W tym gronie, aż do upadku Konstytucji, miały być podejmowane najistotniejsze decyzje polityczne, przenoszone później na forum rządu oraz parlamentu.19

W nie mniejszym stopniu postawa Chreptowicza wpłynęła na ocenę jego zapatrywań w oczach dyplomatów rosyjskich i pruskich. W przekonaniu późniejszego ambasadora rosyjskiego w Polsce, Jakuba Jana Sieversa, pokładane w nim dotąd zaufanie Rosji teraz Chreptowicz „zawiódł nadzwyczajnie.”20 Wymowną opinię wyrażał także August Ferdynand Goltz. Wskazując na dawne przywiązanie ministra do systemu rosyjskiego, przedstawiciel Prus dostrzegał również wyraźnie oznaki przemiany. „Obecnie – jak pisał - wydaje się bezstronnym, (...), i stara się aż do przesady nie okazywać swej sympatii wobec Rosji(...).”21

2. Nominacja Joachima Chreptowicza na urząd ministra spraw zagranicznych

Tymczasem już w pierwszych dniach po ustanowieniu Konstytucji Stanisław August przystąpił do prac nad składem personalnym nowych władz Rzeczypospolitej. Sprzyjała temu dogodna koniunktura na arenie międzynarodowej, potwierdzana pomyślnymi doniesieniami z zagranicy. Przychylne bądź neutralne reakcje dworów obcych na „polską rewolucję”, stwarzały korzystne wrażenie, skłaniając do pospiesznego wcielania w czyn założeń Ustawy Rządowej. Do szybkiej realizacji reformy ustroju jednocześnie nawoływali patrioci, stanowczo domagający się od Stanisława Augusta ogłoszenia nominacji do nowej Straży Praw.22

Król jednak nie zamierzał łatwo ulegać tym naciskom. Konieczność właściwego doboru współpracowników wymagała zwłoki, którą mógł Stanisław August uznać za korzystną, w obliczu żywionych przezeń planów ustanowienia rządu o charakterze koalicyjnym. Obok przedstawicieli stronnictwa reformatorskiego widział w Straży Praw zarówno swoich najbliższych doradców jak też reprezentantów sejmowej opozycji. W opór patriotów nie mógł zatem wątpić. W tej sytuacji najbliższe dni pragnął wykorzystać na przekonanie do swych planów orędowników reform, których opinii nie mógł lekceważyć, świadomy ich silnej pozycji w sejmie.23

W atmosferze sporów toczonych w zaciszu zamkowych gabinetów starły się ze sobą dwa zapatrywania na skład personalny i kształt polityczny nowych władz Rzeczypospolitej. Stanowcza postawa Stanisława Augusta stanęła na przeciw ambicjom patriotów, pragnących zapewnić nowej Straży Praw pełną jednolitość programową. Ambicje króla wiązały się niezmiennie z obawą o aktywizację malkontentów, dążących do unicestwienia nowego ustroju i restytucji „złotej wolności”. Z tego powodu skłaniał się monarcha do utworzenia rządu koalicyjnego, który pozwoliłby w równym stopniu skupić orędowników reform i reprezentantów antykonstytucyjnej opozycji.24

Zgodnie z opinią Stanisława Augusta wprowadzenie do Straży opozycjonistów miało zapewnić młodemu systemowi stabilność polityczną, Ustawie Rządowej „pomnożyć dla niej stronników, a przeciwnym przez to samo umniejszyć nadziei, którą w obcej mocy zakładali.”25 Król nie lekceważył również zagrożeń zewnętrznych. Tłumacząc motywy wprowadzenia do rządu hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego (budzącego wśród patriotów najgorsze skojarzenia ze względu na jego małżeństwo z naturalną córką Katarzyny II a rzekomą siostrzenicą Grzegorza Potemkina - Aleksandrą Engelhardt), w liście do posła polskiego w Londynie, Franciszka Bukatego (z 7 maja 1791 r.), wyrażał znamienne przekonanie, że „Moskwa za tę rewolucję wojny nam nie wypowie.”26 Tak też traktował starania o powrót do Warszawy kanclerza Jacka Małachowskiego, który w końcu pod wpływem monarchy znalazł swoje miejsce w Straży, przeciągając na stronę dworu królewskiego głosy dotychczasowych opozycjonistów (ok. dwudziestu tzw. sandomierzan), co – jak przyznawał król w liście do Maurycego Glayre’a - w innym wypadku „nie omieszkałyby bruździć.”27 Z tej perspektywy uznać wypada, że oddanie tek ministerialnych Branickiemu i Małachowskiemu było krokiem koniunkturalnym, z którego pomocą pragnął monarcha „udobruchać malkontentów, a bardziej jeszcze niechęć gabinetu petersburskiego.”28 W planach królewskich nie mieli odegrać poważniejszej roli, stanowiąc wyłącznie polityczny atut wobec wrogów ustroju, sami zresztą pozbawieni zaufania króla.

Inaczej jednak wypada spojrzeć na motywy nominacji Chreptowicza. W sporządzonej przez króla (ok. 5 maja) notatce zatytułowanej „Creandi”, podkanclerzy litewski znalazł się we wszystkich wariantach obsady Straży Praw. Stanisław August rozważał nawet możliwość wyniesienia go do godności kanclerza wielkiego litewskiego, co zapewne nie pozostawało bez związku z planami jego nominacji na stanowisko szefa dyplomacji.29 Ministerialna ranga pieczęci większej w pełni odpowiadałaby stanowisku, podnosząc zarazem autorytet ministra, tak oddanego królowi.

Wszakże kandydatura Chreptowicza rychło stała się przedmiotem zakulisowych sporów, toczonych między monarchą a przywódcami obozu reformatorskiego. Wspominał je na emigracji ks. Hugo Kołłątaj: „Co do Chreptowicza, któremu [król] w Straży miejsce ministra interesów zagranicznych powierzył, zaręczał za jego do siebie i do ojczyzny przywiązanie; twierdząc, iż on raczej dotąd poniewolnie ulegał okolicznościom, niżeli smakował obcej przemocy.”30 Nie wykluczone, że w toku tych dyskusji poruszona została trudna kwestia kandydatury Ignacego Potockiego, którą w reakcji na plany Stanisława Augusta wysunąć mieli patrioci. W tym samym czasie kandydaturę marszałka zalecał z Petersburga Augustyn Deboli, pisząc w liście do króla: „Ja znam naszych szesnastu ministrów, to tam żaden oprócz marszałka Potockiego nie jest sposobny na ministra do interesów cudzoziemskich.”31 Kulisy rozmów toczonych w Warszawie pozostają jednak nieznane. Tak czy inaczej, jest rzeczą pewną, że król na tym polu pozostał stanowczy, skłaniając marszałka do oficjalnej rezygnacji z objęcia tegoż ministerstwa. Echa sporu znalazły swój wyraz w królewskim liście do Maurycego Glayre’a: „Marszałek Mniszech sam mnie prosił, ażeby nie należał do straży. Marszałek Potocki sam mnie prosił, ażeby ministrem spraw zagranicznych został, nie on, lecz Chreptowicz.”32

Odrębną sprawą pozostaje, że stanowcza postawa Stanisława Augusta, która przemogła w końcu opory patriotów, nie wpłynęła na stosunek tej grupy do nominacji Chreptowicza. „Wybór taki – pisał Kołłątaj – szkodliwy nieskończenie dla nowej konstytucji i kraju, zasmucił dobrych obywateli.”33 Podobną opinię wyrażał po latach Julian Ursyn Niemcewicz: „Dziwny był skład tej wykonawczej władzy. Branicki i Małachowski kanclerz, byli widocznymi hersztami strony moskiewskiej, Chreptowicz wiary przynajmniej wątpliwej.”34

Najciekawiej jednak rysuje się bodaj postawa samego Chreptowicza. Podkanclerzy litewski przyjmował nominację bez najmniejszego przekonania. Poddając się lojalnie woli monarchy, pragnął wypełniać swoje obowiązki w bliskiej współpracy z królem. Według relacji Franciszka Essena, szybko jednak dostrzegł, że polityka sejmu, kierowanego przez Ignacego Potockiego i Stanisława Małachowskiego, doprowadziła państwo do takiego stanu, że „on teraz nie ma pojęcia, jak wybrnąć z tej tak trudnej sytuacji.” Z tych samych przyczyn zwierzał się Essenowi, iż „bardzo żałuje, że objął powierzone mu stanowisko i że dał się wciągnąć w sprawy Rzeczypospolitej, które od początku sejmu są bardzo pogmatwane i skomplikowane, tak w sprawach wewnętrznych, jak w polityce zagranicznej.”35

Wszystko wskazuje na to, że decyzja o nominacji Chreptowicza na stanowisko ministra spraw zagranicznych została podjęta już pierwszych dniach po ustanowieniu Konstytucji. Dzięki temu objęcie kierownictwa nad polską dyplomacją odbyło się niezwykle sprawnie i o kilka tygodni wyprzedziło formalny akt zaprzysiężenia Chreptowicza w sejmie. Już 13 maja podkanclerzy „prezydował” obradom Deputacji Spraw Zagranicznych, która - najpewniej pod wpływem jego żądań - podjęła temat trudności finansowych polskich placówek za granicą. Wychodząc na przeciw potrzebom zgłaszanym przez dyplomatów polskich, akredytowanych przy dworach ościennych, na tymże posiedzeniu zdecydowano o przekazaniu kwoty 6 tys. florenów dla poselstwa Rzeczypospolitej we Wiedniu i 3 tys. florenów dla placówki petersburskiej. Posunięcie to wiązało się z istotnym zastrzeżeniem, że w związku z ostatnimi wydarzeniami w Warszawie obowiązkiem przedstawicieli Polski za granicą będzie wykorzystanie otrzymanych środków „dla załatwienia i śledzenia wiadomości kraj nasz interesujących, które dotychczas przez ministrów Rzplitej tamże nie były użyte.”36 Od polskich placówek oczekiwano doniesień o reakcjach na „rewolucję 3 maja”. Nadzór nad wykonaniem tegoż zalecenia przyjął na siebie podkanclerzy litewski, zachowując przy sobie „listy kredytowe” z poświadczeniem kwot wysyłanych za granicę.37

17 maja 1791 r. po raz ostatni na swym posiedzeniu zebrała się Deputacja Spraw Zagranicznych. Wobec głosów opozycji, zarzucającej ministerium fabrykowanie doniesień z zagranicy (przedstawionych na sesji 3 maja przez Tadeusza Matuszewicza), znaczną część posiedzenia zdominowała sprawa zaprzeczenia tym zarzutom i potwierdzenia rzetelności pracy deputowanych przez zgromadzone stany. Działacze Deputacji oczekiwali teraz złożenia „egzaminu” przed sejmem i otrzymania od posłów oficjalnego „zaświadczenia”, obalającego zarzuty opozycji. W związku z tym, w obliczu zbliżającego się posiedzenia sejmu, Deputacja zwróciła się do „JW. Prezydującego” Joachima Chreptowicza z zaleceniem przedstawienia stanom wyników prac tegoż ministerium. „Gdy urzędowanie Deputacji – czytamy w protokole – na mocy ustawy konstytucyjnej rządowej do skutku swego zbliża się, Deputacja uprasza JW. Podkanclerzego Litt. ażeby oświadczywszy Naj. Rzplitej Stanom imieniem Deputacji hołd jak najczulszej wdzięczności za łaskawe zaufanie(...) dopraszać Naj. Stany iżby po wejrzeniu w jej czynności, mogła zyskać zaświadczenie jej usług i umieszczenie onego w zbiorze praw niniejszego sejmu.”38

Jest rzeczą pewną, że wskazanie Deputacji na Chreptowicza było następstwem ustaleń, podjętych w zaciszu królewskich gabinetów. W kręgu najbliższych doradców Stanisława Augusta dobrze rozumiano, że z uwagi na stan stosunków politycznych ostatnie wystąpienie przedstawiciela Deputacji musi wyjść na przeciw rzecznikom utrwalenia dzieła 3 maja, wywołując również pożądany rezonans poza granicami kraju. Nie bez znaczenia musiało być również, iż podkanclerzy nie należał do grupy powszechnie znanych orędowników Konstytucji. Fakt ten, w zestawieniu z poważaniem otaczającym ministra, skłaniał niechybnie do powierzenia mu tak odpowiedzialnego zadania w nadziei na efekt polityczny i propagandowy.

W tych okolicznościach 17 maja, zaraz po zagajeniu sesji, marszałek Mniszech oddał głos podkanclerzemu litewskiemu. Zgodnie z przyjętymi wcześniej ustaleniami Chreptowicz oświadczył, iż Deputacja powiadomiła już przedstawicieli Polski za granicą o uchwaleniu Ustawy Rządowej. Zalecono im jednocześnie uważną obserwację reakcji państw obcych na doniesienia z Warszawy. Następnie podkanclerzy podał do odczytania depeszę Stanisława Jabłonowskiego, zawiadamiającą o życzliwym przyjęciu Konstytucji przez Fryderyka Wilhelma.39 Występując z tą kwestią Chreptowicz podzielał zdanie króla, że wrażenie wywołane doniesieniami z Berlina daje Warszawie pożądany atut w walce o uznanie przez państwa ościenne nowego porządku w Rzeczypospolitej. Nadziejom tym dał wyraz w depeszy do Jabłonowskiego, wskazując na możliwość wywarcia tą drogą presji na Katarzynę II, która wyrzeknie się w końcu – jak twierdził minister - swej „influencji do interesów polskich.”40

Z tych przyczyn w swoim wystąpieniu Chreptowicz położył silny nacisk na pomyślne wieści z Berlina. Natychmiast po odczytaniu depeszy Jabłonowskiego, przedstawił relację z konferencji Deputacji z Augustem Fryderykiem Goltzem, który w imieniu monarchy pruskiego winszował królowi, marszałkom sejmowym i zgromadzonym stanom tak śmiałego przedsięwzięcia, uwieńczonego sukcesem. Następnie minister zwrócił się do sejmu z prośbą o zgodę na złożenie podziękowania dworowi berlińskiemu, na co otrzymał poparcie większości.41

W ostatniej części wystąpienia, zgodnie z zaleceniami Deputacji, Chreptowicz przedstawił żądanie „wyegzaminowania” przez izbę poselską prac tegoż ministerium. W skutek poparcia posłów reprezentujących stronnictwo patriotyczne, sejm spełnił oczekiwania Deputacji, wydając uroczyste „zaświadczenie” „nie tylko za przykładne i doskonałe obowiązków urzędowych sprawowanie, ale za cnotliwe ich prace bez pensji i żadnej nagrody dla dobra całego kraju przez te wszystkie lata podjęte, tudzież za tę gorliwość i roztropność(...).”42

Z całą pewnością głos Chreptowicza wychodził naprzeciw oczekiwaniom wszystkich zwolenników szybkiej realizacji reformy ustroju oraz powołania do życia nowych „dykasteriów”, przewidzianych Ustawą Rządową. Natychmiast po zakończeniu wystąpienia podkanclerzego, król przedstawił sejmowi decyzje personalne, najpierw - w zakresie obsady wakujących urzędów, następnie - w sprawie nominacji członków Straży Praw. W tych okolicznościach Stanisław August po raz pierwszy ogłosił skład nowego rządu. Znaleźli się w nim: prymas Michał Jerzy Poniatowski (do czasu powrotu z zagranicy miał go zastępować biskup krakowski Feliks Turski); Jacek Małachowski; Joachim Chreptowicz; Ignacy Potocki; Franciszek Ksawery Branicki; Tomasz Ostrowski; Stanisław Małachowski oraz Kazimierz Nestor Sapieha.43

Królewskie akty nominacji ministrów nie oznaczały jeszcze prawnego ukonstytuowania się nowego rządu Rzeczypospolitej. Dopiero 8 czerwca 1791 r. dygnitarze „strażowi” wykonali przed sejmem przysięgę, sankcjonującą ich obecność w nowym organie władzy wykonawczej. Tego dnia, na „przedwieczornej” sesji parlamentu, przysięgę złożył także Joachim Chreptowicz, obejmujący tekę ministra spraw zagranicznych. W obecności posłów, podkanclerzy litewski powtórzył przepisaną prawem rotę, deklarując przy tym: „pensji zagranicznych nie biorę, i brać nie będę.”44

Wypada podkreślić, że akt przysięgi zobowiązywał wszystkich dygnitarzy do przestrzegania regulaminu Straży Praw, gdzie „wszyscy ministrowie w straży winni królowi zawsze wierną dawać radę i zgodną z dobrem narodu oraz z prawami krajowymi.” Ten sam regulamin zawierał również szczegółowy zbiór obowiązków ministra spraw zagranicznych, który od chwili swego zaprzysiężenia miał je traktować jako wytyczne dla wszystkich swoich przedsięwzięć politycznych w Straży:

1. „Utrzymywać korespondencję z ministrami Rzplitej wszelkiego stopnia i konsulami u dworów zagranicznych.

2. Składać konferencję przy królu i Rzplitej rezydującymi ministrami.

3. Tymczasowe z zagranicznymi prowadzić negocjacje oraz tymczasowe i potoczne dla bezpieczeństwa i spokojności kraju załatwiać wynikające potrzeby, a o załatwionych zaraz straży donosić.

4. Pilnować i dopominać się wykonania traktatów(...).

5. Utrzymywać wydatki sumy wyznaczonej przez sejm na potrzeby interesów politycznych i handlowych Rzpltej.

6. Donosić w Straży o stanie negocjacji z państwami zagranicznymi.

7. Mieć dozór nad osobami sposobiącymi się do dyplomacji (...) osoby do poselstw zagranicznych (...) polecać, wyjąwszy posłów wielkich.

8. Kancelarię do spraw zagranicznych mieć w pilnym dozorze.

9. Przekładać królowi w Straży potrzebę zwołania sejmu gotowego w gwałtownej potrzebie.

10. Na każdym sejmie ordynaryjnym czynić relację obrotu politycznego interesów zagranicznych, tudzież zdawać sprawę przed deputowanymi od sejmu, tak z wydatku sumy na potrzeby interesów zagranicznych przeznaczonej, jako też z tymczasowych nagocjacji.”45

Regulamin nakładał na ministra mnóstwo poważnych obowiązków, które w zestawieniu z coraz trudniejszym położeniem międzynarodowym Rzeczypospolitej, nieuchronnie stawiały Joachima Chreptowicza przed koniecznością sprostania nawałowi pracy. Sam podkanclerzy, mimo późnego już wieku (62 lata), obowiązków tych zresztą nie zamierzał unikać. Najlepszą opinię wydaje przy tym „Protokół Interesów Zagranicznych w Straży”. W czasie sprawowania urzędu szefa dyplomacji opuścił zaledwie czternaście posiedzeń (na osiemdziesiąt trzy przeprowadzone między 19 czerwca 1791 r. a 18 lipca 1792 r.). Z tego aż trzynaście absencji wiązało się z chorobą, zaś jedna była następstwem bieżących obowiązków urzędowych.46

Jednocześnie jednak, wraz z pokaźną ilością obowiązków, szef dyplomacji otrzymywał szerokie uprawnienia, które - jak zauważył Bogusław Leśnodorski – sprawiały, że „minister spraw zagranicznych, jak również sprawiedliwości mieli pewien zakres władzy bezpośredniej, każdy w swojej dziedzinie, w odróżnieniu od innych ministrów, którzy tylko pośredniczyli między odnośnymi władzami (sejm, król, komisje rządowe).”47 Ponadto zgodnie z Ustawą Rządową, wszystkie rozporządzenia wydawane przez króla wymagały podpisu właściwego ministra. Bez nich decyzje monarchy de iure były nieważne.

W chwili wykonania przysięgi do Straży, Chreptowicz sprawował obowiązki ministra de facto już od trzech tygodni. Datą początkową było przejęcie kontroli nad kancelarią ministerstwa, które nastąpiło 17 maja. Tego dnia, nazajutrz i 19 maja, podkanclerzy litewski rozesłał listy okólne (cyrkularne) do wszystkich polskich placówek za granicą, powiadamiając przedstawicieli Rzeczypospolitej o powołaniu go na urząd szefa polskiej dyplomacji. 21 maja o wyborze Chreptowicza poinformowani zostali oficjalnie także rezydujący w Warszawie przedstawiciele dworów obcych.48

Jest rzeczą zrozumiałą, że akt nominacji Chreptowicza spotkał się z żywą reakcją dyplomatów obcych, akredytowanych w Polsce. Poseł austriacki, Benedykt de Cache, tak pisał 18 maja 1791 r. do kanclerza Wacława Antoniego Kaunitza: „Kanclerz litewski Chreptowicz został mianowany na stanowisko ministra spraw zagranicznych. Jest to niewątpliwie postać, polityk, dygnitarz bardzo poważny, a jego rozsądne poglądy są powszechnie znane – zawsze opowiadał się za umiarkowaniem i drogą pośrednią między zasadami stronnictwa rządzącego a stronnictwem opozycyjnym. Nie był on jednak wśród osób, które były poinformowane o planach w przygotowaniach konstytucji 3 maja.”49

Niemniej pochlebną ocenę podkanclerzego wyrażał Fryderyk August III. Elektor saski nie wahał się nawet początkowo określać Chreptowicza (nie bez przesady) „entuzjastą Konstytucji.”50

Pełniejszą ocenę nominacji ministra przedstawił poseł saski Franciszek Essen: „Sądzę, że bardzo korzystne stało się dla nas, iż właśnie ta osobistość, z którą pozostaję w przyjacielskich stosunkach od początku mojego pobytu w Warszawie, w wyniku ostatniej rewolucji w Polsce została ministrem spraw zagranicznych. Jego prawość i uczciwość powodują, że nie narzuca mi swojego punktu widzenia, jak to stosują tutaj wszyscy inni, nie wyłączając Małachowskich i Potockich.”51

W świetle podobnych ocen, inaczej rysuje się opinia przedstawiciela rewolucyjnej Francji, Marii Ludwika Descorchesa: Chreptowicz „jakkolwiek bardzo kulturalny i wykształcony człowiek, wedle tego, co mówią czy to na skutek braku rozeznania, czy też braku zainteresowania szczegółami, które dotyczą pracy jego ministerstwa, jest osobą nieodpowiednią(...), a ponadto nie dał mi dotychczas żadnych dowodów, które świadczyłyby o jego dyplomatycznym talencie. Jego rola w podległym mu urzędzie ogranicza się - jak sądzę – do biernego wykonywania poleceń króla(...).”52 O niskich walorach dyplomatycznych Chreptowicza przekonany był również poseł pruski Goltz.53

W opiniach dyplomatów obcych, przebywających w Warszawie, zgodnie wskazywano na silne związki podkanclerzego litewskiego z Rosją.54 Niemniej silnie podkreślano fakt jego zależności od Stanisława Augusta. Jak wynika z korespondencji obu polityków, podczas sprawowania urzędu w Straży Chreptowicz zwykł zdawać dokładne relacje ze swych przedsięwzięć królowi. Do Zamku Królewskiego systematycznie trafiała bogata korespondencja ministra, choć część z niej zachowywał Chreptowicz „u siebie dla ekspedycji.”55 Nie ulega też żadnej wątpliwości, że dyspozycje monarchy były dla ministra najwyższą wytyczną w działaniach jego gabinetu.

Z tych przyczyn należy potwierdzić opinię Marii Rymszyny, że nominacja Chreptowicza na szefa dyplomacji „gwarantowała całkowicie nadzór króla nad polityką zagraniczną.”56 Było to możliwe wyłącznie dzięki zaufaniu, jedności zapatrywań i osobistej zażyłości, których monarcha i podkanclerzy litewski nie ukrywali w korespondencji osobistej.57

Można zatem zaryzykować twierdzenie, że wśród ministrów Straży Praw tylko „wierny podnóżek Chreptowicz” pozostawał królowi niezmiennie zaufany (skoro do rządu nie wszedł M.J. Mniszech, a casus Jacka Małachowskiego trwale zachwiał zaufaniem monarchy). Z tego powodu kwestia dawnych koneksji rosyjskich podkanclerzego litewskiego – które król miał brać pod uwagę przy nominacji ministra58 - schodzi na plan dalszy. Mglista nadzieja na polepszenie stosunków Warszawy z Petersburgiem, w maju 1791 r. zdawała się być odległa, nie mogąc stanowić głównego, tym bardziej jedynego, motywu nominacji na szefa dyplomacji.

3. Działalność dyplomatyczna Chreptowicza (do końca grudnia 1791 r.)

Objęcie obowiązków ministra spraw zagranicznych przez Joachima Chreptowicza przypadło na okres szybkich przeobrażeń na arenie międzynarodowej. Wydarzenia na froncie wschodnim zdawały się zapowiadać rychły koniec wojny rosyjsko-tureckiej. Jednocześnie nagliła potrzeba wcielania w czyn reformy Rzeczypospolitej, wymagająca od dyplomacji polskiej skoordynowanych działań oraz sprawnych reakcji na wydarzenia w Europie.

Jednym z pierwszych posunięć nowego ministra stało się rozesłanie listów cyrkularnych (okólnych) do wszystkich siedemnastu przedstawicielstw Rzeczypospolitej w Europie. 18 maja 1791 r. wyprawiono ekspedycje z listami do Wiednia, Petersburga, Berlina, Londynu, Hagi, Sztokholmu, Paryża, Madrytu, Kopenhagi i Drezna. Nazajutrz w tym celu wysłano kuriera do komisarza Rzeczypospolitej w Gdańsku, Fryderyka Ernesta Hennig-Henninskiego. Listy okólne otrzymali wkrótce pozostali dyplomaci polscy: w Stambule, Rzymie, Wenecji, Hamburgu i Chersoniu. Wszystkie informowały o „nominacji JW. Pana Podkanclerza Joachima Chreptowicza ministrem do interesów zagranicznych w Straży” i nakazywały prowadzenie z nim od tego momentu stałej korespondencji.59 Należy jednocześnie zaznaczyć, że w ślad za kurierami z ministerstwa spraw zagranicznych podążały listy Stanisława Augusta, który osobiście nakazywał polskim dyplomatom stosować się do zaleceń ministra, mających być odtąd „prawidłem do dalszej ich korespondencji.”60

Wobec konieczności zapewnienia ministerstwu sprawnego nadzoru nad polską służbą dyplomatyczną, szczególnego znaczenia nabrała obsada urzędów w Gabinecie do Ekspedycji Zagranicznych. Członkowie tej komórki musieli wykazywać się szczególnie wysokimi kompetencjami w zakresie swej specjalizacji, a także posiadać pełne zaufanie króla i ministra. W zgodzie z tymi zasadami, 17 maja Stanisław August mianował na stanowisko sekretarza Gabinetu oddanego sobie pisarza litewskiego Antoniego Dzieduszyckiego. Z funkcją sekretarza wiązał się obowiązek nadzoru nad kancelarią resortu, w tym także prowadzenie protokołów sesji Gabinetu oraz kontrola korespondencji dyplomatycznej, wypływającej z ministerstwa (co dodatkowo ułatwiał Dzieduszyckiemu sprawowany przezeń urząd dyrektora poczt). W ten sposób Dzieduszycki otrzymał pokaźny zakres władzy i, co zrozumiałe, znaczący wpływ na politykę zagraniczną, który w połączeniu z dużą aktywnością pisarza litewskiego nie pozwalał Chreptowiczowi na ignorowanie jego pozycji w ministerstwie. Tak czy inaczej, wybór Dzieduszyckiego na urząd sekretarza Gabinetu należy uznać za niezwykle trafny i korzystny dla dalszej pracy resortu. Długoletnie doświadczenie - zdobywane w dyplomacji od 1776 r. - wraz z dogłębną znajomością problemów aparatu służby zagranicznej, stawiało go wśród najlepiej wykwalifikowanych dyplomatów w szeregach Straży Praw.61 Walory te dostrzegał również Chreptowicz, starając się je skutecznie wykorzystywać w pracy swego ministerstwa.62

Znany nam skład Gabinetu do Ekspedycji Zagranicznych nie pozostawia wątpliwości, że decydujący wpływ na obsadę personalną miał tu sam Stanisław August. Funkcję szefa Gabinetu objął szambelan królewski Walerian Tęgoborski, niewątpliwy stronnik rosyjski, „nasz pewny człowiek”, który – jak pisał w 1793 r. J. J. Sievers – „przyrzekł nam być oddany.”63 W Gabinecie zasiadł także Chrystian Wilhelm Friese, „człowiek zaufania” króla,64 oraz nie spokrewniony bliżej z monarchą Antoni Poniatowski, pełniący funkcję deszyfranta i sekretarza archiwum. Nie bez zapobiegliwości Chreptowicza, wszyscy urzędnicy w Gabinecie otrzymywali regularnie pensje. Warto też zaznaczyć, że do upadku Ustawy Rządowej prowadzono tu prenumeratę „Gazety Narodowej i Obcej.”65

Wydaje się pewne, że wpływ podkanclerzego na obsadę urzędów w podległym mu ministerstwie był co najmniej mocno ograniczony. Zdecydowanie większą swobodę posiadał przy kształtowaniu składu kancelarii podkanclerskiej, będącej w tym okresie ważnym ogniwem pracy szefa dyplomacji. Od 1790 r. urząd sekretarza pieczęci mniejszej litewskiej sprawował oddany Chreptowiczowi Wincenty Białopiotrowicz, „gorliwy Litwin”, „pilnie swój obowiązek dopełniający” aż do zwycięstwa Targowicy.66

Z punktu widzenia formalno-prawnego, ministerstwo spraw zagranicznych rozpoczęło działalność 19 czerwca 1791 r. W tym dniu odbyła się też pierwsza sesja Straży Praw, na której król odebrał przysięgę od dwóch nowych sekretarzy w rządzie: ks. Andrzeja Wołłowicza (do kancelarii ministerstwa spraw wewnętrznych) i Antoniego Dzieduszyckiego (do Gabinetu Ekspedycji Zagranicznych). Jednocześnie – jak komunikował protokół – „zdało się Najjaśniejszemu Panu wyznaczyć dzień wtorkowy w każdym tygodniu na sesje ordynaryjne w Straży; miejsce zaś tychże przy boku swoim w Zamku, lub w łazienkach.” Obowiązkiem każdego ministra była obecność na posiedzeniach rządu. Przyczyny absencji musiały być każdorazowo wpisywane do protokołu.67

*

Jednym z zasadniczych zadań, postawionych przed aparatem polskiej służby zagranicznej bezpośrednio po ustanowieniu Konstytucji 3 Maja, stało się systematyczne śledzenie reakcji państw obcych na doniesienia z Warszawy. Z uwagi na istniejącą sytuację międzynarodową, szczegółowych raportów oczekiwał Chreptowicz przede wszystkim od przedstawicieli Rzeczypospolitej przy dworach w Berlinie i Petersburgu, wyrastających po uchwaleniu Ustawy Rządowej ponownie do rangi reprezentantów najważniejszych polskich placówek dyplomatycznych w Europie.

W tej sytuacji 25 maja 1791 r. minister spraw zagranicznych zwrócił się do posła polskiego w Petersburgu, Augustyna Debolego, z zaleceniem nadsyłania szczegółowych informacji na temat sposobu przyjęcia doniesień z Warszawy „przez Imperatorową Jcmć i Jej Ministrów.”68 Dla Chreptowicza, traktującego postawę Rosji jako ważącą na dalszych losach Rzeczypospolitej, odpowiedź posła miała stać się głównym wyznacznikiem przyszłych działań ministerstwa. Spodziewając się pomyślnej odpowiedzi ze strony Debolego, podkanclerzy litewski wierzył w możliwość normalizacji stosunków z Rosją, czego gwarancją miałaby stać się oficjalna rezygnacja Katarzyny II z jej protektoratu nad Polską. Pełny ufności w takie rozwiązanie, 22 czerwca zalecił Debolemu zasięgać informacji czy przy pacyfikacji między Rosją a Turcją byłoby prawdopodobne, aby „zrzeczenie Imperatorowej dawnej gwarancji być mogło.”69 Koncepcja ubiegania się o rezygnację Petersburga ze zwierzchności nad Polską stała się odtąd głównym motorem dyplomatycznych przedsięwzięć Chreptowicza.

Tymczasem w ostatnich dniach maja, w atmosferze wyczekiwania na reakcje Petersburga, nadeszła do Warszawy pocieszająca relacja Augustyna Debolego (wysłana niezależnie od zaleceń Chreptowicza, 24 maja): „Umysły w Petersburgu – pisał Deboli - zdają się być zaspokojone względem Ustawy w Polszcze p. d. 3 Maja.”70

Nowe kierownictwo polskiej dyplomacji doniesienia te przyjęło z wielką satysfakcją. Wzrosły też nadzieje Chreptowicza na uznanie przez Rosję status quo w Rzeczypospolitej. Znaczny wpływ na optymizm kół rządowych w Warszawie miały depesze posła polskiego w Berlinie, Stanisława Jabłonowskiego, zawiadamiającego o powszechnym entuzjazmie panującym w Prusach dla zmian dokonanych w Polsce.71

Jest rzeczą zrozumiałą, że w tej atmosferze Chreptowicz skłonny był uznać deklaracje pruskie za wystarczające dla podjęcia zabiegów w Berlinie o uczynienie dla Polski „jakiejkolwiek grzeczności w Petersburgu,(...), że my przez naszą rewolucję wcale nie myślimy obrażać Moskwę(...).”72 Spodziewając się przychylnej reakcji rządu pruskiego, minister zwracał się 1 czerwca do Jabłonowskiego z zaleceniem, aby ten badał „czy z powodu bliskiej pacyfikacji Rosji z Portą, poseł pruski w Petersburgu, odebrał jakowe instrukcje insynuowania imperatorowej zrzeczenia się influencji do interesów polskich.”73 Osiem dni później Chreptowicz ponawiał swój rozkaz, nakazując Jabłonowskiemu zasięgać informacji „czy zbliżenie się ukończenia pacyfikacji nie byłoby zręczną porą wyjednania zrzeczenia się influencji imperatorowej do interesów polskich.”74

W rzeczywistości kolejne raporty Jabłonowskiego do Chreptowicza nie były już tak nasycone optymizmem jak kilka poprzednich. 27 maja poseł polski donosił, że głównym przeciwnikiem Ustawy Rządowej w łonie rządu pruskiego jest wpływowy minister Ewald Friedrich Hertzberg, który dostrzega w „rewolucji 3 maja” zapowiedź odrodzenia Rzeczypospolitej i śmiertelne zagrożenie dla Prus.75 Informacje z Berlina wywarły na Chreptowiczu bardzo duże wrażenie. Zadawniona nieufność podkanclerzego do obłudnej polityki pruskiej, starła się ze świadomością silnej pozycji Hertzberga na dworze Fryderyka Wilhelma. Po konsultacjach z królem, 3 czerwca Chreptowicz wysłał do Berlina stanowcze zalecenie, aby tamtejszy poseł polski nie szczędził pieniędzy dla uzyskania informacji na temat szczegółów powstającego właśnie planu Hertzberga.76 Wciąż też oczekiwał od Jabłonowskiego wiadomości o możliwym wsparciu przez dyplomację pruską polskich interesów w Petersburgu.

W tym samym czasie w korespondencji Debolego z Chreptowiczem po raz pierwszy pojawiła się kwestia notyfikacji Konstytucji 3 maja na dworze rosyjskim. Potrzebę tę wystawiał Deboli jako warunek skłonienia cesarzowej do rezygnacji z „jej influencji do Polski.”77 W tej kwestii minister wyraźnie jednak zwlekał, uzależniając swe kroki od oceny sytuacji międzynarodowej i postawy pozostałych mocarstw. Poważną rolę odgrywały ciągle rachuby związane z Berlinem. W liście pisanym do Jabłonowskiego 22 czerwca, Chreptowicz oczekiwał od Prus pisemnej deklaracji, że podczas najbliższej konferencji pokojowej, kończącej wojnę rosyjsko-turecką, reprezentanci dworu berlińskiego będą strzec interesów Rzeczypospolitej. Minister podzielał też myśl Jabłonowskiego, aby na konferencji „trzy dwory zaręczyły sobie niewdawanie się w interesy Polski wewnętrzne.”78 W tych okolicznościach notyfikacja Konstytucji dworowi rosyjskiemu musiała ulec zwłoce. Na razie w Warszawie nie przewidywano potrzeby podejmowania oficjalnych kroków w Petersburgu.

Podobnie ministerstwo odniosło się do sugestii posła polskiego w Wiedniu, Franciszka Ksawerego Woyny, zabiegającego o notyfikację Konstytucji 3 Maja dworowi austriackiemu. Postawa Austrii wobec Ustawy Rządowej nie budziła w Warszawie obaw. Za dobrą monetę przyjmowano nieoficjalne deklaracje Benedykta de Cachego, który zapewniał dyplomatów polskich: „cesarz i ja w estymie przy osobie króla polskiego, że ja aprobuję to, co zrobił, a mianowicie względem elektora saskiego.”79 W tej sytuacji Chreptowicz odrzucał potrzebę natychmiastowej notyfikacji Konstytucji 3 Maja na dworze wiedeńskim. W liście do Woyny wymijająco odpowiadał, że rolę tę spełniło już powiadomienie obcych poselstw w Rzeczypospolitej o nominacji ministerialnej podkanclerzego litewskiego i uchwaleniu Ustawy Rządowej, uczynione w dniu 21 maja.80

Tymczasem zgodnie z rozkazami polskiego ministra - wyrażonymi m.in. w liście do posła nadzwyczajnego Rzeczypospolitej w Paryżu, Feliksa Oraczewskiego (28 maja 1791 r.) - obowiązkiem dyplomatów polskich było „teraźniejszą Konstytucję polską wystawiać(...) w rozmowach swoich, jako utwierdzającą konsystencję naszą polityczną i ułatwiającą związki nasze z potencjami zagranicznymi.”81 Oficjalne notyfikacje Konstytucji dworom zagranicznym traktował Chreptowicz na razie za przedwczesne.

*

Jednym z newralgicznych zapisów Ustawy Rządowej stała się sprawa sukcesji tronu, przewidująca przyjęcie korony polskiej po śmierci Stanisława Augusta przez saską dynastię Wettynów. Urzeczywistnienie na tym polu postanowień Konstytucji stwarzało potrzebę natychmiastowych działań, zmierzających do pozyskania oficjalnej zgody Fryderyka Augusta III.

W tym celu już u schyłku maja przybył do Drezna Stanisław Potocki, z zadaniem zdobycia jasnej deklaracji tamtejszego dworu w sprawie sukcesji polskiej. Mimo upowszechnianych w Warszawie pogłosek o obawach elektora (wynikających z niesprecyzowanego stanowiska mocarstw) wielu współpracownikom Stanisława Augusta nie obce było przekonanie, że monarcha saski rychło oświadczy gotowość przyjęcia tronu.82 Inicjatywa misji leżała niewątpliwie w rękach Ignacego Potockiego, który dla wspomożenia dyplomatycznych zabiegów brata zamierzał nawet sam udać się do Drezna.83

Chreptowicz nie ufał w celowość misji Stanisława Potockiego i nie podzielał zapatrywań jego brata. Jak wynika z korespondencji Franciszka Essena, wyjazd ten wydawał się podkanclerzemu „zupełnie niecelowy”. „Minister ów – pisał poseł saski – jest niewątpliwie przekonany, że elektor przyjmując koronę, oddałby wielką przysługę Polsce, z uwagi jednak na aktualny stan spraw, nie powinno się na niego zbytnio naciskać.” W rozmowie z Essenem, oświadczał, iż „nie rozumie, jak elektor mógłby w aktualnym stanie spraw zaryzykować wmieszanie się w sprawy polskie(...).”84 Podkanclerzy litewski daleki był od optymizmu przywódców sejmowych, stosując się bez przekonania, jakkolwiek lojalnie, do linii przyjętej przez króla.

W warunkach napiętej sytuacji politycznej, przypadającej na czas po ustanowieniu Konstytucji 3 Maja, minister spraw zagranicznych wielokrotnie wyrażał swą dezaprobatę dla polityki przywódców stronnictwa patriotycznego prowadzonej wobec elektora. Okazję do tego stanowiły częste rozmowy z Essenem. W jednej z nich, przeprowadzonej „przed południem” 17 września 1791 r.,85 podkanclerzy ujawniał osobisty stosunek do całości metod i przedsięwzięć dyplomatycznych stosowanych przez liderów obozu reform. Według Essena, Chreptowicz oświadczył, iż „w Polsce stosuje się dość dziwną metodę w rokowaniach z obcymi władcami. Mianowicie, nie zważając na alians z królem pruskim, obala się w ciągu ośmiu godzin cały rząd i z republikańskiego zmienia się go na monarchiczny. Nie uprzedza się o tym elektora i decyduje się na postawienie sprawy sukcesji po swojemu, nie posiadając właściwego rozeznania, czy to elektorowi odpowiada. Gdy już wszystko zostało przeprowadzone – ku wielkiemu zdziwieniu władców Europy – z rozbrajającą szczerością oświadcza się trzy dni po tym, iż mają zaszczyt powiedzieć pierwszemu z nich: popierajcie nas, a drugiemu: przyjmijcie koronę.”86

W rozmowach z Essenem Chreptowicz nie skrywał swoich zapatrywań, wskazując na błędną ocenę sytuacji międzynarodowej przez przywódców sejmowych. Pomijając jednak opinię o polityce patriotów, trudno oprzeć się wrażeniu, że kuriozalne wypowiedzi polskiego ministra wobec obcego dyplomaty, pozwalały elektorowi na dostrzeżenie rozbieżności w kręgu wpływowych polityków Rzeczypospolitej. Ponadto rozmowy te zdawały się wskazywać na ograniczoną rolę ministra spraw zagranicznych w nowym układzie politycznym. W obliczu spodziewanych negocjacji saskich tworzyło to niekorzystny obraz polskich elit rządzących i, jak się zdaje, wydatnie osłabiało i tak nikłe szanse finalizacji rozmów zgodnie z oczekiwaniami Polaków.

Brak wiary w możliwość skłonienia elektora do przyjęcia korony polskiej podkanclerzy litewski uzasadniał tymczasem milczącym stanowiskiem Rosji. W chwili wyjazdu Stanisława Potockiego do Drezna, powszechne były w Warszawie pogłoski, że „cesarzowa Rosji przyjęła tę wiadomość [o sukcesji saskiej -KT] w sposób wyniosły, z pewną obojętnością graniczącą z szyderstwem i pogardą, i że książę [Grzegorz] Potiomkin wydawał się poirytowany.”87 Niemniej jednak na dworze polskim wciąż żywiono nadzieję, że Katarzyna II zaakceptuje zapis o sukcesji saskiej, dając wyraz swojemu stanowisku wobec zmian dokonanych w Polsce.

W celu bliższego poznania postawy dworu rosyjskiego, w pierwszych dniach czerwca 1791 r. wyruszył do Petersburga oddany współpracownik Stanisława Augusta, szambelan królewski i wojewoda inflancki, Adam Ewald Falkierzamb. Zadanie wspierania polskiego wysłannika Chreptowicz powierzył Debolemu.88 Postawa petersburskich kół rządowych sprawiła jednak, że Falkierzamb nie zdobył konkretnych informacji. Misja, której inicjatorem był sam Stanisław August, zakończyła się całkowitym fiaskiem.

W tym samym czasie poważne zaniepokojenie króla i Chreptowicza budziły doniesienia o postępowaniu przedstawiciela Rzeczypospolitej w Turcji, Franciszka Piotra Potockiego. Zabiegi posła, zmierzającego do ustanowienia aliansu antyrosyjskiego, uważał Chreptowicz za bardzo niebezpieczne. W jego rozumieniu, taktyka przyjęta przez Piotra Potockiego była „całkowicie nieodpowiednia”, gdyż rodziła niezadowolenie Rosji i przekreślała szanse uznania przez Petersburg nowego ładu w Rzeczypospolitej. Z tych przyczyn Chreptowicz stanowczo potępiał przedsięwzięcia posła, zalecając mu raczej podjęcie rozmów, skłaniających Turcję do rozpoczęcia rokowań z dworem petersburskim.89 W depeszy z 2 sierpnia stanowczo żądał, aby Potocki podporządkował się dyrektywom Warszawy i skoordynował swoje postępowanie z działalnością posłów polskich w Berlinie i Londynie. Jednocześnie rozkazywał: „traktatu zaczepnego nie podpisywać wcale, chociażby Turcja najpowabniejsze dla takowego podpisu czyniła kondycje.”90

Tymczasem w sierpniu 1791 r. uwagę polskiego ministerstwa skupiły przygotowania do zjazdu monarchów Austrii i Prus w saksońskim miasteczku Pillnitz. Chreptowicz był przekonany, że wyniki kongresu mogły przesądzić o stanowisku Petersburga oraz postawie elektora saskiego wobec polskich propozycji. Duże znaczenie przywiązywał minister do wizyty Leopolda II w Dreźnie. W związku z tym oświadczał w liście do Jabłonowskiego (13 sierpnia), że korzystając ze sposobności cesarz austriacki nie omieszka wywrzeć nacisku na elektora, iż ten oświadczy w końcu „determinację swoją względem przyjęcia sukcesji.”91 Nie mniejsze nadzieje minister wiązał z napływającymi do niego pogłoskami o zamiarach zawarcia przez Austrię i Prusy traktatów aliansu i przyjaźni. I tu wymownie deklarował ufność, że w tekście układu znajdzie się „artykuł względem zabezpieczenia całości i niepodległości Rzplitej.”92

Nie ulega zatem żadnej wątpliwości, że dla Chreptowicza wyniki konferencji w Pillnitz od początku stanowiły istotny miernik realnych szans i możliwości dyplomacji polskiej. Oczekując pomyślnego dla Polski zakończenia zjazdu, 7 września minister znowu wyrażał nadzieję, iż Berlin poprze polskie aspiracje na dworze Katarzyny II. Z tych przyczyn zalecał Jabłonowskiemu zabiegać o informacje czy „przy teraźniejszych dobrych dla Polski dyspozycjach dworu wiedeńskiego i berlińskiego należy czynić nam directe kroku do imperatorowej w celu wyjednania jej przychylenia się do nowych ustaw Rzplitej.”93 Chreptowicz nie wiedział, że dyplomacja pruska zachowuje wstrzemięźliwość w informowaniu Warszawy o trwających w Pillnitz rozmowach z Leopoldem II. Niczego nie podejrzewając, z optymizmem przyjmował również doniesienia z Wiednia (natychmiast przesyłane do Rosji Debolemu), „że się chcą interesować do Petersburga za nami.”94

Znaczący udział w dezorientacji ministra spraw zagranicznych z pewnością miały depesze Stanisława Jabłonowskiego. 30 sierpnia zapewniał on Chreptowicza, że na wypadek dążeń Katarzyny II do obalenia nowego ustroju, dyplomacja pruska występować będzie w obronie Rzeczypospolitej.95 Biorąc to za „dobrą monetę”, podkanclerzy wkrótce wydał rozkaz, aby rozpocząć w Berlinie zabiegi o uzyskanie jasnej odpowiedzi „czy nie należy nam czynić kroku do Imperatorowej.” Zadaniem tamtejszego rezydenta polskiego, Bernarda Zabłockiego, miało być wystąpienie z oficjalną prośbą o użycie wpływów pruskich na dworze w Petersburgu.96

Inicjatywę tę przyjęto jednak w Berlinie z zakłopotaniem. W liście do Girolamo Luccesiniego, król pruski z niepokojem stwierdzał, iż obecnie „dokłada się starań, by wciągnąć mnie w sprawy Rzeczypospolitej.” Zgodnie z jego zaleceniami Zabłocki nie otrzymał jasnej odpowiedzi. Wymownie też brzmiały zapewnienia z tej strony, że użycie wpływów pruskich na dworze w Petersburgu „wcale nie będzie korzystne dla Rzeczypospolitej.”97

W miejsce nadziei ponownie w Warszawie pojawiła się nieufność. 24 września Chreptowicz zmienił ton poufnych zaleceń dla Jabłonowskiego. Poseł odtąd w rozmowach z Prusakami miał zachowywać przezorność i umiarkowanie.98 Niepokój ministra wzmacniala także zmiana, jaka zaszła w częstych dotąd jego kontaktach z Augustem Fryderykiem Goltzem. Zdaniem Chreptowicza, przedstawiciel Prus coraz częściej unikał konferencji w ministerstwie, obawiając się deklaracji, które musiałby w tej sytuacji składać. Usunięcie trudności widział Chreptowicz w wyznaczeniu terminów stałych spotkań, skoro nie wiadomo, „co taką trudność Goltzowi sprawia komunikowanie(...) i teraz każdego czasu mieć ile by chciał ze mną rozmów, wiem o wszystkich kto bywał u mnie i mnie nie zastał.”99

Jest jednak rzeczą znamienną, że podobne spostrzeżenia nie wpływały na oficjalną linię polityki polskiej. Mimo dowodów dwuznacznej postawy rządu berlińskiego, Chreptowicz nie rozważał wzmożenia aktywności w tym kierunku, z góry uznając to za bezcelowe. Oficjalną wytyczną dla dyplomacji polskiej miała pozostać względem Prus zasada „zupełnego zaufania”.100

Poważnym problemem pozostawało tymczasem stanowisko elektora saskiego, wstrzymującego się z deklaracjami w sprawie sukcesji polskiej. Fiasko dotychczasowych zabiegów sprawiło, że u progu sierpnia Stanisław August podjął decyzję o wysłaniu do Drezna kolejnej polskiej misji dyplomatycznej na czele z Antonim Dzieduszyckim.101 Decyzją Chreptowicza, w podróż do Saksonii wyruszył również podlanclerzyc litewski, Adam, mający na bieżąco informować ojca o przebiegu kongresu w Pillnitz i stanie rozmów z elektorem.102

Wyniki negocjacji Dzieduszyckiego w Dreźnie rychło rozwiały nadzieje Warszawy na szybką i pomyślną odpowiedź Fryderyka Augusta III. Polski wysłannik spotkał się z szeregiem zastrzeżeń strony saskiej, co do szczegółowych rozwiązań w sprawie sukcesji tronu. Wątpliwości elektora budziła m.in. kwestia legalności Ustawy Rządowej, zapis o wychowaniu dzieci królewskich i ograniczony zakres prerogatyw monarchy polskiego.103

W tym samym czasie Joachim Chreptowicz otrzymał niepokojące informacje od Augustyna Debolego, dowodzące, że dyplomacja saska nie zamierza podejmować żadnych decyzji w sprawie sukcesji tronu w Polsce bez wcześniejszych uzgodnień z kołami rządowymi Rosji. Rozczarowanie ministra było niewątpliwe. W liście do posła polskiego w Dreźnie, Jana Nepomucena Małachowskiego, podkanclerzy pisał: „Rozumieliśmy dotąd, iż Imć Volkersahm [wysłannik saski do Petersburga– KT] dostatecznymi był opatrzony instrukcjami do wnijścia natychmiast za przybyciem swoim do Petersburga w eksplikacje z ministerium tamecznym w okolicznościach sukcesji tronu polskiego, dowiadujemy się teraz nie bez podziwienia, że ten minister (...)nie ma tylko ogólne zlecenia (...)uważania i dochodzenia bez żadnych ministerialnych kroków, jakby była przyjęta od Moskwy notyfikacja ze strony elektora o wybraniu jego na tron polski.”104

Doniesienia z Saksonii i Rosji przekonywały o fiasku dotychczasowych zabiegów polskiej dyplomacji. Jak zauważył Robert Howard Lord, do października 1791 r. „Polacy nie zdołali uzyskać niczego poza zgodą na rozpoczęcie rokowań w celu wyjaśnienia trudności wynikających z nowej konstytucji.”105 Mimo to, w rozumieniu dyplomatów polskich, natychmiastowe otwarcie negocjacji z elektorem mogło doprowadzić do przełamania oporów. „W tym należy ten interes uważać – pisał Joachim Chreptowicz – że dwór drezdeński upatruje jakiejś korzyści dla siebie w zwłoce, my zaś w przyspieszeniu. Każdy więc do tego zmierzać powinien, co jest jego interesem.”106 Wychodząc z takiego przekonania, w połowie września zapowiedział Chreptowicz przedstawicielowi Polski w Dreźnie nadesłanie noty odpowiedniej, która „otworzy negocjacje do Pactów Conventów.”107 Potrzebę tego kroku przedstawił oficjalnie na zamkniętym posiedzeniu sejmu (22 września).108

Wystąpienie skupiło się na charakterystyce zmian, jakie zaszły na arenie międzynarodowej podczas limity sejmu, trwającej do 15 września. Znaczna część przemówienia dotyczyła jednak rokowań z elektorem saskim. W myśl ustaleń, przyjętych tego dnia na sesji Straży Praw, szef dyplomacji przedstawić miał posłom korzystny obraz uwarunkowań międzynarodowych oraz bliską perspektywę finalizacji rozmów z Fryderykiem Augustem III.109 W tym celu odczytano fragmenty czterech not, wysłanych z Warszawy do Drezna między 22 lipca a 10 września, które wskazywały na szanse szybkiego sfinalizowania rozmów z elektorem.

Brak wymiernych rezultatów zabiegów polskich w Dreźnie wywołał wszakże zrozumiałe podejrzenia ze strony izby poselskiej, w tym zarzuty o opieszałość dyplomacji, kierowane także wobec Chreptowicza. Z racji urzędu najsilniej brzmiały sugestie marszałka sejmowego, Stanisława Małachowskiego, żądającego parlamentarnych pełnomocnictw, pozwalających na wgląd w korespondencję dyplomatyczną podkanclerzego litewskiego.110

Jest rzeczą zrozumiałą, że fiasko dotychczasowych zabiegów j o przyjęcie przez elektora tronu Rzeczypospolitej skłaniało do zwrócenia większej uwagi na postawę gabinetu austriackiego. W przekonaniu Chreptowicza, nieskrywana przychylność Leopolda II wobec zmian dokonanych w Polsce pozwalała na podjęcie śmielszych kroków na dworze wiedeńskim. W tym celu 17 września minister spraw zagranicznych przedstawił królowi propozycję, aby ten „mocno uczynił” krok wobec Leopolda. Podkanclerzy litewski wyrażał nadzieję, iż „Cesarz sam podjąć do tego zechce środki”, aby skłonić Katarzynę II do akceptacji skutków „polskiej rewolucji”. Zdaniem Chreptowicza, należało się spodziewać, że Austria „skłaniać zechce dwór petersburski” do uznania Konstytucji, co zgodnie z napływającymi do Warszawy zapewnieniami dyplomatów polskich, mogło wpłynąć na postawę elektora, nie zakłócając stosunków z Berlinem.111

Nie też dziwnego, że w najbliższych tygodniach poseł austriacki w Warszawie, Benedykt de Cache, odnotował wyraźny wzrost zainteresowania polskiego ministerstwa polityką dworu wiedeńskiego. Zmiana ta zbiegała się w czasie z doniesieniami Franciszka Ksawerego Woyny, który w depeszy z 17 września upewniał Chreptowicza o przychylności cesarza dla polskiej Konstytucji oraz podjęciu przez Wiedeń zabiegów w Petersburgu.112

W tych okolicznościach 1 października 1791 r. Joachim Chreptowicz przesłał do Woyny depeszę, w której zapowiedział gotowość Warszawy do notyfikacji Konstytucji 3 maja rządowi austriackiemu. Minister spraw zagranicznych wyrażał przekonanie, że krok ten ułatwi zabiegi austriackie na dworze w Petersburgu.113 Oczekiwania strony polskiej przedstawił również podczas rozmowy z Benedyktem de Cache, oświadczając, że „król Polski jest wdzięczny za przyjazne stanowisko dworu cesarskiego, do którego ma pełne zaufanie, i spodziewa się, że postawa cesarza wpłynie na przychylność dworu rosyjskiego dla polskich przemian ustrojowych.”114

Wreszcie w depeszy z 15 października 1791 r. podkanclerzy litewski zalecił F.K. Woynie notyfikację Konstytucji dworowi austriackiemu, podkreślając konieczność zwrócenia uwagi na punkt „o ustanowieniu sukcesji.”115 Jednocześnie tamtejsze koła rządowe miały zostać zapewnione, że na wypadek rozpoczęcia przez Austrię zabiegów w Petersburgu, może ona liczyć na wydatne wsparcie ze strony dyplomacji pruskiej.116

Początkowy optymizm Chreptowicza w sprawie postawy Wiednia wypływał z głębokiego i trafnego przekonania o pełnej zbieżności interesów politycznych Rzeczypospolitej i Austrii. Oficjalne wypowiedzi podkanclerzego litewskiego ukazywały go jako pragmatyka, traktującego spodziewane zabiegi dyplomacji habsburskiej jako jedną z niewielu szans na ocalenie polskich reform. W tym duchu minister wyrażał swój pogląd wobec F.K. Woyny: „własny interes tego monarchy [Leopolda II– KT] zdaje się wymagać, by był przychylny interesom polskim.”117

Tymczasem w pierwszych dniach listopada 1791 r. Stanisław August wystąpił z myślą wysłania do Wiednia swojego bratanka, ks. Stanisława Poniatowskiego, który miałby podjąć jeszcze jedną próbę skłonienia cesarza do przedstawienia jednoznacznej deklaracji w sprawie Konstytucji polskiej. Królewska instrukcja nakazywała księciu zapewnić rząd w Wiedniu o powszechnym poparciu narodu polskiego dla Ustawy Rządowej, a także ukazać korzyści, płynące dla Austrii z „przyjaznego sąsiedztwa z Polską oraz pomoc, jaką może ona świadczyć Austrii w stosunkach z innymi potencjami.” Stanisław August pragnął przestrzec Leopolda przed konsekwencjami wybuchu kontrrewolucji w Polsce, zmierzającej do obalenia ustroju. Zdaniem króla, mogłoby to doprowadzić do rozprzestrzenienia się jakobinizmu i anarchii, co w rezultacie musiałoby ugodzić w bezpieczeństwo sąsiadów Rzeczypospolitej.118

Chreptowicz podzielał nadzieje Stanisława Augusta. Zapewniany przez Woynę o niezachwianym poparciu Leopolda II dla zmian dokonanych w Polsce,119 w depeszy z 19 listopada (w dniu przybycia do Wiednia ks. Stanisława), przesyłał Debolemu optymistyczne zapewnienia: „Cesarz bierze na siebie skłonienie Imperatorowej do przyzwolenia na ustawę sukcesyjną.”120 Należy przypuszczać, że o dokładnym przebiegu misji wiedeńskiej ks. Stanisława został jednak Chreptowicz poinformowany dopiero za pośrednictwem monarchy, wraz z nadejściem oficjalnego raportu do Zamku Królewskiego w Warszawie. Wiadomości z Wiednia nie mogły wszakże zaskoczyć ministra, który za pośrednictwem Woyny od dłuższego czasu był informowany o przychylnej, acz ostrożnej postawie dworu austriackiego. Co prawda Leopold II potwierdzał swoje poparcie dla polskiej Konstytucji, to jednak uchylał się od jasnych deklaracji, mogących krępować habsburską dyplomację. „Traktuję Polskę – miał powiedzieć cesarz – jako barierę między Rosją a moimi państwami, konieczną do zapewnienia im pokoju.” Milczał jednak na zapytanie księcia o możliwość wywarcia przez Austrię nacisku na elektora saskiego.121

Wyniki misji ks. Stanisława osłabiły nadzieje Chreptowicza na uzyskanie ze strony Wiednia poparcia na dworze w Petersburgu. W kolejnych depeszach do Woyny minister nakazywał niezmiennie podkreślać łączącą oba państwa wspólnotę interesów, a zarazem kontynuować zabiegi na rzecz otrzymania oficjalnej odpowiedzi Wiednia.122 W rzeczywistości jednak z obawą obserwował, że dwór wiedeński wyraźnie zwleka z odpowiedzią na polską notę i potajemnie w tej sprawie znosi się z Berlinem.123 Podkanclerzy był już przekonany, że Austria nie podejmie żadnych kroków w interesie Polski bez wcześniejszego upewnienia się, „czy ta interwencja mile będzie przyjęta od dworów sprzymierzonych i od elektora.” Opinię tę potwierdziła wkrótce odpowiedź dworu wiedeńskiego. 2 grudnia 1791 r. rząd austriacki oświadczył Rzeczypospolitej wdzięczność za pokładane w nim zaufanie. Jednocześnie uchylił się od jednoznacznej deklaracji w sprawie wsparcia polskich interesów na dworze petersburskim.124 Słusznie Chreptowicz ocenił notę jako dotkliwą porażkę polskiej dyplomacji. Odpowiedź Kaunitza wywołała wręcz przygnębienie ministra, przekonując, że Wiedeń daleki jest od popierania zmian ustrojowych w Polsce za cenę dobrych stosunków z Rosją.125 W rozumieniu Chreptowicza, los Konstytucji zawisł zupełnie od postawy Katarzyny II, co równocześnie musi przesądzić o stanowisku elektora.

Tym większy niepokój podkanclerzego litewskiego budziło niezdecydowanie Fryderyka Augusta III, który wciąż uchylał się od oficjalnych deklaracji w sprawie sukcesji polskiej. Zdaniem Chreptowicza, dalsza zwłoka elektora miała katastrofalny wpływ na stan bezpieczeństwa Rzeczypospolitej. „Wszelako przeczyć nie można – pisał do Jana Nepomucena Małachowskiego - iż trwająca dotąd rezerwa elektora co do eksplikowania się jasnego zastanawia naród z tego najwięcej względu, iż takowa irrezolucja zdawać się może za granicą niejako oznaką powątpiewania dzieła na dniu 3 Maja dopełnownego.”126 W tej sytuacji podkanclerzy litewski poparł inicjatywę Stanisława Augusta, który 3 listopada wysunął w sejmie propozycję wysłania do Drezna księcia generała ziem podolskich Adama Kazimierza Czartoryskiego. W swym głosie Chreptowicz przekonywał stany o potrzebie zorganizowania misji, wspierając to odczytaniem noty J.N. Małachowskiego i odpowiedzi elektora. Zadaniem polskiego wysłannika miało być podjęcie rokowań z Fryderykiem Augustem na temat szczegółowych warunków przejęcia przez Wettynów tronu Rzeczypospolitej.127 Czołowi przedstawiciele rządu polskiego oczekiwali od Czartoryskiego zdobycia od elektora jasnej deklaracji w sprawie dziedziczności tronu.128

Wiązane z tą misją nadzieje Chreptowicza umocniły doniesienia Woyny. W pierwszych dniach grudnia 1791 r. minister spraw zagranicznych otrzymał z Wiednia optymistyczną informację o wysłaniu do Drezna posła austriackiego, Luigi Landrianiego, z poufnym zadaniem wsparcia zabiegów polskich w stolicy Saksonii.129 Mimo tajnego charakteru inicjatywy austriackiej, koła rządowe w Rzeczypospolitej rychło upewniły się o rzeczywistych zamiarach „naszego Landrianiego”, umacniając swój optymizm w sprawie spodziewanego rezultatu drezdeńskiej misji księcia generała.130

Jak się wydaje, podkanclerzy litewski nie zaniedbał zapewnić Czartoryskiemu właściwego przyjęcia na dworze elektorskim. Zapewne nie bez wpływu polskiego ministra, Essen donosił swym zwierzchnikom: „Książę Czartoryski to jeden z najwybitniejszych magnatów tego królestwa, tak ze względu na majątek, jak i związki z domem wirtemberskim.(...). W związku z tym (...)elektor w pełni doceni zaszczyt jaki go spotkał ze strony króla i Rzeczypospolitej, iż wysłano do niego osobę tak wysokiej rangi.”131 Okazywane wkrótce Czartoryskiemu w Dreźnie kurtuazyjne gesty przyjaźni Chreptowicz traktował jako dobrą wróżbę. W tym duchu pisał do Józefa Ankwicza, że wiadomość o misji księcia generała była „bardzo mile przyjęta w Dreźnie. Elektor oświadczył swoje ukontentowanie Imć panu Małachowskiemu mówiąc, iż w tym wyborze znajduje nowy dla siebie powód wdzięczności dla narodu polskiego.”132

Dodatkowym źródłem ufności w pomyślne zakończenie misji były depesze Czartoryskiego, utrzymane na ogół w optymistycznym charakterze.133 Atmosferę nadziei zmąciło dopiero pismo Józefa Mostowskiego, towarzysza misji księcia generała, które nadeszło do Warszawy w połowie grudnia i „wzmiankuje się być utajone.” Mostowski donosił o zarzutach, „jakie by czynione być mogły od Elektora względem Konstytucji, ale tylko dla informacji Książęcia Generała.” Rzecz znamienna, że niepokój, który ogarnął ministerstwo, nie zachwiał postawą Chreptowicza. Podkanclerzy powątpiewał w prawdziwość doniesień. Waga problemu sprawiła jednak, że po rozmowie z Dzieduszyckim - i rutynowych konsultacjach z królem - podjął decyzję o natychmiastowym zwołaniu narady (18 grudnia na godz. 18) „dla potrzebnych wyznań i ostrzeżenia” Czartoryskiego. Jednocześnie zdecydowano, aby „ruszyć” posłów polskich w stolicach państw ościennych w celu zdobycia pewniejszych informacji o postawie elektora.134 Kilka dni później na Zamku Królewskim sporządzono projekt listu do Fryderyka Augusta III, który po pozytywnym zaopiniowaniu przez Chreptowicza („zdaje mi się bardzo dobrze napisany”) i konsultacjach z Dzieduszyckim, został wysłany do Drezna.135

Przedłużający się stan niepewności co do postawy elektora zrodził tymczasem w Warszawie obawy czy dalsza zwłoka z notyfikacją Konstytucji w Petersburgu nie wpłynie na sposób przyjęcia jej przez imperatorową. Politycy Rzeczypospolitej nie mogli nie dostrzegać faktu, że podejmowane dotąd z inicjatywy Chreptowicza zabiegi (w Berlinie, Wiedniu, Dreźnie i Petersburgu) na rzecz rezygnacji Rosji z protektoratu nad Polską nie przyniosły żadnych rezultatów. Zawiodły też rachuby, pokładane przez ministra, w bliskim współpracowniku Katarzyny II, księciu Karolu de Nassau Siegen, który z racji licznych podróży między Petersburgiem a Koblencją (główną siedzibą emigrantów francuskich) często bawił w Rzeczypospolitej. W rozmowach z Polakami de Nassau zapewniał o przychylnych zamiarach imperatorowej.136 Stąd jeszcze w październiku 1791 r. Chreptowicz wyrażał przekonanie, iż ma on wpływ na Katarzynę II (skoro ta za jego pośrednictwem „tak silnie wdaje się (...)w interesa francuskie”) i nie zaniecha szukać „do Moskwy, po nas dla siebie wspomożenia.”137 Dwór polski wyraźnie nie miał rozeznania jaką postawę wobec Konstytucji reprezentuje Katarzyna II.

Mimo docierających z różnych źródeł sugestii „żebyśmy coś przemówili” do dworu rosyjskiego, przez najbliższe miesiące król i Chreptowicz bagatelizowali potrzebę notyfikacji Ustawy Rządowej w Petersburgu.138 Z dużą powagą odniósł się podkanclerzy dopiero do depeszy Bernarda Zabłockiego, który 5 listopada poinformował z Berlina o swych rozmowach z Fryderykiem Schulenburgiem. Pruski minister zalecał Polakom podjęcie rozmów z przedstawicielami Rosji, przepowiadając sukces, gdyż cesarzowa nie będzie chciała narazić się „dwóm potencjom”.139 Wiadomość ta wywołała natychmiastową reakcję Chreptowicza: „Nie tylko treść depeszy berlińskiej jest dla nas dobra – pisał w liście do króla - ale nawet i sposób niezmiernie Szulinburga(!) okazujący szacunek i rzetelność daje dobrą o nim opinię, iż można jemu gruntownie zaufać.”140 Mimo to w Warszawie wciąż oczekiwano na wynik misji Czartoryskiego w Dreźnie.141

Dopiero w połowie grudnia Stanisław August - w porozumieniu z Chreptowiczem - uznał, że nie należy dalej odkładać aktu notyfikacji. W pełnej tajemnicy, w godzinach wieczornych 18 grudnia,142 obaj politycy zredagowali list do Katarzyny II z podaniem przyczyn, które „wstrzymywały dotąd dopełnienie tej notyfikacji względem imperatorowej.”143 Jednocześnie „z woli JKMci”, podkanclerzy otrzymał zadanie sporządzenia relacji ze „stanu okoliczności politycznych w Europie, tudzież bliżej Rzplitą dotykających”, którą miał przedstawić w sejmie. Z obowiązku tego wywiązał się sprawnie, przedkładając gotowy projekt wystąpienia na posiedzeniu Straży Praw 22 grudnia.144

Nazajutrz Chreptowicz wystąpił w sejmie z „wyobrażeniem stanu politycznego Europy i stosunków Polski do niego”, kładąc nacisk na potrzebę uczynienia oficjalnego kroku w Petersburgu. Szef dyplomacji oznajmił posłom, iż dwory w Berlinie i Dreźnie podnoszą konieczność notyfikacji Ustawy Rządowej w Rosji „dla samego poznania tandem, jak dla nas jest dysponowana imperatorowa, czego by od nas żądała.” Podkreślił również, że akt notyfikacji „może stać się dla nas sposobem odwrócenia skutków złych zamysłów w niektórych obywatelach.”145 Postawa malkontentów, przybywających do stolicy Rosji, istotnie niepokoiła rząd Rzeczypospolitej, w tym także Chreptowicza (który żywił realne obawy o sytuację tamtejszego posła polskiego, Augustyna Debolego, „jak emiganci względem niego postępować będą”).146 Mimo to w izbie poselskiej pojawiły się głosy, że rząd polski ukrywa prawdę o zamysłach imperatorowej oraz jej planach wobec malkontentów. Chreptowicz jednak stanowczo odpierał te sugestie: „Nie mówiłem, że Moskwa nie chce odstąpić swojej gwarancji, bośmy się o to jej nie pytali, ale tylko powiedziałem, że jeszcze ministerialnie nie oświadczyła swojego odstąpienia ani zrzekła się nad rządem naszym gwarancji.”147 Kończąc, podkanclerzy wezwał ogół posłów do zachowania pełnej jedności w tak przełomowej chwili: „wszyscy barkami naszymi i jednością okazać powinniśmy obronę najpewniejszą dla ojczyzny.”148

Wystąpienie sejmowe szefa dyplomacji bezsprzecznie spełniało wszystkie pokładane w nim oczekiwania Stanisława Augusta, polityczne i propagandowe. Monarcha ocenił je z dużą satysfakcją, pisząc nazajutrz w liście do Augustyna Debolego: „Tak zręcznie i wymownie uterminował słowa swoje Chreptowicz, że dał poznać równie potrzebę tego kroku oraz zachowanie godności i przystojności naszej.” Duże znaczenie król przypisywał entuzjastycznej reakcji izby, gdzie „wiele razem dało się słyszeć odgłosów mówiących, jedni „zgoda!”, drudzy „dziękujemy!”, trzeci „chwalemy!”149 W rozumieniu króla, ukazany w ten sposób obraz sejmu, kontrastujący z postawą grupy malkontentów, mógł skłaniać Katarzynę II do ostatecznego uznania zmian dokonanych w Polsce.

Oficjalną depeszę z oryginalnym tekstem notyfikacji Ustawy Rządowej wysłał Chreptowicz 24 grudnia do Augustyna Debolego.150 Informacje o tym posunięciu otrzymali także pozostali przedstawiciele Polski za granicą oraz posłowie, rosyjski i pruski, akredytowani w Warszawie.151

Podjęcie inicjatywy dyplomatycznej w Petersburgu zmuszało ministra do nasilenia kontaktów z rosyjskim posłem pełnomocnym w Warszawie Jakowem Bułhakowem. Według relacji Stanisława Augusta, wkrótce po zakończeniu posiedzenia sejmu, Chreptowicz odwiedził Bułhakowa w gmachu poselstwa rosyjskiego, zawiadamiając „urzędownie to, co wynikało z sesji 23 [grudnia], Bułhakow odpowiedział przyjmując to mile, ale wspomniał, żeśmy się bardzo opóźnili z tym krokiem. Wspomniał o wielu insultach teraźniejszego sejmu przeciwko Moskwie i o złamanych traktatach.”152 Zachowanie posła nie wróżyło dobrze powodzeniu inicjatywy polskiej. Mimo to podkanclerzy dążył do zdobycia zaufania Bułhakowa, zwiększając częstotliwość spotkań, odbywanych na przemian w Pałacu Teatyńskim i gmachu poselstwa rosyjskiego na Miodowej.

Rzecz jasna, tajemnica otaczająca spotkania obu polityków, nasiliła podejrzenia i nieufność przywódców stronnictwa patriotycznego. W ich oczach, szef dyplomacji wykazywał „słabość duszy, nałóg ulegania okolicznościom i strach przed Moskwą.”153 Ponad to reprezentował utopijną koncepcję wymuszenia na Rosji uznania polskich reform, i stąd „okrył się tą polityczną ciemnotą, która najczęściej fałszu i złej wiary płaszczem bywa.”154

Przedmiotem dyplomacji Chreptowicza były w tym czasie także sprawy nieco niższej rangi. W ostatnich tygodniach 1791 r. minister wystąpił o ustanowienie w Królewcu polskiego konsulatu, z zadaniem opieki nad interesami handlowymi kupców polskich na terenie Prus Książęcych. W tym celu 19 listopada zwracał się do Bernarda Zabłockiego, żądając przystąpienia do negocjacji z Berlinem.155

Problem swobody handlu u ujścia Pregoły i Niemna zaprzątał uwagę podkanclerzego litewskiego już od dłuższego czasu. W liście do króla z 15 sierpnia 1789 r. informował, że monarcha pruski - ponoszący straty z powodu wolnego handlu z Wielkiego Księstwa do Rygi - „do lat trzech zniósł cło na towarach z Litwy do Królewca i do Memla [Kłajpedy] wchodzących, ale za to podniósł cło na towary z Królewca.”156 Podkanclerzy był przekonany, że posunięcia Berlina szkodzą gospodarce litewskiej. Cierpiały też zapewne prywatne interesy Chreptowicza, który posiadał kontakty handlowe, sięgające Królewca i Rygi. Straty ponosili „uważani za najpierwszych”, „przepłacani i poszukiwani” flisacy szczorsowscy, przewożący towary przez granice pruską na Niemnie.157

Negocjacje podjęte na żądanie ministra – i za aprobatą patriotów158- nie przyniosły szybkiego rozstrzygnięcia. Inicjatywa przypadła na czas ochłodzenia stosunków polsko - pruskich, znamionujących dążenie dworu berlińskiego do porzucenia przymierza z Polską.159 Źródłem spięć stała się w tym czasie postawa Prusaków w ich litewskiej enklawie - Taurogach („gdzie nie chcą płacić do skarbu Rzplitej”).160 W tej sytuacji Berlin zgadzał się wyłącznie na ustanowienie agenta konsularnego, „nie zaś w randze formalnego konsula”.161 Zabłocki zaś podkreślał, powołując się na zwyczaj dyplomatyczny, że sprawy handlowe spoczywają w rękach konsulów, rezydentów bądź też komisarzy.162 Władze pruskie pozostały wszakże nieugięte. 28 lutego 1792 r. Zabłocki otrzymał odpowiedź, „ażeby w Królewcu mógł być ustanowiony konsul polski, dla bezpieczeństwa i protekcji handlu Prowincji WXLitt”, jednak wyłącznie w randze agenta.163 Mimo to wydaje się, że Chreptowicz, doceniający znaczenie portu w Królewcu,164 fakt ustanowienia tamtejszej placówki potraktował jako dużą szansę na ożywienie handlu litewskiego. Zapewne z tych przyczyn nie porzucił nadziei na zmianę stanowiska Prus i uzyskanie dla przedstawiciela Polski w Królewcu, Jerzego Woyny-Okołowa, rangi konsula.165

4. Chreptowicz wobec obsady stanowiskw polskim korpusie dyplomatycznym

Obsada stanowisk w polskiej służbie zagranicznej stanowiła jeden z ważniejszych problemów, przykuwających uwagę Chreptowicza. Motywem kierującym decyzjami ministra były względy finansowe (opłacalność utrzymania niektórych stanowisk) jak i polityczne, nakazujące brać pod uwagę skuteczność działań dyplomaty oraz reakcje państw zainteresowanych.

W lipcu 1791 r. podkanclerzy litewski podjął decyzję o likwidacji polskiej placówki dyplomatycznej w Madrycie. Uznając ją za zbyt kosztowną i mało przydatną dla Rzeczypospolitej, nakazywał posłowi, Tadeuszowi Morskiemu, opuszczenie Hiszpanii. Funkcja tamtejszego przedstawiciela Polski miała przejść w ręce charge d’affaires, Kajetana Zbyszewskiego.166 Za odwołaniem Morskiego przemawiały niewątpliwie względy finansowe. Mimo regularnych wypłat z kasy ministerstwa,167 misja notowała problemy bytowe. O niedostatku pieniędzy przedstawiciele Polski systematycznie informowali Warszawę.168 Jeszcze kilka dni po wyjeździe Morskiego, 26 września 1791 r., Zbyszewski donosił o trudnościach z wydzierżawieniem domu dla poselstwa, gdzie mógłby swobodnie wywiesić herb Rzeczypospolitej.169 Morski tymczasem nie ukrywał też swojego rozczarowania. Po opuszczeniu Hiszpanii, na krótko zatrzymał się w Anglii, skąd pisał z goryczą do Ignacego Potockiego, że go „moskiewski ukaz wygnał z Madrytu i póki Chreptowicz będzie ministrem, ja nie otrzymam czynnego, a może żadnego miejsca.”170

Chreptowicz, przewidujący frustrację Morskiego, w sierpniu 1791 r. zdecydował, iż „za przybyciem jego i podaniem regestru będzie mu zapłacony ekspens jego korespondencyjny”, opiewający na sumę 6 tys. złp.171 Zapewne też pod wpływem szefa dyplomacji, w październiku Morski otrzymał od króla Order Orła Białego.172 Poseł pogodził się z dymisją. Niedługo po powrocie do kraju opublikował kontrowersyjne „Myśli o potrzebie i sposobach przysposobienia młodzieży do służby dyplomatycznej w Polsce”, w których wysunął radykalny postulat likwidacji wszystkich polskich placówek zagranicznych, z wyjątkiem przedstawicielstw w państwach ościennych.173

W lipcu 1792 r. Chreptowicz podjął decyzję o odwołaniu ze Sztokholmu tamtejszego sekretarza legacji polskiej, Józefa Sierakowskiego. Należy zaznaczyć, że dyplomata ten uchodził za przyjaciela ministra spraw zagranicznych.174 Mimo to, jego bliskie relacje z Ignacym Potockim nie pozwalają wykluczyć politycznych motywów dymisji. Zapewne z tych przyczyn 4 sierpnia 1792 r. król pisał do Sztokholmu: „Gdyby jeszcze po tym przedłużał tam [Sierakowski– KT] bytność swoją, już tam nie będzie mógł być uważany, jako osoba do legacji należąca.”175

Tymczasem w ostatnich miesiącach 1791 r. personel polskiego ministerstwa spraw zagranicznych stał się obiektem nasilających się podejrzeń ze strony niektórych przedstawicieli Rzeczypospolitej, rezydujących za granicą. Podłożem niepewności, z upływem czasu zamieniającej się w oskarżenia, miały być dowody niedyskrecji i szpiegostwa, których źródło lokowano wewnątrz ministerstwa. Z tych przyczyn 11 listopada Deboli ostrzegał Chreptowicza, „aby dana była baczność na osoby krajowe, zagranicznym intrygom sprzyjające.”176 W tym samym duchu informował króla: „Od Chreptowicza odebrałem razem dwie depesze; pierwsza tedy musiała być zatrzymana, a obydwie że były odpieczętowane, oczywiście widzieć to można było po kopertach. Takie poznaki,(...) zniewalają mnie do tego, iż przez obawę, aby wzajemne pomiędzy podkanclerzym i mną pisywanie (w którym co do sekretu mam pewne zawiedzionej w tej mierze nadziei dowody) nie uszkodziło w czym interesów, (...)ja odtąd nie śmiem do niego pisać otwarcie, bo widzę, że musieli dojść naszej cyfry.”177 Identyczne problemy notował poseł w Sztokholmie, Jerzy Potocki, zawiadamiający króla 16 grudnia, iż „są niektóre okoliczności, które w ogóle korespondencji z Ministrem Interesów Cudzoziemskich wyrażonymi być czasem nie mogą”, dlatego – argumentował Potocki – przeciwziąłem, niektóre [sekrety] donosić osobno, ściągające się jednak do tych co donoszą JW. Podkanclerzowi.”178

Ostrzeżenia te zmuszały Chreptowicza do podjęcia kroków, zmierzających do wykrycia źródeł szpiegostwa oraz natychmiastowej zmiany szyfru do korespondencji. Już 17 listopada donosił z ministerstwa: „Cyfry jeszcze dla Debolego będą w robocie. (...)Chciej Wasza Królewska Mość wierzyć, że się wszystko porządnie zrobi i wykona.”179

Podejrzenia o szpiegostwo padły tymczasem na królewską metresę, hrabinę Mariannę Camelli. W gronie najbliższych doradców monarchy dopatrywano się jej związków z posłem brasławskim Stanisławem Manuzzim, „z rodziny włoskich przybłędów”, który wraz z ojcem, starostą opeskim Mikołajem, kolaborował w tym czasie z Jakowem Bułhakowem, „projektując zdradę Ojczyzny.”180 Po zbadaniu sprawy podkanclerzy litewski uspokajał jednak monarchę: „Pewne jest, że kanały do Manuzziego są odkryte, uwalniają Kamelli(!) od podejrzeń, i mnie od niepewności. (...)Włoch już szuka, którędy by się przypodobał Moskwie.”181

Mimo obaw przed utratą kontroli nad przepływem informacji w ministerstwie, Chreptowicz zaręczał przed królem za skład Gabinetu do Ekspedycji Zagranicznych.182 Z tych samych przyczyn opierał się naciskom monarchy, aby wprowadzić do Gabinetu posła rawskiego Dominika Szymanowskiego, zwolennika nienaruszalności dawnych „swobód i wolności obywatelskich”, który niebawem wraz z Adamem Kazimierzem Czartoryskim miał wyruszyć do Drezna.183 Na razie Chreptowicz nie ustąpił, argumentując, że „dla świadectwa wszystkiego co się w gabinetowych ekspedycjach dzieje nie zdaje się być rzecz dobra pomnażać wiedzących, jeżeli pracy nie widać żadnej dla nich, bo wszystkie ekspedycje sprawują sekretarze, decyfranci, kanceliści(...).”184

Tymczasem zabiegi na rzecz wykrycia spisku w ministerstwie nie przyniosły wymiernych rezultatów. Dociekania Chreptowicza wciąż opierały się na domysłach. W styczniu 1792 r. minister informował króla o rozkazie przesłanym Bernardowi Zabłockiemu, aby ten, „z podejrzenia i domyślania się”, badał czy Lucchesini ma jakiś wywiad w Warszawie. „Nie można rozumieć – pisał do monarchy – żeby Lucchesini i Bułhakow nie starali się szpiegować (...)dwory na to nie żałują, my zaś na to nie mamy dość sposobów, żebyśmy się o nich podobnie dowiadywali.”185 Słowa ministra przekonywały o fiasku poszukiwań, ukazując zarazem elementarną słabość polskiego aparatu wywiadowczego.

W tym samym czasie uwagę ministra skupiły działania agenta polskiego w Dreźnie, Józefa Mostowskiego, informującego Warszawę o wątpliwościach elektora w sprawie sukcesji polskiej. Doniesienia te kontrastowały z optymistycznymi relacjami A.K. Czartoryskiego, zapowiadającego skłonienie Fryderyka Augusta do przyjęcia korony polskiej. Podkanclerzy litewski postanowił zachować dystans wobec Mostowskiego. W liście do króla wysunął myśl, aby powstrzymać agenta polskiego od siania groźnego fermentu, by nie mógł „czym szkodzić plancie, albo (...)przez złą wolę.”186 Monarcha jednak nie podzielił tej opinii i pozostawił dyplomatę na swoim stanowisku.187

Fiaskiem zakończyły się również zabiegi Cheptowicza w sprawie drugiego uczestnika misji drezdeńskiej, Dominika Szymanowskiego. Jakkolwiek król zrezygnował z umieszczenia posła rawskiego w Gabinecie do Ekspedycji Zagranicznych, to jednak wymógł powierzenie mu stanowiska „w Sztabie Konsyliarzów Departamentu Cudzoziemskiego, gdy formacja tychże nastąpić będzie mogła.”188 Na czas pobytu Szymanowskiego w Saksonii sprawa ulegała zwłoce. Zalecenie monarchy Chreptowicz jednak przyjął, potwierdzając jego dominujący wpływ na prace ministerstwa.

5. Kodeks Stanisława Augusta i inne prace sejmowe

Obowiązki szefa dyplomacji ograniczały możliwość czynnego uczestnictwa w sejmowych pracach prawodawczych. Mimo to Chreptowicz z uwagą śledził wysiłki parlamentarzystów, zmierzające do kontynuowania reformy Rzeczypospolitej.

Z inicjatywy polityków stronnictwa patriotycznego, 28 czerwca 1791 r. przedstawiono w sejmie postulat opracowania zbioru praw moralnych, które by – jak mówił Hugo Kołłątaj – „jednostajnym wychowaniem i jednakowymi obyczajami ugruntowały charakter Polaków nie dość stateczny, naśladowniczy i do odmiany łatwy.”189 Słusznie podkreślono, iż zamysły reformatorów, wychodzące na przeciw ideom Oświecenia, zmierzały do regulacji norm ogólnych prawa karnego, nie zaś - jak dotąd – do wprowadzania rozwiązań szczegółowych.190 Należy zaznaczyć, że pomysłodawcy „kodeksu moralnego” skłonni byli czerpać w takim samym stopniu z zachodnich (tj. rewolucyjnych) wzorców prawnych jak i z rodzimego dorobku, w którym szczególną rolę odegrać miały zapisy Statutu Litewskiego.

W tym duchu głos zabrał Aleksander Linowski, podkreślając sprawność prawa litewskiego, skoro „prędzej koniec sprawy litewskie biorą, niżeli w Koronie.” Podnosząc potrzebę spisania nowych praw, wspólnych dla całej Rzeczypospolitej, Linowski - za którym stał Kołłątaj - wysunął myśl ustanowienia Deputacji, składającej się w równej liczbie z przedstawicieli Korony i Litwy.191

Inicjatywa posła krakowskiego zrodziła natychmiastową reakcję Chreptowicza. „Prowincja nasza – mówił podkanclerzy – nie szuka oddzielności i niejednostajności prawodawstwa, ale utrzymania dawnego swego statutu, który jest dla niej dogodnym.” Zdaniem ministra, ustanowienie Deputacji przyniosłoby szkodę Koronie i Litwie, bo „Deputacja ostatecznie decydować nie będzie, ale przyniesie projekt do decyzji Stanów, tam (...)większość zdań dwóch prowincji przeciwko jednej decydować by mogła z uszkodzeniem Statutu Litewskiego. Cóż za szkoda – proponował Chreptowicz – że dwie Deputacje pracować będą? Owszem rzecz będzie zrobiona doskonalej, bo gdy jedna znajdzie co u drugiej pożytecznego to do swego układu przyjmie, a tym sposobem dzieło zrobi się doskonalsze.”192 Uwagi te, nie zostały jednak przyjęte przez większość izby poselskiej. 30 czerwca 1791 r. wyznaczono Deputację do napisania nowego kodeksu, wskazując jej „za prawidło tak statut Łaskiego, jako też Statut WXLitt.”193

Przeforsowanie projektu Linowskiego nie zmieniało faktu, że Kołłątaj pozostawał zwolennikiem wciągnięcia do prac doświadczonych znawców prawa, wśród których widział Andrzeja Zamoyskiego i Joachima Chreptowicza.194 Krok ten można było uznać za rodzaj zabiegu propagandowego, aby myśl kodyfikacji prawa nie brzmiała zbyt radykalnie.195 W rzeczywistości jednak pragnął Kołłątaj odwołać się również do niekwestionowanej jurysprudencji obu dostojników.

Nie można wykluczyć, że istotny wpływ na prace Deputacji zagwarantował Chreptowiczowi jego syn Adam, który najpewniej nie bez wpływu ojca, wszedł do składu tej magistratury.196 Prace nad projektem (tzw. Kodeksem Stanisława Augusta) mógł też śledzić podkanclerzy dzięki cyklicznym informacjom o przebiegu prac, nadsyłanym mu przez Kołłątaja oraz wieloletniego i bliskiego współpracownika, Jerzego Białopiotrowicza. Jakkolwiek więc nie wziął Chreptowicz czynnego udziału w pracach prawodawczych, mógł opiniować i tą drogą wpływać na prace tej magistratury.

16 lutego 1792 r. w liście do Kołłątaja przedstawił Chreptowicz własną ocenę projektu zbioru praw. Podkanclerzy litewski uznawał kodeks za „nazbyt rozdzielony i historycznym bardziej niżeli przyzwoity ad Codicem.” Podkreślał, iż cały projekt powinien się zawrzeć tylko w trzech rozdziałach: Konstytucja, Prawa i Uchwały. Trzeba też najpierw, „żebyśmy tym porządkiem wszystkie prawa nasze od początku sejmu dotąd przeszli (...)każde roztrząsając, wyjaśniając w pobocznych adnotacjach (...)tym sposobem wszystkie prawa przejdziemy,(...), a mechaniczny ich rozdział pod tytuły, bardzo łatwy będzie do zrobienia.” Wyraźnie nawiązując do prac nad kodeksem Zamoyskiego, Chreptowicz pozostawał zwolennikiem publicznej dyskusji i możliwości oceny nowego prawa przez wszystkie magistratury rządowe. Do prac prawodawczych i dyskusji publicznej zalecał podchodzić ze „skromnością”, wskazując na korzystny wpływ ścierania się różnych koncepcji, wariantów i opinii.197

Ograniczony wkład podkanclerzego w prace nad „kodeksem moralnym” w znacznej mierze rekompensowało podjęcie wysiłków na rzecz rozwiązania w sejmie problemów wewnętrznych Litwy, która od pokoleń targana była burzliwymi sporami, toczonymi przez szlachtę o granice swych majątków. Projekt ustawy „Rozgraniczenie normalne w Wielkim Księstwie Litewskim” opracował Chreptowicz zapewne już w pierwszych tygodniach po ustanowieniu Konstytucji. Uznając ten moment za najbardziej korzystny, pragnął ustawą „ukrócić pienie w sprawach granic zakłóconych, zabezpieczyć dziedzicom i posesorom majątki tychże(...), a w tym wszystkim chcąc zaradzić skutecznie z oszczędzeniem krwi niewinnej wylewu, którą granice często zbroczone bywały.”198

3 czerwca 1791 r. projekt ustawy przedstawił w sejmie poseł mozyrski, starosta Jan Jeleński, związany z Chreptowiczem.199 Bieżące sprawy i limitacja sejmu spowodowały jednak zwłokę. Projekt ponownie wrócił pod obrady dopiero 3 grudnia i mimo gorącej atmosfery politycznej został przyjęty „na jednogłośne żądanie posłów Wielkiego Księstwa Litewskiego” w formie obowiązującej ustawy.200

„Rozgraniczenie normalne” nie wywołało większych dyskusji wśród posłów, widzących w inicjatorze i twórcy projektu znawcę problemów Litwy. Pomyślne informacje nadeszły także z lutowych sejmików deputackich, które bez większych oporów przyjęły nowe prawo.201 Na nową ustawę zareagowała natomiast Stolica Apostolska. W lutym 1792 r. zwróciła się do Straży Praw o wyrobienie „beneplacitum” ogólnego dla duchowieństwa na Litwie.202 Zgodnie z ustawą, „beneplacitum” miało „umocować jak najrychlej” duchowieństwo w swych prawach do posiadanych majątków, zaś w sprawach spornych gwarantować zamianę „szachownic ugodliwie, bądź kompromisami dopełniać.”203 Uskutecznienie żądania przyjął na siebie podkanclerzy litewski.204

Joachim Chreptowicz zabierał też głos w toku konfliktu szlachty i mieszczan Kurlandii z tamtejszym księciem Piotrem Bironem, który – jak głosili przeciwnicy księcia - „nadwerężając najdawniejszą Konstytucję państwa, innego dla siebie nie zna prawa nad wolę i upodobanie.”205 Odwołanie się kurlandzkiej opozycji „do Najjaśniejszej Rzplitej” rychło wpłynęło na ustanowienie sejmowej Deputacji dla Księstw Kurlandii i Semigalii, co nastąpiło 8 marca 1791 r.206 Podkanclerzy litewski, jako jeden z pieczętarzy, zobowiązany był do współpracy z ministerium, w tym także do przyjmowania „zaskarżeń wszelkich względem krzywd, i ubliżenia prawom.”207

W pierwszych dniach czerwca 1791 r. na jego ręce deputowani miast Kurlandii złożyli „plenipotencje z podpisami i pieczęciami miast”, zwracając się z prośbą o obronę praw tamtejszych mieszczan przed ks. Bironem. Krok ten był gestem wielkiego zaufania wobec ministra, zasłużonego dla miast w Polsce i na Litwie. Sprawa musiała być jednak przedstawiona w sejmie i zapewne tą odpowiedź otrzymali delegaci. Patrioci potraktowali zaś ten akt głównie jako dowód zwierzchnictwa Polski nad Kurlandią.

W tej atmosferze 7 czerwca sprawa weszła pod obrady sejmu. W związku ze spóźnieniem się na sesję Chreptowicza, przedstawił ją poseł inflancki Józef Weysenhoff, podkreślając, że plenipotenci miast Kurlandii „przyszli tu do Rzplitej jako lennicy do zwierzchniego pana swego.”208 Podkanclerzy litewski, który wkrótce dotarł na obrady, zachował większe umiarkowanie. W swym głosie potwierdził złożenie na swe ręce memoriału miast, akcentując słuszność żądań Kurlandczyków, skoro miasta tamtejsze zawsze „miane były za stan i że tak wchodziły w akta publiczne.”209 Mimo to dyskusja nie przyniosła rozstrzygnięcia. Do Deputacji napływały ciągle zażalenia, powodując trzykrotną prolongatę terminu zakończenia prac. Tymczasem, zgodnie z decyzją sejmu, na podkanclerzym litewskim spoczął obowiązek „uformować opinię deputacji do stanów.” Wywiązał się z tego „bez żadnej zwłoki” do 2 kwietnia 1792 r.210 Rozsądzenie sporu nie nastąpiło jednak do chwili wybuchu wojny. Natomiast echa konfliktu znalazły odbicie w instrukcji Chreptowicza dla komisarza Rzeczypospolitej w Mitawie, Aleksandra Batowskiego, który miał obowiązek zabiegać o zgodę między obywatelami księstwa.211

6. Działalność dyplomatyczna Chreptowicza (od stycznia do lipca 1792 r.)

Oficjalna notyfikacja Ustawy Rządowej w Petersburgu zbiegła się w czasie z finalizacją rosyjsko-tureckich rozmów pokojowych. 9 stycznia 1792 r. podpisano pokój w Jassach, oznaczający możliwość zwolnienia armii Katarzyny II z jej południowych rubieży. Jest rzeczą zrozumiałą, że fakt ten przyjęto w Warszawie z zaniepokojeniem, poświęcając sprawie „powietrza od Jass” nadzwyczajne posiedzenie rządu.212 W tym samym czasie dotarły do Warszawy wiadomości z Petersburga. W depeszy z 6 stycznia informował Deboli o przedłożeniu rządowi rosyjskiemu notyfikacji polskiej, którą wicekanclerz Iwan Ostermann zabrał „w referendum do imperatorowej.” „Ministerium petersburskie – konstatował Deboli – zdaje się zwlekać odpowiedź w interesach polskich do czasu odprawienia się sejmików deputackich w Polszcze, w mniemaniu, iż się odkryje znaczna partia malkontentów konstytucji.”213

Doniesienia Debolego upewniały rząd polski o niebezpiecznej reorientacji w polityce Rosji. W tej sytuacji w Warszawie coraz większy niepokój wzbudzały działania malkontentów, pozostających poza granicami kraju, generała artylerii Szczęsnego Potockiego i hetmana polnego koronnego Seweryna Rzewuskiego. Król i Chreptowicz od dawna zabiegali o sprowadzenie ich do Polski. Podkanclerzy litewski, pilnie śledzący ich postępowanie od chwili opuszczenia kraju, już w listopadzie 1790 r. wyrażał obawy, aby w postawie czołowych opozycjonistów „nie były rzucone nasiona do czasu i okoliczności, mniej lub więcej, według tych okoliczności niebezpieczne.”214

Jesienią 1791 r., w porozumieniu ze Stanisławem Augustem, podjął Chreptowicz starania o nawiązanie kontaktu z wrogami Konstytucji. Do wyjazdu z prowincji i powrotu do stolicy zachęcał Michała Zaleskiego, który krytykował Ustawę Rządową, przysparzając sobie zwolenników.215 Sposobem przekonania Zaleskiego miała być łagodna perswazja, daleka od gróźb, przypisywanych radykałom. Jednak mimo stanowczych zapewnień Chreptowicza, że „Rzplita myśląca jest o swojej całości”, próby te nie przyniosły rezultatów.216 Fiaskiem zakończyły się również zabiegi na rzecz sprowadzenia do Polski Szczęsnego Potockiego i Seweryna Rzewuskiego, zobowiązanych (mocą uchwały sejmowej z 25 października 1791 r.) do złożenia przysięgi na Ustawę Rządową. W Warszawie zdążyły się już rozejść wiadomości, że malkontenci trafili do kwatery głównej wojsk rosyjskich w Jassach.217 W fakt ten nie wątpił również Chreptowicz. 29 października donosił królowi: „Ekspedycja do Rzewuskiego Hetmana jest do mnie odesłana, wiadomo jest, że Rzewuskiego nie ma w Wiedniu.”218

Z racji urzędu, szef dyplomacji został zobowiązany do wyegzekwowania od malkontentów przysięgi na Konstytucję. Czynił to jednak, jak się wydaje, bez najmniejszego przekonania, uznając dotychczasową politykę sejmu wobec wrogów nowego ustroju za zbyt konfrontacyjną i mało ostrożną. Trzy tygodnie po skierowaniu do Jass drugiego z kolei żądania przysięgi (6 grudnia), 28 grudnia na posiedzeniu Straży Praw Chreptowicz otwarcie oświadczył, że podpisując ów rozkaz skompromitował się bezpowrotnie w oczach malkontentów i nie zamierza już dalej popierać takich kroków.219 W ten sposób zadeklarował się jako przeciwnik represyjnej polityki sejmu wobec opozycjonistów. Ostrzegając przed odwetem, głęboko pragnął powrotu malkontentów, opowiadając się za łagodnymi środkami perswazji. W tym duchu, 27 stycznia 1792 r. na posiedzeniu Gabinetu, Chreptowicz zalecał królowi, aby odłożył decyzje w sprawie malkontentów i dalej kontynuował dialog.220 W sejmie zatriumfowały jednak nastroje radykalne. Mocą uchwały z 27 stycznia przywódców opozycji pozbawiono urzędów. Chreptowicz – zapewne celowo nieobecny na tej sesji – uznał to za klęskę swoich planów politycznych i zasadniczy błąd parlamentarzystów. W zaistniałej sytuacji nie zamierzał identyfikować się z obraną przez sejm polityką konfrontacji. Zapewne z tych przyczyn, w marcu 1792 r. uchylił się od przyjęcia na siebie obowiązków zastępcy ministra wojny (w związku z wyjazdem Branickiego do Petersburga).221 Przyjęta w tych dniach przez Joachima Chreptowicza zasada dystansu i umiarkowania, z pewnością też nie pozostała bez wpływu na postawę przywódców targowickich, nie szczędzących mu w najbliższych miesiącach kurtuazyjnych gestów przyjaźni.222

Mimo to, znaczna część orędowników Ustawy Rządowej wciąż widziała w podkanclerzym litewskim polityka godnego zaufania. Wobec reakcji, jaką w tym czasie wywołały głośne „Uwagi” Dyzmy Bończy Tomaszewskiego nad Konstytucją 3 Maja, upatrywano w nim nawet ewentualnego kandydata na autora odpowiedzi, którą – jak twierdził Tadeusz Kościuszko – mogą pisać tylko podobni mu „ludzie sposobni i mocni w tym gatunku.”223

Tymczasem w drugiej połowie stycznia dotarły do Warszawy niepokojące informacje z Mirhorodu, gdzie tamtejszy konsul polski, Antoni Zabłocki, otrzymał od władz Rosji stanowcze żądanie, „aby we dwa dni z Mirhorodu wyjechał do Polski”. Według Chreptowicza, delikatna materia stosunków polsko-rosyjskich wymagała umiarkowanej reakcji. Po naradzie u króla i posiedzeniu Straży Praw, przyjął na siebie odbycie w tej sprawie konferencji z Bułhakowem.224

23 stycznia, „pierwszy raz od kilku tygodni”,225 złożył Bułhakow wizytę w Pałacu Teatyńskim. Jak wynika z relacji Chreptowicza, po „krótkiej rozmowie o rzeczach obojętnych”, podkanclerzy zapytał posła, „co też znaczy odesłanie z Mirhorodu konsula naszego Zabłockiego, i czy wie o tym.” Bułhakow zaprzeczył, zastrzegając jednak, że „jeżeli się tak stało, musiał do tego dać osobiste przyczyny.” Chreptowicza nie zadowoliła taka odpowiedź. Starając się jednak załagodzić problem, oświadczył posłowi: „z wykroczenia osobistego, jeżeli przeciwko obowiązkom swoim uczynił, byłoby uczynione sprawiedliwie od nas, gdyby o to był zaskarżony.”226

W Warszawie dobrze znano osobowość konsula, dyplomaty o nikłej znajomości spraw międzynarodowych i trudnych cechach charakteru, którego działalność niejednokrotnie była źródłem wzburzenia dworu w Petersburgu i zaniepokojenia Stanisława Augusta.227 Jest zatem rzeczą zrozumiałą, że i Chreptowicz pozostawał zwolennikiem powrotu Zabłockiego do Polski. W tym celu 29 stycznia na posiedzeniu Straży Praw, wniósł podkanclerzy postulat złożenia przez konsula osobistych wyjaśnień po zawitaniu do stolicy.228 Sprzeciwiał się też zamysłowi powrotu Zabłockiego na placówkę w Rosji. „Musisz WKMść miarkować z składu rzeczy – przestrzegał 17 marca - iż trzeba unikać rezolucji, aż się rzeczy wyklarują z Moskwą, a tymczasem zatrzymać tu Zabłockiego konsula bo jeszcze byłby narażony (...)na nowe szykany.”229

Równie duże obawy Chreptowicza budziła w tym czasie działalność posła pełnomocnego Francji w Warszawie, Marii Ludwika Descorchesa, który od chwili przybycia do Polski (w lipcu 1791 r.) pracował na rzecz wprowadzenia w życie sojuszu polsko-francuskiego (mającego stanowić element wielkiego przymierza Francji, Prus, Polski i Turcji). Podkanclerzy litewski nie podzielał entuzjazmu Descorchesa dla tej sprawy. Mimo zabiegów posła francuskiego, najbliżsi współpracownicy Stanisława Augusta łączyli w sobie niechęć do rewolucyjnej Francji i takie same obawy przed gniewem Katarzyny II. Stąd też Chreptowicz lekceważył koncepcje prezentowane przez Descorchesa, traktując je w kategoriach czystego zagrożenia dla Polski.230

Wobec znanych sobie celów działalności przedstawiciela Francji, podkanclerzy litewski z uwagą śledził berlińską misję Louisa-Philippe Segura, który zgodnie z zaleceniami rządu francuskiego miał doprowadzić do osłabienia relacji Austrii z Prusami i przyciągnięcia dworu pruskiego w orbitę wpływów Paryża. 22 stycznia Chreptowicz pisał do króla: „Wierzę depeszy [Bernarda] Zabłockiego względem intryg z którymi przyjechał do Berlina Segur, bo się to utwierdza w depeszy Oraczewskiego, że dla oderwania Berlina od Wiednia jest posłany i nagle wyjechał.”231 Istotnie, plan zmierzający do ustanowienia nowego przymierza natrafił w Berlinie na stanowczy opór i już w styczniu było jasne, że misja Segura zakończyła się klęską. W przekonaniu Chreptowicza, stanowiło to dowód trwałości związków Rzeczypospolitej z Austrią i Prusami. Mimo docierających ostrzeżeń przedstawicieli Polski za granicą,232 Chreptowicz pozostawał na tym polu optymistą, utwierdzając jednocześnie w swych poglądach króla: „Nie jest to Najjaśniejszy Panie najgorzej – pisał 22 stycznia - możemy być z którejkolwiek strony szukani, bylebyśmy umieli zanieść nasze determinacje, i wszędzie w czasie brać rezolucje.”233 Tymczasem fiasko zabiegów Segura w Berlinie skłoniło polityków polskich do zignorowania starań Descorchesa. W rozumieniu Warszawy utraciły one istotne znaczenie i nie wymagają już oficjalnej odpowiedzi ze strony rządu polskiego.234

Odrębną sprawą pozostawała działalność posła francuskiego, mająca bardzo ścisły związek z jego poglądami rewolucyjnymi. Chreptowicz uważał, że działalność Descorchesa - zakładająca rozprzestrzenianie radykalnych idei poprzez kontakty z polskimi patriotami235 – nakłada na dwór polski obowiązek podejmowania stanowczych decyzji, w innym wypadku narazi Rzeczpospolitą na utratę zaufania i pogorszenie stosunków z państwami ościennymi.236 „Dlatego – pisał król pruski – należałoby sobie życzyć, aby w Warszawie podjęto jakieś rozsądne decyzje zapobiegające niszczycielskim skutkom tego typu działalności, która tam natrafia na podatny grunt.”237

Decyzje dotyczące Descorchesa zapadały w wąskim kręgu najbliższych doradców Stanisława Augusta - Chreptowicza, prymasa i Pani Krakowskiej.238 Celowo wyłączano z nich przywódców patriotycznych, których kontakty z przedstawicielem Francji nie umykały uwadze dyplomatów obcych.239 Podkanclerzy litewski, który za sprawą doniesień Oraczewskiego utwierdzał się jeszcze w niechęci do Descorchesa, z trwogą w tym czasie podkreślał fakt, że poseł francuski jest „w wielkich łaskach u panujących tam jakobinów, którzy z Cesarzem nawet etykietów zapomnieli.”240

Właśnie w pierwszych dniach lutego uwagę dworu wiedeńskiego skupił „obraźliwy” artykuł, który ukazał się na łamach „Gazette de Varsovie”, „przeciwko królewsko-cesarskiemu edyktowi dotyczącemu cenzury”. Zmuszony do wyjaśnień podkanclerzy litewski, oświadczył de Cachemu, że „król polski również dostrzega zbytnią swobodę tego organu prasowego, wcale jej nie popiera i zamierza ją ująć w należne karby. Niemniej w związku z tym, że na podstawie nowej konstytucji została wprowadzona w Polsce wolność prasy, zmiana istniejących w tym zakresie przepisów mogłaby nastąpić tylko za wyraźną zgodą sejmu.”241 W rzeczywistości dla obu stron nie było tajemnicą, że sprawcą incydentu jest poseł francuski, będący autorem drażliwego artykułu.

Silnym echem w polskim ministerstwie odbił się w tym czasie głośny konflikt między Descorchesem a sekretarzem poselstwa francuskiego, Josephem Aubertem. Głęboka niechęć obu polityków miała podłoże ideologiczne. W rezultacie Aubert - daleki od poglądów swojego zwierzchnika, zwolennik ancien regime - opuścił poselstwo francuskie, zamieszkując „za darmo” w warszawskim pałacu Izabeli Branickiej. W oczach patriotów, obecność Auberta w salonach Pani Krakowskiej wystawiała najgorsze świadectwo otoczeniu króla. Aubert od lat był informatorem ambasadorów rosyjskich, stając się wkrótce jawnym współpracownikiem Jakuba Jana Sieversa.242 Nie można wykluczyć, że dzięki bliskim kontaktom Auberta z ludźmi króla, Bułhakow pozyskiwał liczne informacje na temat pracy rządu. Niewątpliwe są także jego kontakty z podkanclerzym litewskim, który zapewne nie bez wpływu Auberta, doczekał się u A.F. Goltza ciekawej opinii, że choć „obecnie wydaje się bezstronnym”, to „zgodnie z prawdą całe jego otoczenie(...) składa się z dawnych przyjaciół” Stackelberga.243

Na skutek przedłużającego się konfliktu, Descorches zwrócił się w końcu z oficjalną notą do Joachima Chreptowicza, w której zarzucił Aubertowi „brak lojalności wobec własnej ojczyzny w związku z tym, że ośmiela się krytykować działalność paryskiego Zgromadzenia Narodowego.” Podkanclerzy uniknął wiążącej odpowiedzi, stwierdzając jednak wymownie, że ma o pobycie Auberta w Warszawie „tylko wiadomości dobre i godne pochwały.”244 W ten sposób zdystansował się od konfliktu dyplomatów francuskich, choć jednocześnie nie było tajemnicą, że sprzyja Aubertowi.

*

W drugiej połowie lutego napłynęły do Warszawy pomyślne informacje o przebiegu sejmików deputackich. Wyrażone z prowincji niemal powszechne poparcie dla Konstytucji 3 Maja, umocniło optymizm polskich polityków, noszących się z nadzieją, że akt ten zniechęci Katarzynę II do interwencji w Polsce.245 Nadzieje te podzielał Chreptowicz, który z powodu obowiązków urzędowych i „dla słabości zdrowia” po raz pierwszy od kilkunastu lat nie wziął udziału w przygotowaniach do sejmików.246

W tym czasie król oczekiwał od podkanclerzego, iż ten będzie zapewniał dyplomatów polskich, że „Bóg błogosławi naszą Konstytucję 3 Maja, gdy ją duch Narodu wspiera niż w tak wielu sejmikach.”247 Pogląd ten powtarzały zatem wszystkie depesze ministra (rozesłane już 22 lutego) i utrzymane w bardzo optymistycznym charakterze.248

Podobnie jak król, wyniki sejmików potraktował Chreptowicz jako klęskę antykonstytucyjnej opozycji oraz realne osłabienie niebezpieczeństwa interwencji wojsk rosyjskich w Polsce. Wcześniej porzucił również obawy przed możliwą ingerencją Katarzyny II w przebieg sejmików deputackich.249

Okazją do rozwiania domysłów stała się niespodziewana wizyta Bułhakowa w domu ministra spraw zagranicznych, złożona 6 lutego 1792 r. Chreptowicz, który go początkowo „przyjąć nie chciał, będąc chory w łóżku”, podczas rozmowy zapytał Bułhakowa: „Podobno i WPan zatrudniasz się naszymi sejmikami.” Poseł zaprzeczył, odpowiadając: „Nie jako minister, ale jako dawny WPana przyjaciel i jako poczciwy człowiek, i na honor upewniam WPana, że żadnego słowa rozkazu w materii sejmików nie mam, i że się absolute do nich nie mieszam.”250 Słowa te Chreptowicz przyjął do wiadomości. Niemniej jednak postawa Katarzyny II, która wciąż nie odpowiadała na notyfikację, sprawiała, że z upływem czasu obawy ministra stopniowo narastały.251

Już u progu 1792 r. Chreptowicz otrzymywał depesze, wskazujące na pogarszający się stan bezpieczeństwa Polski. Pesymistyczną wizję stosunków z sąsiadami przedstawiał z Wiednia Franciszek Woyna. 18 stycznia dzielił się on z podkanclerzym swoimi spostrzeżeniami na temat polityki Rosji, wskazując, że aktualnie Katarzyna II zmierzać będzie do wciągnięcia Austrii i Prus w wojnę przeciw Francji, aby za tę cenę zdobyć sobie swobodę działań w Polsce.252 Równie niepokojąco brzmiały przestrogi rezydenta polskiego w Berlinie, Bernarda Zabłockiego, który na podstawie własnych obserwacji ostrzegał, że król pruski „nie jest już kontent z naszej Konstytucji” i nie zamierza być dalej związany postanowieniami sojuszu z Rzecząpospolitą.253

Opinie te jednak nie spotkały się ze zrozumieniem w Warszawie. Niezmącona nadzieja współpracy z Berlinem była dla Chreptowicza ciągle wyznacznikiem kolejnych posunięć w polityce zagranicznej. W tej sytuacji minister odrzucał też konieczność sprawdzenia prawdziwości doniesień dyplomatów polskich. Zaledwie kilka dni po otrzymaniu „straszącej” depeszy z Berlina, 26 stycznia zalecił Zabłockiemu złożenie wyrazów „zupełnego zaufania” na ręce monarchy pruskiego.254

W tym samym czasie optymistyczne doniesienia Czartoryskiego z Drezna utwierdzały rząd polski w przekonaniu, że wkrótce dojdzie do finalizacji polsko-saskich rokowań sukscesyjnych.255 „Wszystkie listy Czartoryskiego – pisał król do Woyny - oznajmują nam coraz bliższą i pomyślną determinację elektora, której skutek zdaje się być zawieszony jedynie już tylko doczekiwaniem przybycia do Drezna, [Johanna Rudolfa] Bichofswerdera, przez którego spodziewają się odebrać wyraźne przyzwolenie króla pruskiego na zmianę sukcesji tronu naszego z Infantki na braci elektora(...).”256 Jest rzeczą zrozumiałą, że w tej sytuacji misja Czartoryskiego w Dreźnie wzbudzała duże zainteresowanie dyplomacji rosyjskiej. Wymowny przebieg miała w tym względzie rozmowa polskiego ministra spraw zagranicznych z Jakowem Bułhakowem (24 stycznia). Pytanie posła, „czyli to prawda, że Książę Generał pisze z Drezna prosząc żeby mu pozwolono wyjechać”, skłoniło Chreptowicza do wysunięcia wniosku, że przedstawiciel Rosji „pewnych doniesień nie ma”.257 W rzeczywistości jednak niewinne z pozoru pytanie Bułhakowa, zdawało się być próbą zbadania informacji na temat aktualnego stanu negocjacji w Dreźnie. Chreptowicz był w błędzie wychodząc z założenia, iż poseł rosyjski jest słabo poinformowany. Dzięki kontaktom z Franciszkiem Essenem, Bułhakow posiadał dokładne informacje,258 pragnąc je jedynie potwierdzić w rozmowie Chreptowiczem. Był to ewidentny sygnał zainteresowania Petersburga przebiegiem negocjacji Polaków z elektorem saskim, który podkanclerzy litewski wyraźnie zignorował. Niewiele pomogło też zachowanie milczenia. „Pomimo jednak tych wszystkich wykrętów – komentował poseł rosyjski (27 stycznia) - jest rzeczą niewątpliwą, że w Dreźnie wręczono notę Czartoryskiemu, którą tu utaić pragną.”259

Zainteresowanie Rosjan wzbudziły w tym czasie pogłoski na temat przyjazdu do Warszawy faworyta Fryderyka Augusta III, Camillusa Marcoliniego, cieszącego się zasłużoną opinią zwolennika sukcesji saskiej. Rozważana wówczas możliwość przeniesienia rozmów do Rzeczypospolitej,260 mogła być niewątpliwie uznana jako widomy dowód pomyślnego dla Polaków przebiegu negocjacji. W tej sytuacji podjął Bułhakow próbę wyjaśnienia tej kwestii w rozmowie z Chreptowiczem (czym wywołał zaniepokojenie ministra). „Domyślam się – pisał podkanclerzy do króla – że musieli co w Dreźnie wymacać, i do niego napisać, bo moje depesze do Małachowskiego, przez Dzieduszyckiego decyfrowane, w niczyim nie były ręku.”261

Optymizm Warszawy co do szans negocjacji saskich poważnie osłabiła nota odpowiednia, wręczona Czartoryskiemu przez przedstawicieli elektora 14 lutego. Fryderyk August stanowczo wymówił się od przyjęcia sukcesji bez wcześniejszego uznania tego aktu przez dwory ościenne. Kolejny raz zgłaszał swoje wątpliwości w sprawie postanowień Konstytucji, wskazywał na ograniczony zakres królewskich prerogatyw oraz na prawo wyboru przez Rzeczpospolitą kandydata na męża dla infantki. Nota elektorska poddawała też w wątpliwość samą legalność Ustawy Rządowej.262

Doniesienia z Drezna przyjął Chreptowicz z nieskrywaną konsternacją, będącą wynikiem głębokiej świadomości fiaska negocjacji saskich.263 8 marca na posiedzeniu Straży przestrzegał on ministrów przed zbyt pospiesznym ujawnieniem sejmowi noty elektora. Obawiał się, że sejm sprzeciwi się kontynuowaniu rozmów, uznając je w tej sytuacji za całkowicie bezcelowe. Nie ukrywał też, że nie chce, jako szef dyplomacji, przyjmować na siebie poselskich zarzutów, nieuchronnych wobec treści noty. Stąd kategorycznie oświadczył zebranym, iż „nie zda sejmowi relacji o wysłaniu i negocjacji księcia Czartoryskiego, dopóki ten ostatni sam jej nie zredaguje i nie podpisze.”264

Podkanclerzy litewski wciąż był przekonany, że możliwe jest jeszcze skłonienie elektora do ponownego otwarcia negocjacji, bądź przynajmniej złagodzenia ostatniej noty. W związku z tym polscy negocjatorzy mieli domagać się szczegółowych wyjaśnień na temat zapatrywań saskiego monarchy. Wynikiem tych nacisków stała się w końcu łagodniejsza w tonie i przyjazna Polakom deklaracja z 3 marca, w której Fryderyk August wyrażał wolę kontynuowania rozmów poprzez wysłanie do Polski w najbliższym czasie swojego reprezentanta. Poza tym zabrakło w niej dalej posuniętych oświadczeń, które uspokoiłyby rozbudzoną ostatnio podejrzliwość Polaków.265

Po dokładnej analizie treści nowej noty, polityków polskich ponownie ogarnęły niepewność i rozczarowanie. Chreptowicz odniósł się do niej z wyraźnym oburzeniem, wskazując na zignorowanie polskich interesów.266 Mimo to zapowiedź kontynuowania rozmów w Warszawie uznawał za powód do nadziei. W liście do Debolego podkanclerzy podkreślał, że choć odpowiedź elektora „zawiera kilka punktów drażliwych, to jednak ze względu na to, że elektor zamierza posłać pewne osoby w celach negocjacji, może być uważana nie tylko za ultimatum, lecz jako zapowiedź pomyślnego rezultatu.”267

Tak więc mimo dowodów kunktatorskiej postawy Fryderyka Augusta, podkanclerzy litewski przesadnie i tendencyjnie oceniał sens ostatniej noty. Przyjmując tak nierealistyczne stanowisko polityczne, zaprzeczał własnym wątpliwościom wobec sukcesji saskiej, wyrażanym jeszcze w sierpniu 1791 r. w rozmowach z Franciszkiem Essenem. Minister bagatelizował też ostrzeżenia Augustyna Debolego, który jako jeden z niewielu polityków polskich, dostrzegał nieuczciwą grę dworu drezdeńskiego: „Elektor zmuszony naszym naleganiem, które będzie nieodbite – przestrzegał Deboli jeszcze 9 marca - zastraszony tutejszym milczeniem, umyje sobie ręce od wszystkiego.”268

Tymczasem w ostatnich tygodniach marca przedmiotem ożywionych dyskusji w Warszawie stała się osoba kandydata na stanowisko komisarza saskiego do prowadzenia negocjacji z Rzeczpospolitą. Wśród polskich polityków silna była wiara, że Fryderyk August zdecyduje się mianować na to stanowisko któregoś z dygnitarzy, uznawanych za przyjaciół Polski – Camillusa Marcoliniego, Georga Eisindla bądź Christiana Gutschmidta.269 Nadzieje te podzielał także podkanclerzy litewski, który pod tym kątem z uwagą śledził doniesienia z Drezna. W korespondencji i rozmowach ze Stanisławem Augustem nadal wykazywał optymizm, że „w samej rzeczy negocjacji” spodziewać się można pomyślnych rezultatów, jeśli sejm nie sprzeciwi się kontynuowaniu rozmów.270

Zdaniem szefa polskiej dyplomacji, ujemny bilans dotychczasowych rokowań nakazywał, aby odłożyć termin posiedzenia sejmu, poświęconego negocjacjom saskim. Do tego czasu minister oczekiwał pomyślnych wiadomości z Wiednia, gdzie z jego rozkazu Woyna miał czynić starania, aby „się zbliżyć do Kaunitza”.271 Jeszcze raz rząd polski wyrażał przekonanie, że Austria za pośrednictwem Luigi Landrianiego wywrze pożądany dla Polaków nacisk na elektora. W dobre intencje Franciszka II (następcy Leopolda II po jego śmierci 1 marca 1792 r.) nie wątpił też Chreptowicz. Z tego powodu zachęcał on Stanisława Augusta do odłożenia debaty sejmowej na czas Wielkanocy: „Tymczasem – pisał do króla 28 marca – tu przez Święta z Wiednia coś wyraźniejszego przyjść może.”272

Do końca marca 1792 r. Chreptowicz jeszcze nie zdawał sobie sprawy z prawdziwych zapatrywań i zasad polityki Franciszka II. Złudzenia te rozwiała dopiero depesza F.K. Woyny, który 3 kwietnia poinformował o całkowitym niepowodzeniu swoich zabiegów na dworze habsburskim.273

W tym samym czasie następowała powolna zmiana poglądów Chreptowicza w sprawie szans kandydatury saskiej. Na początku kwietnia dotarły do Warszawy informacje o spodziewanym przybyciu z misją na dwór polski Ottona Ferdynanda Loebena. Nominacja dygnitarza, uchodzącego w Polsce za niechętnego kandydaturze saskiej, napełniła Chreptowicza głębokim pesymizmem. Pełny wątpliwości co do intencji elektora, oczekiwał teraz rzetelnych informacji na temat instrukcji, którą komisarz saski otrzyma jako wytyczną w negocjacjach. W tym duchu 6 kwietnia pisał do Stanisława Augusta: „trzeba czekać światła i nadziei przez Drezno od Małachowskiego i Landrianiego.”274 Mimo podjętych starań politycy polscy nie zdobyli jednak informacji na temat instrukcji Loebena. W chwili, gdy wszelkie wątpliwości uległy już rozwianiu, u progu maja dotarła do Warszawy depesza J.N. Małachowskiego: „Przybycie JP de Loeben do Warszawy ma być tylko ceremonialne i on nic ze swej strony proponować nie będzie.”275

Podobną opinię prezentowali również przedstawiciele państw obcych. Wymownie brzmiały słowa Fryderyka Wilhelma II, wyrażone 19 kwietnia w liście do Lucchesiniego: „Elektor zdaje sobie sprawę z trudności, z jakimi wiąże się ten wyjazd, i nie będzie się zbytnio spieszył, zwłaszcza, że ta misja to zwykły gest grzecznościowy. Komisarz saski nie będzie dyskutował nad poszczególnymi punktami odpowiedzi strony polskiej na notę saską z 14 lutego, lecz odłoży całą sprawę ad referendum i wyjedzie, nie wdając się w negocjacje. Będzie to dalszy ciąg owego pokrętnego postępowania, co łatwo było można przewidzieć.”276

Tymczasem 16 kwietnia odbyła się w sejmie debata poświęcona analizie międzynarodowego położenia Polski. Idąca za tym konieczność przedstawienia posłom bilansu negocjacji z elektorem saskim stawiała szefa dyplomacji przed bardzo trudnym zadaniem. W tej sytuacji, zaraz po zagajeniu, Chreptowicz wysunął postulat utajnienia sesji, ze względu na „niektóre wiadomości.”277 Natychmiast po wyprowadzeniu „arbitrów”, Adam Kazimierz Czartoryski wystąpił z „relacją z negocjacji prowadzonych w Dreźnie”. Po krótkim wstępie odczytano notę elektora (z 3 marca), do której książę generał „dawał swe uwagi”. Mimo prób ukazania szans na pomyślne zakończenie rokowań, powszechnym stało się wrażenie o kruchości polskich rachub, związanych Fryderykiem Augustem. Prawdy tej nie mógł złagodzić szef dyplomacji, który po zakończeniu mowy księcia generała wystąpił z „doniesieniem o stanie politycznym interesów zagranicznych.”278 Podjęta przez Chreptowicza próba ukazania stanu bezpieczeństwa państwa, w powszechnym odczuciu nie brzmiała wiarygodnie. Dosadnie oceniał oba wystąpienia Fryderyk Wilhelm II: „Należy stwierdzić, iż skrótowe sprawozdanie, jakie książę Czartoryski złożył ze swojej misji w Dreźnie, i nierzetelne(!) przedstawienie przez hrabiego Chreptowicza stanu spraw zagranicznych wskazują na to, że przywódcy stronnictwa konstytucyjnego starają się w dalszym ciągu bałamucić i oszukiwać naród zwodniczymi nadziejami.”279 Podobną opinię wyraził poseł saski Essen: „W Warszawie każde wydarzenie rozpatruje się pod kątem przydatności do swoich interesów. Zgodnie z tym rozumowaniem przyjazd komisarza elektora ma oznaczać współdziałanie w przyszłych decyzjach sejmu.”280

W tych okolicznościach 17 kwietnia na posiedzeniu Straży Praw Joachim Chreptowicz odczytał notę Fryderyka Augusta III z doniesieniem o nominacji Loebena i Essena na komisarzy nadzwyczajnych do spraw negocjacji.281 Oficjalnie stanowisko ministra spraw zagranicznych pozostawało w zgodzie z polityką rządu.282 W rzeczywistości jednak podkanclerzy nie ufał już deklaracjom saskim. Jeszcze przed przybyciem Loebena do Polski, w depeszy do Augustyna Debolego (2 maja), po raz pierwszy otwarcie przyznał, że jego wcześniejsze rachuby i sądy, związane z osobą elektora, były błędne i nie znajdowały podstaw w polityce dworu drezdeńskiego.283

Opinię ministra potwierdziły rychło pierwsze rozmowy z komisarzem saskim, odbyte prywatnie w Pałacu Teatyńskim 11 maja 1792 r. O swym spotkaniu podkanclerzy litewski natychmiast donosił królowi: „rozmowy moje obszerniejsze z Loebenem były w samych tylko generalnościach i oświadczeniach.” Chreptowicz nie wiązał już większych nadziei z planowanym na ten dzień spotkaniem „w czasie poobiednim.”284 14 maja rozwiała się reszta złudzeń polityków polskich. Komisarze sascy oficjalnie odmówili kontynuowania rokowań.285

*

Tymczasem przygotowania Rosji do zbrojnej agresji na Rzeczpospolitą zmuszały dyplomację polską do intensyfikacji zabiegów w Berlinie. W tym celu, na rozkaz ministra spraw zagranicznych, na początku marca 1792 r. Stanisław Jabłonowski powrócił (po urlopie w kraju) do stolicy Prus z zadaniem przekazywania aktualnych informacji na temat postawy tamtejszego rządu.286

Już 15 marca Jabłonowski odbył rozmowę z ministrem Friedrichem Schulenburgiem, który zapewnił go, że Katarzyna II nigdy nie przystanie na dziedziczność tronu w Polsce.287 Słowa pruskiego ministra wyraźnie potwierdzały, że Berlin prowadzi własną grę ponad głowami polityków polskich i nie zamierza respektować zobowiązań, wynikających z sojuszu. Chreptowicz jednak nie potraktował tych doniesień jako dowodu dokonującego się zbliżenia prusko-rosyjskiego. W depeszy skierowanej na ręce Jabłonowskiego podkreślał, że opinia Schulenburga jest słuszna, gdyż cesarzowa istotnie „nie chce odstąpić od formy rządu w Polszcze przez siebie gwarantowanej.”288

24 marca Jabłonowski ponownie spotkał się z Schulenburgiem. W depeszy do Chreptowicza donosił, iż tym razem minister pruski otwarcie oświadczył, że Berlin zachowa neutralność wobec zmian ustrojowych w Polsce i do chwili wyjaśnienia stanowiska Katarzyny II nie będzie prowadzić negocjacji z przedstawicielami Rzeczypospolitej.289 W Warszawie jeszcze nie zdawano sobie sprawy, że rząd pruski od czasu konferencji poczdamskiej (w lutym 1792 r.) zna już zamiary cesarzowej Rosji i w związku ze zbliżającą się interwencją we Francji będzie domagał się „indemnizacji” w Polsce (jako rekompensaty za ponoszone koszty rozgrywki zbrojnej na Zachodzie).290 Chreptowicz nie ufał więc słowom Schulenburga i nie traktował ich jako właściwej wykładni polityki pruskiej. W odpowiedzi na depeszę berlińską zauważał, że ostatnie oświadczenie ministra pruskiego pozostaje rażącej w niezgodności „z tym co wcześniej favore Konstytucji mówił Goltz” i dlatego nie należy go przeceniać.291

Dopiero w pierwszych dniach kwietnia podkanclerzy litewski nabrał pewności w sprawie istnienia tajnego układu „względem interesów polskich”, podpisanego przez państwa ościenne.292 Depesze Woyny potwierdzały, że wbrew intencjom Kaunitza, Austria dokonała zbliżenia z Prusami pod postacią aliansu (z 7 lutego), pozbawiającego Polskę wszelkich widoków na uzyskanie ewentualnej pomocy ze strony Wiednia i Berlina.293 Minister nie miał już wątpliwości co do faktu „zdrady pruskiej”.294 W jego korespondencji dyplomatycznej po raz pierwszy pojawiła się obawa przed nowym rozbiorem. 14 kwietnia w depeszy do Jabłonowskiego pisał: „Nowy alians Imperatorowej z Królem Węgierskim wkrótce zawarty być ma, co potwierdza prawdopodobieństwo porozumienia się trzech dworów.”295

W tym samym czasie do polskiego ministerstwa spraw zagranicznych coraz częściej napływały informacje na temat zbrojnych przygotowań Rosji do interwencji w Rzeczypospolitej.296 Do podjęcia działań obronnych nawoływały depesze Franciszka Woyny i Augustyna Debolego, rozwiewające wszelkie złudzenia na temat planów Katarzyny II i przegrupowań wojsk rosyjskich „bez żadnego rozgłosu” nad granicą z Polską.297

W tej atmosferze przywódcy patriotyczni przedstawili królowi projekt ustawy o nadzwyczajnych środkach obrony. Według ustaleń Emanuela Rostworowskiego, plan (autorstwa Scipiona Piattolego) zakładał przekazanie rządowi specjalnych pełnomocnictw oraz wzmocnienie obronności kraju poprzez ustanowienie milicji mieszczańskich.298

Dzięki listowi Piattolego znamy reakcję Chreptowicza, który z wyraźną trwogą odniósł się do tak radykalnej koncepcji. „Strzeżmy się dobrze – przestrzegał podkanclerzy – aby nie mówić o tym w obecności mieszczaństwa.” W milicji municypalnej widział podobieństwo do rozwiązań francuskich, których zastosowanie w obecnej sytuacji „zaalarmuje naszych sąsiadów.”299 Obaw tych nie podzielali jednak czołowi patrioci, skłonni brać postawę Chreptowicza za dowód oportunizmu i jawnej niechęci do śmiałych rozwiązań ustrojowych. Inną sprawą pozostaje, że opinii ministra nie mogli oni zlekceważyć, świadomi jego wpływu na poglądy monarchy.

Podkanclerzy litewski dobrze zdawał sobie sprawę z niebezpiecznego dla Rzeczypospolitej rozwoju sytuacji na arenie międzynarodowej. Przyjęcie przez sejm słynnej ustawy o Gotowości do obrony pospolitej (16 kwietnia 1792 r.) potraktował jednak jako jeszcze jeden atut w walce o odsunięcie agresji. W tym celu nakazał przedstawicielom Polski za granicą natychmiast poinformować dwory obce o uchwalonym prawie, wciąż licząc na przychylną reakcję w Wiedniu i Berlinie. Uzasadniając przyjęcie ostatniej uchwały pisał w depeszy do Jabłonowskiego: „Imperatorowa nie dając nam odpowiedzi na notyfikację jej uczynioną, daje poznawać dworom przeciwność swą ku onejże, należy nam zaradzać o środkach do obrony od wszelkiego zdarzenia.”300

Tymczasem w ostatnich dniach kwietnia 1792 r. przedmiotem niepokoju szefa polskiej dyplomacji stały się doniesienia Franciszka Woyny o spodziewanym przemarszu korpusów rosyjskich z Mołdawii przez „granicę chocimską”.301 Król i Chreptowicz obawiali się możliwej konfrontacji w przypadku przekroczenia Dniestru. Z tych przyczyn podkanclerzy, powołując się na alians pruski, zalecił Jabłonowskiemu, aby wystąpił do dworu berlińskiego o uzgodnienie jednolitej reakcji na wypadek możliwych żądań dowództwa rosyjskiego. Spodziewając się najgorszego minister nakazywał posłowi polskiemu zwrócić się z zapytaniem „jak postąpią Prusy na wypadek złych skutków tegoż.”302

Rząd pruski długo zwlekał z odpowiedzią. W oświadczeniu wydanym dopiero 5 maja, obłudnie zalecał politykom polskim wyrażenie zgody na przemarsz Rosjan, co miało pozwolić na uniknięcie niebezpieczeństwa agresji.303 W Warszawie nie wiedziano, że Fryderyk Wilhelm zna zamiary Katarzyny II i cel przegrupowań oddziałów rosyjskich, powracających z wojny tureckiej.304

Zanim Berlin zareagował jeszcze na polskie obawy, 4 maja podkanclerzy litewski odbył konferencję z Girolamo Lucchesinim. Poseł pruski wręczył ministrowi notę (z 26 kwietnia) z oświadczeniem, że król Prus nie poczuwa się do obrony Ustawy Rządowej i „nie będzie sądził się być obligowanym wojować za czyn, w którym się go nie radzono.”305 Ogarnięty konsternacją Chreptowicz zrozumiał wagę deklaracji, w której przedstawiciel dworu pruskiego po raz pierwszy otwarcie zapewnił Polaków o odstępstwie swojego monarchy od traktatu sojuszniczego.306 W odpowiedzi podkanclerzy zaznaczył, że dotychczasowe oświadczenia posła pruskiego nigdy nie pozostawiały mu żadnych wątpliwości co do rzeczywistych intencji Fryderyka Wilhelma, ujawnionych ostatnim pismem. Natychmiast jednak posunął się do słów, tyleż kuriozalnych i zaskakujących, co niegodnych ministra w rządzie Rzeczypospolitej: „wszystkie depesze – stwierdzał podkanclerzy (według słów Lucchesiniego) – które ministrowie polscy zagranicą obecnie otrzymują, nie wychodzą bynajmniej z jego kancelarii.”307 Tym sposobem Chreptowicz odcinał się od autorstwa polskiej polityki zagranicznej, którą firmował w ciągu ostatniego roku. Akt ten, niepotrzebny, bezprecedensowy i beznadziejny politycznie, wystawiał szefowi polskiej dyplomacji jak najgorsze świadectwo.

Nota Lucchesiniego wpłynęła tymczasem na natychmiastową reakcję Stanisława Augusta, który nie znając zapewne ostatnich wynurzeń Chreptowicza,308 rozkazał mu ponowienie inicjatywy dyplomatycznej w Berlinie. W tej sytuacji 5 maja minister spraw zagranicznych zwrócił się do Jabłonowskiego, aby ten w imieniu dworu polskiego zażądał wypełnienia przez Prusy zobowiązań sojuszniczych. „Inwazja wojsk rosyjskich – ostrzegał Chreptowicz – zdaje się być bliską.”309

W tym samym czasie, zgodnie z postanowieniami ustawy o Gotowości do obrony pospolitej, politycy polscy prowadzili starania na rzecz wzmocnienia zaplecza militarnego i ekonomicznego Rzeczypospolitej. Zgodnie z dyrektywą „króla w Straży”, minister spraw zagranicznych miał wspierać na tym polu wysiłki Komisji Skarbowej.310 W tym celu 2 maja pisał do posła polskiego w Paryżu, Feliksa Oraczewskiego, aby ten niezwłocznie „wyjechał do Genewy dla starania tam o kredyt dla Rzeczypospolitej.”311 Zalecał też Franciszkowi Woynie podjęcie rozmów z bankierami w Wiedniu o zaciągnięcie pożyczki 30 milionów złp. w bankach Genui i Wenecji.312 Akcja Chreptowicza zbiegła się w czasie z próbami zdobycia kredytorów w Holandii oraz zakupu uzbrojenia dla armii, podjętymi w Berlinie przez przywódców stronnictwa patriotycznego.313 Jednakże mimo niemałych nadziei, działania te nie przyniosły wymiernych rezultatów, utwierdzając Chreptowicza w pesymistycznym nastawieniu co do losów przyszłego konfliktu. W jego ocenie nadzieja „głowaczy” na to, że „broń się znajdzie”, nie odzwierciedlała rzeczywistego stanu przygotowań wojennych oraz możliwości państwa polsko-litewskiego.314

Tym większe znaczenie król i Chreptowicz wiązali z aktami propagandowymi, mającymi ukazywać jedność narodu w obliczu bliskiej konfrontacji. Powodzenie sejmików lutowych umocniło dwór polski w silnym przekonaniu, że zorganizowanie uroczystości na cześć Ustawy Rządowej przyniesie pożądany efekt. W tej sytuacji, z inicjatywy króla, sejm podjął uchwałę (15 marca) o organizacji ceremonii w pierwszą rocznicę ustanowienia Konstytucji.315 W toku przygotowań zadaniem ministra spraw zagranicznych stało się rozpoczęcie zabiegów w Watykanie na rzecz przeniesienia święta patrona Polski, św. Stanisława, na dzień 3 maja.316

16 marca podkanclerzy litewski, „według woli WKMci”, wysłał depeszę do posła polskiego przy Stolicy Apostolskiej, kardynała Tomasso Antici, z zaleceniem rozpoczęcia starań o „przeniesienie d. Św. Stanisława na Trzeci Maja.”317 Zgoda papieża Piusa VI nie przyszła jednak łatwo i dopiero na skutek interwencji Stanisława Augusta w nuncjaturze apostolskiej w Warszawie, została ogłoszona 2 kwietnia w Rzymie.318

W toku przygotowań do uroczystości rocznicowych, na ministrze spraw zagranicznych spoczęła odpowiedzialność za kontakty z korpusem dyplomatycznym, akredytowanym w Warszawie. Wiele uwagi przywiązywał Chreptowicz do postawy posła rosyjskiego, Jakowa Bułhakowa, który jednak na czas uroczystości, pod pozorem choroby, udał się do Siedlec.319 Natomiast obawy w sprawie kształtu ceremonii i usytuowania dyplomatów obcych sygnalizował na spotkaniu z podkanclerzym litewskim przedstawiciel Francji M.L. Descorches. Minister odpowiedział uspokajająco: „zamiarem króla jest nie czynić żadnej różnicy, to jest by każdy zajął miejsce jak się zdarzy.”320

3 maja 1792 r. Joachim Chreptowicz wziął udział w całości warszawskich obchodów rocznicy Ustawy Rządowej. Od chwili przybycia do kościoła św. Jana – w jednej z karet „kosztownością oślepiających”321 – znajdował się w najbliższym otoczeniu monarchy. Po mszy św. zasiadł w ławach senatu, uczestnicząc w uroczystej, „obrządkowej” sesji parlamentu. Tam też wygłosił mowę od tronu do posłów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po zakończeniu posiedzenia przemaszerował w gronie najwyższych dostojników w procesji na plac Ujazdowski (wzgórza Kalwarii), gdzie król położył kamień węgielny pod kościół Opatrzności Bożej. Przy tej okazji uwadze obserwatorów nie uszło, że „senat, ministrowie do roboty się przykładali.”322

Zdumiewający rozmach uroczystych obchodów pierwszej rocznicy Konstytucji mieścił się ściśle w kalkulacjach króla i Chreptowicza. Czołową rolę miał w nich odegrać entuzjazm patriotyczny, potęgowany nastrojami wojennymi, ogarniającymi Warszawę.323 Dwór polski pragnął podkreślić jedność narodu i tym sposobem wesprzeć akcje dyplomatyczne prowadzone w Europie. Niemniej jednak nie poszła za tym mobilizacja społeczeństwa, które zaczęło ulegać złudnej radości i optymizmowi. O rzeczywistym położeniu Rzeczypospolitej nie został poinformowany sejm, za co odpowiedzialność ponosili w równym stopniu monarcha i szef dyplomacji.324

Determinacja i stanowczość narodu, ukazana 3 maja 1792 r., chwilowo uspokoiła polityków polskich, stając się jeszcze raz źródłem nadziei na akceptację przez Katarzynę II dokonań Sejmu Wielkiego. W takim nastroju 14 maja - po wystąpieniu w sejmie i konferencji z przedstawicielami elektora saskiego – Chreptowicz opuścił stolicę, udając się do swej posiadłości w podwarszawskim Marymoncie.

Wyjazd ministra uniemożliwił tymczasem Descorchesowi komunikację noty o wypowiedzeniu przez Francję wojny królowi węgierskiemu.325 Chreptowicz przyjął ją na swoje ręce dopiero 16 maja, wypowiadając przy tym, „jak to jest w jego zwyczaju, kilka słów bez znaczenia.”326 Informację o nocie przedstawił tego dnia na posiedzeniu Straży Praw. Zapewne pod wpływem jego sugestii rząd zadecydował, aby wstrzymać się z odpowiedzią na francuską notę do chwili wyjaśnienia w tej sprawie stanowiska Katarzyny II.327 Z tych przyczyn jeszcze 13 czerwca Chreptowicz pisał do króla: „Nie dałem żadnej odpowiedzi na notę JP Descorchesa, zleciłem tylko układać z uwagą na wszystkie okoliczności, i nie dam żadnej bez wyraźnej woli WKMci.”328

*

18 maja 1792 r. wyjaśniły się wszelkie wątpliwości polityków polskich co do zamierzeń dworu rosyjskiego. Tego dnia o godzinie osiemnastej, „na zamówionej konferencji” w Pałacu Teatyńskim, Jakow Bułhakow wręczył Chreptowiczowi notę z powiadomieniem o wkroczeniu korpusów rosyjskich do Rzeczypospolitej.329 Jak wynika z relacji Mikołaja Kostomarowa, podkanclerzy litewski nie zamierzał wchodzić w dyskusje z Bułhakowem. „Nie będę teraz tego czytał – miał oświadczyć posłowi rosyjskiemu – a pokażę bezpośrednio królowi. Zgaduję treść, należałoby sobie życzyć, aby to wszystko zakończyło się po przyjacielsku.” „To zależy od was” – odpowiedział Bułhakow.330 W ten sposób Chreptowicz już na samym wstępie demaskował swoją rezygnację z podjęcia negocjacji, opartych na sile przetargowej toczonych walk zbrojnych. Za deklarowaną wolą osiągnięcia kompromisu krył się zatem głęboki defetyzm ministra, który w obliczu agresji rosyjskiej nieuchronnie skłaniał go do kapitulacji i przyjęcia wszystkich żądań Katarzyny II.

W skutek dyskusji przeprowadzonej nazajutrz na posiedzeniu Straży Praw – oraz najpewniej na tajnym spotkaniu w domu Hugona Kołłątaja331 – ministrowie, „atoli i ci liczniejsi(...) będący od króla”, przeforsowali decyzję, aby „odpowiedzieć na deklarację w moderacji(...).” Wydaje się zatem, że w tych okolicznościach, po raz pierwszy na forum rządu, doszło do starcia się dwóch koncepcji w sprawie sposobów zakończenia wojny. Przeciwko przywódcom stronnictwa patriotycznego, którzy „po dawnemu żądali odpierać wojną, odpowiedzieć twardo, rozkazać ustąpienia posłowi (rosyjskiemu – KT)”, stanęli najbliżsi współpracownicy Stanisława Augusta – prymas, Pani Krakowska i Joachim Chreptowicz. Z tej strony padła wymowna propozycja, aby „wstępu wojska nie bronić, własne na miejsca ustronne cofnąć, i chybaby atakowane było do odporu ordynansować, podatek po 1 czerwonym złotym z dymu naznaczyć królowi i sejm zalimitować.”332 Zwycięstwo drugiej koncepcji świadczyło o rosnącej przewadze najbliższego otoczenia Stanisława Augusta, które od chwili rozpoczęcia wojny domagało się od króla, aby „nie tak ostro występował przeciw Rosji i by niczyich rad w tym względzie nie słuchał.”333

Tego dnia na sesji Straży Praw dojść miało do znamiennego wydarzenia. Według relacji ks. kanonika wileńskiego Ferdynanda Kontryma, podkanclerzy litewski „dziękował królowi za Ministerium Departamentu Zagranicznego, ale król dymisji nie dał.”334

Posiedzenie rządu 19 maja zaowocowało również decyzjami z obszaru dyplomacji, zobowiązującymi ministra spraw zagranicznych „odezwać się” do dworów w Berlinie, Wiedniu i Dreźnie. Warszawa oczekiwała konstruktywnego pośrednictwa na drodze do zakończenia wojny. W związku z tym jeszcze w tym dniu, w depeszy do Jabłonowskiego, Chreptowicz nakazał notyfikować rządowi berlińskiemu treść deklaracji Bułhakowa, podkreślając potrzebę „wezwania” Prus do natychmiastowej interwencji w obronie Rzeczypospolitej.335 W tym samym charakterze utrzymana była depesza do Franciszka Woyny, w której zapowiedziano przybycie do Wiednia polskiego wysłannika, Adama Kazimierza Czartoryskiego.336 Rozpoczęta w ten sposób akcja dyplomatyczna była następstwem niewątpliwych nacisków przywódców stronnictwa patriotycznego. Zgodnie z ich oczekiwaniami, 24 maja Chreptowicz przedstawił w Straży Praw treść polskiej noty do Lucchesiniego „z wezwaniem tak wdania się króla JMci pruskiego do dworu petersburskiego, dla wstrzymania kroków nieprzyjacielskich, jako też pomocy i posiłków od króla JMci pruskiego na mocy traktatu aliansu.”337 Deklaracja, podana nazajutrz posłowi pruskiemu, doczekała się odpowiedzi dopiero 10 czerwca. Lucchesini oświadczył, iż Prusy nie podejmą żadnych kroków na rzecz obrony dzieła ostatniego sejmu.338 Odpowiedź ta zapewne nie rozczarowała Chreptowicza. Działania patriotów uważał za chybione i dlatego nie identyfikował się z treścią ostatnich depesz, wychodzących z jego kancelarii.

Doniesienia z zagranicy utwierdzały podkanclerzego w przekonaniu o konieczności przerwania działań wojennych i rozpoczęcia negocjacji z Rosją. W depeszy z 26 maja Woyna informował Chreptowicza o swoich rozmowach z tamtejszym przedstawicielem dworu rosyjskiego, Andriejem Razumowskim. Dyplomata ten zalecał Polakom rezygnację ze zbrojnej obrony i uprzedzenie dalszego rozlewu krwi poprzez rokowania.339 W podobnym duchu utwierdzała ministra depesza Jabłonowskiego (z 27 maja). Poseł donosił w niej o całkowitym zignorowaniu przez rząd pruski jego zabiegów w Berlinie, będących następstwem noty polskiej z 19 maja.340

22 maja 1792 r. sejm Rzeczypospolitej podjął uchwałę, przekazującą „komendę nad wojskiem” na czas wojny Stanisławowi Augustowi. Mocą tej samej ustawy, prowadzenie negocjacji z dworami europejskimi zostało „zupełnie zostawione ministrowi dyplomatycznemu.” W ten sposób król wraz z podkanclerzym litewskim otrzymali umocowaną prawnie znaczną samodzielność, spotęgowaną wkrótce przez limitę sejmu.341 Korzystając z przyznanych sobie uprawnień, już nazajutrz, w depeszy do Augustyna Debolego, Chreptowicz przedstawił swój plan polityczny, zakładający podjęcie natychmiastowych rokowań z dworem petersburskim.342 Jednocześnie zwierzał się ze swych koncepcji Bułhakowowi i patriotom: „Negocjacja jest najzbawienniejszym środkiem dla Polski i daleko więcej rokującym aniżeli wszelkie sposoby używane dla wprowadzenia w błąd narodu.343 Natychmiast też podkanclerzy litewski ponowił naciski na Stanisława Augusta: „jeszcze jest czas – przekonywał króla 31 maja – na radzenie się i rozmawianie z WKMcią.”344

Jest rzeczą zrozumiałą, że w tej sytuacji działalność Chreptowicza budziła rosnące obawy przywódców patriotycznych. Wielce wymowny stał się w tym względzie list Ignacego Potockiego, napisany do Stanisława Małachowskiego 28 maja 1792 r.: „Jest widoczną rzeczą – pisał marszałek litewski – iż nasz minister do interesów zagranicznych ma jedynie na celu pogodzić jak najrychlej króla z Moskwą. I lubo czasami mówi nawet z żywością: „trzeba się bronić, trzeba tęgości”, kiedy przychodzi do kroków szczególnych i czynów, albo je opuszcza, albo osłabia(...). Są przyczyny, dla których obrona nietęgo idzie, ale nie masz żadnej, która by usprawiedliwiała opieszałość negocjacji [z dworami europejskimi – KT]. Szczerze, bo w wynurzeniu cię przyjacielskim ostrzegam, iż tym torem wkrótce wprawieni będziemy w potrzebę podania pokornej supliki do imperatorowej moskiewskiej. Do tego dąży nietroskliwe(!) postępowanie z dworami wiedeńskim i berlińskim, do tego opuszczenie Porty, owszem żądanie, by tam nie mieć dzisiejszego posła, do tego zwłoka ekspediowania wiadomej osoby na Białoruś, do tego na koniec ustawne króla zatrwożenia i, co wiem pewnie, odradzanie królowi wyjazdu z Warszawy.”

Wskazane przyczyny skłoniły Potockiego do zalecenia Małachowskiemu, aby raczył: „1. Wystawić królowi z uczuciem wszystkie te okoliczności. 2. Upraszać króla, aby okazał, jaką też ma plantę postępowania z dworami zagranicznymi i czyli takową plantę podał mu już, jak powinien, minister do interesów zagranicznych. 3. Zagrzewać króla do wyjazdu z Warszawy, jak oświadczył przed Stanami, do traktowania przy gotowej determinacji. 4. Oświadczyć, iż: jeżeli kiedy, to w tym czasie winieneś i z mocy czucia swego, i z Ustawy Rządowej szczególniej baczyć na obrót interesów zagranicznych.(...).”345 Zabiegi marszałka litewskiego poparł Stanisław Potocki, który – jak pisał Bułhakow – „oczerniał podkanclerzego Chreptowicza przed marszałkiem Małachowskim, mówiąc, iż ten ostatni namawia króla do połączenia się z Rosją.”346

Dojrzewający od dłuższego czasu konflikt polityczny zaowocował w końcu wizytą Stanisława Małachowskiego w Pałacu Teatyńskim i żądaniem „z urzędu”, aby podkanclerzy litewski udostępnił mu wszystkie depesze zagraniczne. Chreptowicz, zapewne zaskoczony wizytą, spełnił to żądanie, deklarując, że „nie ma nic przeciw temu.” Wgląd w treść korespondencji dyplomatycznej nie uspokoiła jednak patriotów. W toku ostrej wymiany zdań, minister uzasadniał słuszność swych koncepcji, kierując zarazem w stronę Małachowskiego znamienne zapytanie: „Kto będzie odpowiadał za to co się dziś stało i za obecny przelew krwi?”347

3 czerwca zatarg przeniósł się na forum Straży Praw. Podczas posiedzenia Stanisław Małachowski wystąpił z postulatem, aby Chreptowicz sporządził szczegółową relację z przedsięwzięć dyplomatycznych „z usprawiedliwieniem przed powszechnością czynności władzy rządowej narodu polskiego, w czasie sejmu teraźniejszego, a w odpowiedzi na zarzuty w deklaracji rosyjskiej umieszczone.” Według marszałka podkanclerzy litewski powinien także przedstawić relację „dworom i ministrom zagranicznym” (ostatni ten zapis w protokole Straży na wniosek króla został wymazany).348 Nie ulega wątpliwości, że obie strony dobrze rozumiały znaczenie sporu, który wynikał z zasadniczo odmiennego spojrzenia na sposób i metody prowadzenia polityki zagranicznej. Dlatego też podkanclerzy litewski – dotknięty akcją patriotów – „uskarżał się przed królem na zapalczywość marszałka Małachowskiego, który wymawiał mu, iż przez pośrednictwo Ankwicza,(...), przesłana została do dworu kopenhaskiego prośba o mediację.”349 Zarzut ten, jakkolwiek niezgodny z prawdą, ukazywał fakt o znacznie większym znaczeniu dla państwa w stanie wojny. Sprawowanie urzędu szefa dyplomacji przez Joachima Chreptowicza uniemożliwiało realizację ustawowego prawa wglądu w sprawy zagraniczne przez wszystkich ministrów rządu polskiego (co naruszało punkt 6 regulaminu Straży) i wpływało na wiele „optymistycznych złudzeń” przywódców obozu reformatorskiego.350

Ze względu na dalszy bieg wydarzeń politycznych konflikt nie doczekał się rozstrzygnięcia. Z tych samych przyczyn nie dane było Chreptowiczowi wypełnić zalecenia Straży z 3 czerwca. Była to ostatnia tak stanowcza próba odzyskania wpływu na politykę zagraniczną, podjęta przez przywódców stronnictwa patriotycznego.

W połowie czerwca 1792 r. definitywnie rozwiały się wszelkie wątpliwości, co do reakcji dworów europejskich wobec wojny w Polsce. Zgodnie z poleceniem Wacława Kaunitza, 16 czerwca Benedykt de Cache przedstawił Chreptowiczowi notę z zawiadomieniem, że Austria nie ujmie się w Petersburgu za polską Konstytucją, gdyż w jej interesie leży przede wszystkim zachowanie ładu w stosunkach między trzema dworami. Oświadczenie to, jak się zdaje, zaskoczyło Chreptowicza, który dopiero po pełnym odczytaniu noty poprosił o jej przekazanie. Odmowa de Cachego wprawiła ministra w zakłopotanie, skłaniając go w końcu do ujawnienia jego osobistych zapatrywań. Jak zanotował przedstawiciel Wiednia, Chreptowicz uważa upadek Konstytucji 3 Maja za rzecz przesądzoną, gdyż „wkrótce Polska znajdzie się w trudnej sytuacji. Zdaje sobie z tego sprawę Stanisław August, ale nie może hamować zapału oburzonego i mężnego narodu i musi liczyć się z jego nastrojami.”351 Zdaniem ministra, nadszedł już czas, aby zwrócić się do cesarzowej Rosji.352

W tym samym czasie potwierdziły się przypuszczenia podkanclerzego litewskiego o bezcelowości misji politycznej Ignacego Potockiego w Berlinie.353 Nie wykluczone, że bliska perspektywa powrotu marszałka do Warszawy (co nastąpiło 19 czerwca) skłoniła Chreptowicza do przyspieszenia decyzji w sprawie podjęcia rokowań z Bułhakowem.354 W tym celu król i jego podkanclerzy pospiesznie usuwali wszelkie przeszkody na drodze do ewentualnego kompromisu z Rosją. Służyć temu miały, trwające w ścisłej tajemnicy od kwietnia 1792 r., przygotowania do odwołania z placówki w Stambule Franciszka Piotra Potockiego.355 12 czerwca Chreptowicz zalecił Potockiemu natychmiastowe opuszczenie Turcji, usuwając w ten sposób prawne podstawy dla jego antyrosyjskiej działalności.356

Do przyspieszenia rokowań z Rosją mogły tymczasem skłaniać niepokojące doniesienia znad granicy pruskiej. W Straży Praw od początku czerwca z obawą traktowano utrudnienia czynione przez stronę pruską w spławie zboża i jego eksporcie na Wiśle pod Toruniem.357 Niepokojące informacje dochodziły z Wielkopolski.358

W tej sytuacji 18 czerwca 1792 r., w porozumieniu z królem, Chreptowicz zwrócił się do Bułhakowa z propozycją zawieszenia broni. Gdy poseł rosyjski oświadczył, że jest to możliwe jedynie pod warunkiem zaniechania obrony przez Polaków, minister natychmiast odpowiedział: „My sami widzimy, że nie ma dla nas innego sposobu ocalenia.” Jednocześnie wysunął propozycję oddania tronu polskiego wielkiemu księciu Konstantemu. „Jeśli imperatorowa się na to nie zgodzi - dodał - to może by się nam udało sojusz z Rosją wieczny lub na czas określony, na jakichkolwiek warunkach, z obowiązkiem wzajemnej przyjacielskiej pomocy, z prawem wojsk rosyjskich do przechodzenia przez terytorium Rzeczypospolitej, jak było dawniej, i z wygodnym traktatem handlowym.” Bułhakow nie odniósł się do propozycji. Zaznaczył jednak, że cesarzowa nigdy nie uzna dzieła ostatniego sejmu i będzie żądać zwołania kolejnego, pod węzłem konfederacji targowickiej. Minister był zakłopotany perspektywą tryumfu i zemsty malkontentów. Uspokojony, że Rosja nigdy nie pozwoli im na zbyt śmiałe postępki, przystał jednak na rady Bułhakowa, dotyczące treści i tonu listu królewskiego do Katarzyny II.359

Po ustaleniach ogólnych, przyjętych 21 czerwca na sesji Straży Praw,360 Chreptowicz udał się do Bułhakowa z gotowym już listem, spisanym pod dyktando Stanisława Augusta i bez wiedzy pozostałych członków rządu.361 Mimo to poseł rosyjski odrzucił go natychmiast po przeczytaniu, zasłaniając się podejrzeniami, iż widać w nim wpływ Ignacego Potockiego. Wtedy też podkanclerzy oświadczył: „Król polecił mi przekazać, że zmieni wszystko, co uzna Pan za konieczne.” Po naniesieniu poprawek przez Bułhakowa, Chreptowicz pojechał do Zamku, skąd wrócił po kilku godzinach. W zredagowanej ponownie treści noty polskiej Bułhakow dokonał jeszcze kilku zmian.

22 czerwca Chreptowicz wręczył na ręce Bułhakowa ostateczną wersję listu do cesarzowej Rosji.362 Wyraził przy tej okazji osobistą nadzieję – bardzo znamienną dla jego zapatrywań - że ewentualny kompromis nie będzie wykluczał zachowania niektórych zmian ustrojowych, przyjętych przez ostatni sejm. Obawy ministra dotyczyły głównie losu „Prawa o miastach”. Natychmiast Bułhakow rozwiał je jednak krótkim oświadczeniem, iż Rosji sprawa ta nie interesuje.363 Zapewne tym samym kurierem została wysłana depesza do Debolego, zawierająca zbiór polskich propozycji w sprawie zakończenia wojny. W następnych dniach Chreptowicz poinformował o zaszłych wydarzeniach pozostałych przedstawicieli Polski za granicą, uzasadniając decyzję o rozpoczęciu rokowań złą sytuacją na froncie. Szef dyplomacji nie przewidywał w tym czasie poważniejszych zadań dla korpusu polskiego poza granicami kraju. W relacjach wysyłanych z jego kancelarii dominowały wydarzenia z frontu, mające służyć umocnieniu wiary w celowość negocjacji z Rosją.364

W tym samym czasie Chreptowicz wyraźnie bagatelizował ostrzeżenia, wskazujące na bliską perspektywę interwencji pruskiej w Polsce. Dopiero 18 lipca (ponad sześć tygodni od pierwszych doniesień z pogranicza) zwrócił się do Lucchesiniego z zapytaniem, czy prawdziwe są „zamiary wojska pruskiego wkroczenia do krajów Rzeczypospolitej.” Odpowiedź posła, podkreślającego, że „takowego wejścia lękać się nie należy”, usatysfakcjonowała ministra.365 Przy tej okazji Lucchesini zaprzeczył zarzutom, jakoby Prusacy czynić mieli utrudnienia kupcom polskim na Wiśle pod Toruniem. Zdaniem posła, „ani za czasu Deputacji, ani za czasu teraźniejszej Straży nie było urzędowej rekwizycji.”366 Postawa, którą przyjął podkanclerzy litewski przekonywała, że od samego początku nie dopuszczał on możliwości wkroczenia wojsk pruskich, śledząc – z prasy i depeszy Oraczewskiego – doniesienia o zaangażowaniu Berlina w rozgrywkę przeciw Francji.367

W atmosferze wyczekiwania na reakcję Katarzyny II, w pierwszej połowie lipca pojawiły się w Warszawie nowe oznaki zaniepokojenia. Na miejsce umiarkowanego optymizmu polityków polskich - umacnianego przez czerwcowe doniesienia Debolego368 – wstąpiły realne obawy. „Już tedy się WKMość nie łudź tą dobrą nadzieją, którą Bułhakow daje – pisał Deboli 7 lipca – bo i on sam nie wie co się tu święci. Armistitium [rozejm –KT], że będzie odmówione(...) ja bym się o to wprzód założył. Już ja to zawczasu przepowiedziałem WKMości i panu Chreptowiczowi w listach(...), że jeżeliby przyszło do armistitium, tedy w ciągu onego nasi generałowie powinni się mieć na ostrożności jak w dzień batalii(...). Tak są rzeczy, a nie inaczej. Albo się bić potrzeba do upadłej, albo się zupełnie poddać.”369

W obliczu niepokojących doniesień z Petersburga ponownie uległy nasileniu kontakty Chreptowicza z Bułhakowem. Nie wykluczone, że Stanisław August, kanałami wiodącymi z ambasady rosyjskiej, pragnął przestrzec dwór petersburski przed niebezpiecznymi dla Rosji konsekwencjami narzucenia Polakom bezwarunkowej kapitulacji. Jak się wydaje, właśnie z tych przyczyn, podczas rozmowy z Bułhakowem, Chreptowicz oświadczył, iż „król ma zamiar zwołać sejm, przedstawić mu sytuację i rozwiązać go.” Słowa te - które niewątpliwie mogły być przestrogą przed zaognieniem stosunków politycznych w Polsce - zostały jednak właściwe zinterpretowane przez posła. Bułhakow z miejsca zaznaczył, że krok taki byłby dla króla najgorszym z możliwych.

17 lipca Chreptowicz ponownie odwiedził Bułhakowa. Tym razem zawiadomił go o naciskach patriotów, żądających od króla wyjazdu na front. Bułhakow odpowiedział, że byłby to błąd polityczny, gdyż tylko w Warszawie Stanisław August może czuć się bezpieczny. W ten sposób przeciął spodziewaną dyskusję. Wydaje się zresztą, że argumenty posła podkanclerzy uważał za słuszne. Wszelkie wątpliwości żywione w Warszawie w sprawie postawy Katarzyny II rozwiał po chwili Bułhakow, stwierdzając, że najlepszą gwarancją bezpieczeństwa dla króla będzie akces do konfederacji targowickiej, który powinien nastąpić wkrótce po wkroczeniu Rosjan do stolicy Polski.370

Tymczasem 21 lipca nadeszła do Warszawy odpowiedź cesarzowej Rosji. Bułhakow postanowił wręczyć deklarację bez zwłoki Chreptowiczowi, wzywając w tym celu ministra spraw zagranicznych do swej rezydencji na Miodowej. Podkanclerzy zapewne nie był zaskoczony treścią petersburskiej noty, zgłaszającej żądanie bezwarunkowej kapitulacji, rozpuszczenia wojsk i usunięcia z otoczenia Stanisława Augusta „ludzi podejrzanych”. Obawiając się jednak o reakcję monarchy, udał się najpierw na naradę do pałacu prymasa. Stamtąd dopiero podążył do Zamku Królewskiego.

Stanowisko, które w tym momencie reprezentował podkanclerzy nie budzi wątpliwości. Minister gotowy był przełamać spodziewane opory Stanisława Augusta, dążąc do przyjęcia deklaracji rosyjskiej zgodnie z radami Bułhakowa. Jak się wydaje, cel osiągnął jeszcze tego dnia, przekonując króla, że abdykacja za cenę ratowania zapisów Konstytucji (o czym monarcha wspominał spontanicznie w rozmowie z Chreptowiczem) nikomu już nie pomoże.371

W świetle konferencji, odbywanych w czasie wojny przez Chreptowicza z Bułhakowem, uderza postawa szefa dyplomacji, który nie podjął ani jednej próby równorzędnych rozmów z przedstawicielem Rosji. Defetyzm ministra szedł w parze ze słabością jego charakteru, dyskwalifikującą go niewątpliwie jako dyplomatę.372 Z tej perspektywy wymowne świadectwo wystawił mu Bułhakow: jego „dobre intencje i sprzyjanie mi zawsze były pomocne.”373 Nowsza historiografia nie wzbogaciła dotąd wiedzy zebranej przez dawnych historyków – M. Kostomarowa, S. Sołowiewa i W. Smoleńskiego. Niemniej jednak jest rzeczą pewną, że postawa Chreptowicza była jednym z głównych bodźców, skłaniających króla do bezwarunkowego złożenia broni. Fakt ten na swój sposób ukazywał anonimowy dwuwiersz, krążący w tamtym czasie po ulicach Warszawy:

Jedno hasło dla niego: opatrzność boska!
Całą radą Chreptowicz i pani Grabowska!

Podkanclerzy litewski nie odmienił już swego stanowiska w obliczu demonstracyjnych deklaracji monarchy, który nazajutrz po otrzymaniu noty petersburskiej - na zamkniętej dla patriotów konferencji „familijnej” - objawił swoje wątpliwości, graniczące z wolą kontynuowania walki.374 W tej sytuacji Chreptowicz z niepokojem oczekiwał ostatecznej decyzji króla. 23 lipca 1792 r. na nadzwyczajnym posiedzeniu Straży Praw otwarcie wystąpił z naglącym oświadczeniem, aby „nie puszczać rzeczy w odwłokę”. W wyniku głosowania znalazł się w grupie siedmiu dygnitarzy (na sześciu przeciwnych), którzy opowiedzieli się za akcesem Stanisława Augusta do Targowicy.375

Wydarzenia na Zamku 23 lipca przesądziły o końcu zwierzchnictwa Chreptowicza nad polską dyplomacją. Jednocześnie akt przystąpienia Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej oznaczał kres samodzielności polskiej polityki zagranicznej. 25 lipca podkanclerzy litewski poinformował polskich dyplomatów (akredytowanych przy dworach obcych) o wypadkach zaszłych w Warszawie.376 Trzy dni później rozesłał do nich niemal jednobrzmiące depesze: „Po uczynionym powyższym akcesie bieg traktowania ważniejszych czynności wstrzymany do dalszego urządzenia, a tymczasem korespondencja zawierać będzie tylko uwiadomienie o tutejszych czynnościach.”377

7. Inne czynności ministerialne Joachima Chreptowicza

W ciągu ponad czternastu miesięcy sprawowania zwierzchnictwa nad polską dyplomacją liczba obowiązków spływająca na Chreptowicza była wyjątkowo duża. W warunkach niezwykle skomplikowanego położenia Rzeczypospolitej, już sama realizacja rutynowych czynności stanowiła źródło znacznego obciążenia - prowadzenie korespondencji z placówkami polskimi poza granicami kraju (ich liczba u schyłku tego okresu wynosiła 17),378 nadzór nad negocjacjami, realizacją traktatów oraz cykliczne komunikowanie o stanie bezpieczeństwa Rzeczypospolitej magistraturom rządowym i parlamentowi. Spoglądając z tej perspektywy, Chreptowicz należał do najaktywniejszych ministrów, członków Straży Praw. Od chwili nominacji tylko z relacją o położeniu państwa wystąpił w sejmie cztery razy: 22 września, 3 listopada, 23 grudnia 1791 r. oraz 16 kwietnia 1792 r. Na ogólną liczbę 83 sesji Straży, opuścił zaledwie 14, w tym 13 „dla słabości zdrowia”. Zabierał głos 22 razy i przyjął na siebie załatwienie 54 spraw.379

Mimo to, trudno uznać podkanclerzego litewskiego za rzeczywistego kierownika polskiej dyplomacji. Nad sprawami zagranicznymi czuwał niezmiennie sam Stanisław August, który zachował pełny wgląd w depesze Chreptowicza. Do króla była adresowana znaczna część korespondencji zagranicznej, poruszająca ważniejsze problemy.380 Poważną rolę w nadzorze dyplomacji odgrywał także Ignacy Potocki. Marszałek litewski wywierał wpływ na nią co najmniej dwoma kanałami - jako przywódca stronnictwa patriotycznego (z jego rolą król nie mógł się nie liczyć) i twórca polityki „familijnej”, która zawiodła na placówki do Stambułu i Sztokholmu dwóch jego najbliższych krewnych – Piotra i Jerzego Potockich.

Wielce znamienny pozostaje fakt, że podkanclerzy litewski obejmował urząd ministra spraw zagranicznych pod naciskiem monarchy. Stanisław August – bodaj najlepiej znający charakter Chreptowicza - trafnie przewidział, że tym sposobem zapewni sobie ścisłą kontrolę nad dyplomacją. Wymownie brzmiały słowa króla z oznajmieniem o jego nominacji, skierowane do dyplomatów polskich w maju 1791 r.: „Teraz już nie od szesnastu osób, lecz od jednego ministra Chreptowicza raporty(...) dochodzić będą. Przyzwoity takowej korespondencji sekret będzie zachowany, a cokolwiek przez tego Chreptowicza będzie(...) pisywane, zawsze będzie z moją wiadomością i mego zdania.381 Opinię tę potwierdziły wkrótce działania ministra, który wypełniał „wolę WKMości” jako „najniższy podnóżek”, systematycznie odbywał konsultacje na Zamku, rutynowo oddając do wglądu królowi wszystkie depesze zagraniczne.382

Zgodnie z regulaminem Straży Praw, minister spraw zagranicznych był obciążony zbiorem licznych obowiązków, nie wiążących się bezpośrednio z realizacją podstawowych zadań polskiej dyplomacji. Wśród problemów powierzanych mu przez „króla w Straży”, znajdowały się często sprawy bardzo drobne, m.in. nadzór nad poszukiwaniem przestępców, podlegających obcej jurysdykcji, czuwanie nad rozstrzygnięciem sporów o szczegółowy przebieg granicy państwowej oraz roszczeniami finansowymi, zgłaszanymi w imieniu obcokrajowców.

W skutek interwencji Benedykta de Cachego, już na drugim posiedzeniu Straży Praw (21 czerwca 1791 r.) oddano Chreptowiczowi pod osobisty nadzór toczący się w Żytomierzu proces sądowy „w pretensjach zmarłego Żyda Feibela Herzberga.”383 Sprawy Żydów austriackich, przebywających w Rzeczypospolitej, dwukrotnie w tym czasie stawały się przedmiotem interwencji dworu wiedeńskiego. 2 lipca 1791 r. de Cache złożył jeszcze jedną notę, tym razem w sprawie „niejakiego Jana Zehendera, dawniej bankiera i fabrykanta w Czechach”, który po dokonaniu malwersacji w Pradze (w 1780 r.) wyjechał do Polski i ukrył się w pobliżu Warszawy pod przybranym nazwiskiem Reichsdorff. Straż Praw wydała w tej kwestii zalecenie: „Podkanclerzy Litt. jako minister pieczęci do interesów zagranicznych zniesie się z Komisją Policji dla wynalezienia, gdzieżby się tenże Zehender znajdował.”384

Do spraw większej wagi w stosunkach polsko-austriackich należały spory graniczne. Niezwykle charakterystyczny był protest de Cachego w sprawie braku polskich słupów granicznych w cyrkułach tarnopolskim i złoczowskim. Ubytek ich miał sięgać liczby 139.385 W wyniku interwencji posła austriackiego, Chreptowicz zmuszony był także do podejmowania kroków na rzecz rozstrzygnięcia problemu granicznej rzeki Wełnianki, płynącej między polskim starostwem dubienieckim a Galicją. Zaniepokojenie Wiednia budziła postawa miejscowych właścicieli, Polaków-poddanych austriackich z „zakordonowych” terenów. Dążyli oni do zmiany biegu granicy, poprzez kopanie rowów i sprowadzenia Wełnianki do swoich nadgranicznych wiosek.386 W podobnych sprawach interweniował Chreptowicz stosunkowo często. Nierzadko były to drobne spory o użytek łąk i pól na pograniczu austriackim.387 Niemniej jednak wymownie świadczyły o postawach tamtejszej ludności, dalekiej od akceptacji zmian politycznych, dokonanych po pierwszym rozbiorze.

Zadanie większej rangi powierzono ministrowi spraw zagranicznych 4 listopada 1791 r. Tego dnia doniesiono w Straży o możliwej aneksji przez Austrię, wyodrębnionej niedawno, niewielkiej wyspy na Wiśle pod Sandomierzem. Po rozpatrzeniu sprawy Chreptowicz donosił rządowi, iż zgodnie z obowiązującym traktatem granicznym (z 9 lutego 1776 r.) Austria posiada prawo do wszystkich wysp wiślanych na granicy. Układ ten jednak milczy w sprawie wysp uformowanych później. Zdaniem ministra, dawało to możliwość utrzymania w mocy wydanego już wcześniej zalecenia Straży, aby trwać w strzeżeniu „granic Rzplitej bez naruszenia jednak na tejże kępie znaków granicznych, jakie się na niej znajdują.”388

Wiele problemów dostarczyła Chreptowiczowi sprawa „jeńców” tatarskich, którzy zbiegli z oddziałów rosyjskich, operujących w Mołdawii, i osiedlili się pod miastem Winnica na polskiej Ukrainie. Podkanclerzy z uwagą śledził ich postępowanie, świadomy kosztów utrzymania uchodźców oraz groźby narażenia Rzeczypospolitej na zarzuty Rosji. O słuszności tych obaw przekonywały doniesienia znad granicy. Tatarzy unikali oddania się pod polską jurysdykcję, jednocześnie zgłaszając roszczenia finansowe. W lipcu 1791 r. dowódca twierdzy w Kamieńcu Podolskim, gen. Józef Orłowski, informował Chreptowicza o prośbach Tatarów w sprawie wypłat żołdu. Donosząc o poniesionych z tego tytułu kosztach (miały one sięgać 800 złp.) upraszał o pomoc, aby „odebrać wydane na utrzymanie jeńców w Chocimiu z Turek powracających pieniądze od Departamentu Interesów Cudzoziemskich.”389

Plany skierowania Tatarów przez Chocim na tereny Turcji stały się tymczasem źródłem zaniepokojenia Austrii, która w osobie de Cache’go wyraziła gotowość do nadzoru ich ewakuacji z Rzeczypospolitej.390 Był to kulminacyjny moment nadziei na rozwiązanie problemu. Późniejsze trudności, czynione przez austriackiego dowódcę Chocimia, Canto d’Irli, skłoniły Chreptowicza do podjęcia działań na dworze wiedeńskim. W tym celu minister wydał zalecenie F.K. Woynie, aby ten żądał rezygnacji Austrii z czynienia przeszkód na „granicy chocimskiej”.391 Starania te jednak nie przyniosły rezultatów, zmuszając Rzeczpospolitą do ponoszenia kosztów utrzymywania „jeńców” na swym terytorium.392

Przedmiotem licznych interwencji Chreptowicza były również liczne sprawy sporne pomiędzy Polską i Prusami. 15 grudnia 1791 r. Straż Praw przekazała na jego ręce rozsądzenie kwestii uchylania się Prusaków od płacenia ceł w litewskich Taurogach, „posesji króla IMci Pruskiego, a in dominio Rzplitej będących.”393 Już na następnej sesji, 22 grudnia, na wniosek Chreptowicza, Komisja Skarbowa otrzymała zalecenie sporządzenia szczegółowego wykazu ceł „w tej ścianie”, strat ponoszonych przez skarb litewski oraz podania przyczyn uchylania tamtejszych mieszkańców od obowiązków celnych.394 Wykonanie zadania zajęło Komisji blisko pięć miesięcy, przynosząc zaskakujące wyniki. Zaległości celne szacowano z Taurogów na lat kilkanaście. Na tej podstawie szef polskiej dyplomacji wręczył notę z zażaleniem w tej sprawie na ręce Lucchesiniego.395 W warunkach przymierza polsko-pruskiego, sprawa Taurogów mogła być traktowana jako dowód nieszczerych intencji dworu berlińskiego. Mimo to Chreptowicz, unikający zadrażnień we wzajemnych relacjach, odrzucał możliwość wystąpienia z ostrzejszym protestem.396

Z inną reakcją spotkały się doniesienia z województwa sieradzkiego, które trafiły pod obrady rządu w przeddzień interwencji rosyjskiej. 9 maja 1792 r. doniesiono w Straży o utrudnieniach czynionych tamtejszej ludności przez Prusaków, nakładających wyższe stawki akcyzy na wywożone z Polski zboże. Mimo osobistej interwencji u Lucchesiniego, Chreptowicz pozostał bezsilny wobec restrykcji Berlina, który z niechęcią spoglądał na szeroko rozwinięty polski handel rolny.397

Do obowiązków ministra należał także nadzór nad wymianą przestępców. 8 marca 1792 r. rząd polski został poinformowany o wydaniu przez Prusy dwóch kryminalistów, poszukiwanych w Rzeczypospolitej. W reakcji na ten krok zalecono Chreptowiczowi zbadanie możliwości wydania Prusakom niejakiego Dombrowskiego, przebywającego w Toruniu.398

Możliwe, że gest ze strony Berlina celowo poprzedził interwencję Lucchesiniego w sprawie sporu między magistratem Torunia a tamtejszym Kolegium Jezuickim, popieranym przez Prusy. 9 marca 1792 r. Chreptowicz przyjął notę z zażaleniem na działania władz Torunia, czyniących trudności Kolegium Jezuickiemu w odzyskaniu sumy 65 tys. florenów. Pretensje Kolegium dotyczyły posesji wokół Rubinkowa, zarządzanych przez magistrat miasta. Zdaniem Prusaków, żądania były uzasadnione, zaś interwencja Berlina wynikała z faktu, że część dóbr objętych konfliktem znajdowała się poza miastem i podlegała administracji pruskiej.399

Odpowiedź na notę przedstawił Chreptowicz już w czasie wojny z Rosją, w cieniu niezbitych dowodów zdrady pruskiego sojusznika. Po konsultacjach z polskim sekretarzem miast pruskich, Jerzym Mikołajem Kahlenem, w czerwcu minister nakazał magistratowi toruńskiemu wypłacenie żądanej sumy.400 W warunkach działań wojennych krok taki mógł być tłumaczony obawą przed reakcją Prus. Mimo ustępstw strony polskiej, władze pruskie wciąż jednak zgłaszały pretensje wobec „dóbr toruńskich”. Z tych przyczyn na początku lipca magistrat Torunia ponownie zwracał się do rządu polskiego z prośbą „łaskawej dla tegoż miasta pomocy w celu oddalenia zamachów, którymi toż miasto znajduje się zagrożone.”401

Do specyficznych zajęć szefa dyplomacji należał nadzór nad zwalczaniem procederu handlu żywym towarem. Rangę sprawy potęgował fakt, że podejrzanymi mieli być głównie poddani rosyjscy. W Warszawie wiedziano, że praktyka uprowadzania ludzi idzie w parze z wcielaniem porwanych w szeregi carskiej armii. Stąd Chreptowicz z uwagą śledził postępowanie władz ziemskich, wydających doraźne zarządzenia „dla zapobiegania rabunkowi ludzi przez Moskali.”402 Racje polityczne skłaniały ministra do unikania zadrażnień z Rosją. Z dużym niepokojem odebrał więc doniesienia z powiatu upickiego na temat osób, trudniących się „uprowadzaniem i sprzedażą ludzi.” Powiadomiony o planach postawienia przestępców przed Komisją Cywilno-Wojskową, wymownie przestrzegał, że problemy sądownicze nie mogą podlegać władzy wykonawczej.403 W wyniku nacisków Chreptowicza, sprawa przez trzy miesiące czekała na rozpatrzenie w sądzie. Zanim jednak zapadł wyrok oskarżeni umknęli z aresztu.404

Szerzące się obawy miejscowej ludności przed skrytą działalnością rosyjskich handlarzy stały się w końcu źródłem incydentu, zakończonego interwencją dyplomatyczną przedstawiciela Rosji w Warszawie. 22 września Bułhakow wręczył Chreptowiczowi notę z zażaleniem, iż „dwóch kapralów z pułku regularnego kozackiego mało-rosyjskiego, którzy w Mohylewie kupowali stal i inne rzeczy potrzebne, aresztowano na podejrzenie jakoby koczowali na ludzi.”405 Chreptowicz obiecał zbadanie sprawy. Niemniej jednak podobne incydenty powtarzały się w przyszłości.406

W atmosferze chłodu, panującego w stosunkach polsko-rosyjskich, konferencje Chreptowicza z Bułhakowem – poza dziedzinami z zakresu wielkiej polityki - rozpatrywały często problemy drobne: dezerterów rosyjskich, przebywających na terenie województwa bracławskiego, wymianę przestępców bądź wydawanie paszportów dla Rosjan przejeżdżających przez Polskę.407

Z pogranicza problemów polityki zewnętrznej i wewnętrznej, wiele uwagi poświęcił podkanclerzy nadzorowi nad śledztwem w sprawie buntów chłopskich na polskiej Ukrainie. 19 lipca 1791 r. Straż Praw zobowiązała ministra, aby napisał do Komisji Cywilnej województwa nowogródzkiego w celu sprowadzenia do Warszawy bogatego archiwum monasteru słuckiego.408 Zgromadzone tam materiały miały posłużyć jako dowód wobec osób oskarżonych o działalność wywrotową. W toku przygotowań do transportu archiwum wystąpiło jednak szereg trudności, wynikających z postawy duchownych-dyzunitów. Informował o tym Chreptowicza poseł nowogródzki i sędzia ziemski Michał Bernowicz, wyznaczony do transportu słuckich archiwaliów. Przy tej okazji do wiadomości ministra doszły sensacyjne pogłoski o planach zamachu na życie archimandryty słuckiego Porfiriusza Palmowskiego (związanego z dziedzicami fortuny Karola Radziwiłła). Odpowiedzialnym za przygotowania do zamachu miał być ihumen Sabba Palmowski, zwolennik pełnej rusyfikacji kościoła prawosławnego w Polsce.409 W ten sposób problem nabierał rangi politycznej. Z uwagi na materię sprawy, Chreptowicz nie pragnął szybkiego rozstrzygnięcia. Choć Protokoły Straży milczą na ten temat, w grę mogły wchodzić interesy osobiste (zachowanie względów wobec Radziwiłłów) jak i obawy przed reakcją Rosji. Zapewne dlatego szef dyplomacji zabiegał u Macieja Radziwiłła o zaniechanie utrudnień, czynionych kapłanom i cerkwiom w sprawowaniu liturgii. Stąd też ostatecznie Straż Praw odsunęła w czasie termin rozsądzenia sporu.410

Wśród niezliczonych spraw drobnych ciekawiej rysuje się inicjatywa charge d’affaires Zakonu Kawalerów Maltańskich Josepha de Maisonneuve’a. W liście pisanym z Berlina 2 sierpnia 1791 r. skierował on do Chreptowicza wniosek o przekazywanie na rzecz władz Zakonu pensji z wakującej w Polsce godności Wielkiego Przeora. Maisonneuve argumentował, iż „po dekrecie zapadłym przeciwko Adamowi” (tj. wyroku banicji nałożonym na Adama Ponińskiego) pensja ta, w zgodzie ze statutem Zakonu, należna jest zakonnym władzom zwierzchnim. Chreptowicz, zwyczajowo skrupulatny w sprawach finansowych, skłonił Straż ku odłożeniu decyzji do czasu zbadania sprawy i sprawdzenia zgodności żądań z prawem obowiązującym w Polsce.411 Decyzja ta zapobiegła perspektywie zwiększenia wydatków z funduszu zagranicznego i, w obliczu pogarszającego się stanu bezpieczeństwa Rzeczypospolitej, nie doczekała się już rozstrzygnięcia.

W świetle licznych obowiązków spływających na szefa dyplomacji, jaśniej rysują się przyczyny jego problemów zdrowotnych. Podkanclerzy często zapadał na zdrowiu, wprawiając tym w zakłopotanie Stanisława Augusta. Monarcha dotkliwie odczuwał problemy ministra. Stąd więc Chreptowicz czuł się w obowiązku wyrażać wdzięczność królowi „za łaskawą troskliwość o zdrowiu moim.” „Najduję się dziś zdrowszym – zapewniał w liście z 26 kwietnia 1792 r. – ale słabość jeszcze mnie nie zupełnie opuściła.”412

8. Finansowa strona działalności ministra spraw zagranicznych

Za przesłoną bieżących wydarzeń i realizacją podstawowych założeń polityki zagranicznej, Chreptowicz dokonywał wielu starań w celu polepszenia stanu finansów polskiego korpusu dyplomatycznego. Sądząc po ilości miejsca, jakie sprawa ta zajmowała w korespondencji ministra, należałoby uznać, iż był to jeden z zasadniczych celów przyświecających jego pracom. Zgodnie z punktem 5 regulaminu Straży Praw, szef dyplomacji był zobowiązany „utrzymywać wydatki sumy wyznaczonej przez sejm na potrzeby interesów politycznych i handlowych Rzplitej.”413 Niemniej jednak, wobec budżetu pozostającego w dyspozycji ministra, realizacja tego zadania nie należała do łatwych. Depesze zagraniczne ustawicznie sygnalizowały o niedostatku środków, przekazywanych placówkom poza granicami kraju. Nierzadko też wiązały się z tym wygórowane żądania dotyczące pensji, stawiane przez polskich dyplomatów.

Podstawą działalności resortu spraw zagranicznych był budżet ustanowiony mocą uchwały sejmowej 6 czerwca 1791 r. W skutek dyskusji przeprowadzonej w sejmie (na sesji 3 czerwca), zdecydowano o zamknięciu go w rocznej kwocie 1.500 tys. złp. Mocą tej samej uchwały posłowie przeznaczyli 300 tys. złp. „na nie przewidziane potrzeby Rzplitej.”414 W rozumieniu przywódców stronnictwa patriotycznego, sumy te miały zapewnić sprawne działanie korpusu dyplomatycznego. Hugo Kołłątaj w Listach Anonima optymistycznie szacował, że osiągnięcie tego celu „najmniej milion(...) kosztować będzie.”415 Nie wiemy jak budżet oceniał podkanclerzy litewski. Wielka ostrożność i zapobiegliwość w wydatkowaniu pieniędzy, nie pozwala jednak mieć wątpliwości, że przewidywał on nieuchronność przekroczenia limitu przyznanych ministerstwu finansów.

28 czerwca 1791 r. Komisja Skarbowa wypełniła postanowienia ustawy, przekazując „na interesa zagraniczne” kwotę 1.500 tys.złp.416 Przystępując do zarządzania budżetem ministerstwa, Chreptowicz natychmiast zdecydował o kroku, otwierającym możliwość częściowego pomnożenia przyznanych mu pieniędzy. Jak zauważył Fryderyk Moszyński (przeprowadzający po roku „egzamin” resortu), szef dyplomacji uczynił to „przez umieszczenie percypowanych rat u bankierów na procent, a po tym wydawania do nich succesive asygnacji.”417 Wielce pomocny w prowadzeniu finansów resortu stał się koniuszy Pius Kiciński, znany z pracowitości szef Gabinetu Stanisława Augusta.418

W przekonaniu Chreptowicza, kondycja finansowa służby zagranicznej wymagała śmiałych decyzji. Już w lipcu 1791 r. minister poczynił oszczędności kosztem przedstawicielstwa Rzeczypospolitej w Madrycie.419 Informowany o trudnej sytuacji tamtejszych dyplomatów odwołał Tadeusza Morskiego, wypłacając mu z góry pensję półroczną w wysokości 2.300 florenów. Pozostawiony na placówce Kajetan Zbyszewski został zawiadomiony, że podkanclerzy litewski postanowił tym samym, aby mu „powiększyć premio.”420

Podobną reakcję wywołał plan Stanisława Augusta, który latem 1791 r. nosił się z projektem powołania polskiego przedstawicielstwa w Turynie. Zdaniem ministra, zamiary monarchy nie odpowiadały możliwościom (zapewne też potrzebom) państwa. Stąd też podkanclerzy zalecał królowi rezygnację ze swych planów, gdyż „jest dziś niepodobieństwo o tym myśleć.”421

W tym samym czasie poważnych problemów dostarczały ministrowi często wygórowane roszczenia finansowe, zgłaszane przez dyplomatów polskich. Wymowne były żądania Feliksa Oraczewskiego. Wobec chłodu panującego w jego relacjach z podkanclerzym litewskim skarżył się on przed Stanisławem Augustem na niechęć Chreptowicza, która rzekomo była przyczyną opóźnień w wypłacaniu pensji. W związku z tym szef dyplomacji tłumaczył się przed królem: „Oraczewskiemu ja płacę bardzo punktualnie i płacę według indykacji.” Bierze on rocznie pensję w wysokości 4 tys. florenów, tj. taką „jaką najwięksi nasi ministrowie biorą.”422 Mimo to Oraczewski, u progu wiosny 1792 r., ponownie zarzucił ministrowi celową zwłokę w wysłaniu mu do Paryża Orderu Orła Białego.423 Zapewne dopiero w reakcji na tę interwencję, Chreptowicz komunikował królowi: „Diplomata dla Oraczewskiego i Bukatego jutro z rana prezentować będę do podpisu WKMci i do nich oznajmuję, że łaska WKMci dla nich w moich rękach złożona.”424 Cała procedura znalazła finał 12 kwietnia, kiedy obaj dyplomaci zostali w końcu kawalerami Orderu Orła Białego.425

O wiele dłużej ciągnęła się sprawa finansowych żądań Józefa Ankwicza. Decyzją Chreptowicza, późnym latem 1791 r. poseł polski w Danii został zwolniony z placówki na czas pobytu w Polsce. Warunkiem miała być czasowa rezygnacja z poborów, które rocznie sięgały sumy 3 tys. florenów.426 Widząc w tym szansę poczynienia oszczędności, Chreptowicz nie zamierzał ugiąć się przed pretensjami Ankwicza. Dlatego stanowczo bronił swojego stanowiska wobec Stanisława Augusta, nie godząc się, aby Ankwicz „siedząc w domu, brał połowę pensji 1500 fl.”427 Monarcha uznał racje Chreptowicza, traktując żądania posła polskiego jako zbyt wygórowane. Przewidując rezultat, podzielił opinię ministra, aby Ankwicz sam „pomiarkował z stanu kasy zagranicznej, co dla niego uczynić można.”428

W tym samym czasie Chreptowicz z wielką skrupulatnością prowadził nadzór bieżących potrzeb najważniejszych poselstw Rzeczypospolitej, w Petersburgu, Berlinie i Wiedniu.429 Kolejne asygnacje na wypłaty dla posłów były następstwem przydzielanych im zdań oraz aktualnych wydarzeń politycznych. W ten sposób 2 sierpnia 1791 r. ministerstwo wypłaciło na rzecz F.K. Woyny kwotę 2 tys. florenów.430 Asygnacja miała ułatwić realizację zadań, pozostających w związku z wiedeńską misją A.K. Czartoryskiego oraz przebiegiem interesujących Warszawę obrad kongresu w Pillnitz. Podobną rolę odgrywały asygnacje dla Debolego, które ten miał kierować na „sekretne ekspensa”, stosownie „do dobra publicznego naszej Ojczyzny.”431 Wypłacona kwota 1.930 florenów(28 października 1791), miała być użyta dla zdobycia przez posła ważkich informacji na temat śmierci Grzegorza Potemkina i jej reperkusji w Petersburgu.432

Istotny wpływ na zwiększenie wydatków Ministerstwa Spraw Zagranicznych miały doniesienia o zakończeniu konfliktu rosyjsko-tureckiego i podpisaniu pokoju w Jassach. 19 stycznia 1792 r. Chreptowicz zwrócił się do Komisji Skarbu Koronnego o wypłacenie kwoty 375 tys. złp. „na interesa zagraniczne.”433 Suma ta, przekraczająca fundusz „na nie przewidziane potrzeby”, zapowiadała wzmożenie aktywności polskiej dyplomacji w celu zapobieżenia rodzącemu się niebezpieczeństwu. Cztery dni później żądana kwota, po wydaniu asygnaty przez króla, została wypłacona.434

Charakterystyczną cechą polityki finansowej szefa polskiej dyplomacji były niezmiennie bardzo staranne i szczegółowe rozliczenia wydatków na fundusz zagraniczny. W dużej mierze dzięki temu sprawnie przebiegały wypłaty dla polskich dyplomatów. W związku z kolejną ratą pensji dla korpusu zagranicznego, Chreptowicz pisał do króla: „Wszystkim dyplomatycznym zagranicą podpisałem asygnacje do kasy.(...). Woyna i Deboli jeszcze nie przysłali regestrów ekspensu.(...). Dziś przyślę WKMci specyfikacje wszystkich, którzy już z kasy odebrali, a dla których leżą pieniądze.”435

Gospodarowanie Chreptowicza budżetem ministerstwa przyniosło dodatni bilans. Potwierdziła to niebawem lustracja resortu, dokonana pod okiem Fryderyka Moszyńskiego już po zwycięstwie Targowicy (możliwa jedynie dzięki starannemu gromadzeniu kwitów i asygnacji w kontrolowanym ministerstwie). Moszyński wykazał, że w czasie „urzędowania JW. Chreptowicza(...) było wydatków podług tabel 1.547.210 złp.” W kasie ministerstwa pozostało „na dalsze wydatki zagraniczne” 118.215 złp.436 Wydany wkrótce „kwit” sejmowy - z godną uwagi dokładnością – ogłosił, że minister za sprawą odsetek bankowych pomnożył fundusz resortu jeszcze o 16.805 złp. i 7,5 gr.437

W świetle fatalnej sytuacji finansowej korpusu zagranicznego w czasach konfederacji targowickiej, gospodarka Chreptowicza pieniędzmi resortu przyniosła mu jednogłośne uznanie. Powszechny szacunek budził przede wszystkim sposób zarządzania budżetem, uwalniający ministra od wszelkich podejrzeń o malwersację pieniędzy. „Funduszu na sprawy zagraniczne – pisał z podziwem do Chreptowicza kanclerz Jacek Małachowski – w ręku swoim trzymać nie chciałeś, ale składałeś go u bankierów podług upływających rat na procent, i że ten procentowy zysk równie na interesa Rzplitej obróciłeś, eksponowaniem i wystawianiem własnego majątku(sic!).”438

Mimo frontalnej krytyki Sejmu Wielkiego, prowadzonej w czasach Targowicy, rozliczenie finansów Ministerstwa Spraw Zagranicznych przyniosło ocenę dodatnią. Był to rezultat dążeń „egzaminatorów”(na ogół silnie związanych z królem) do umocnienia nadszarpniętego w ostatnim okresie autorytetu monarchy. Tym bardziej walory „skrupulatnej delikatności JWPana Dobrodzieja” jaśniały na tle powszechnego jurgieltnictwa i upadku probierzy moralnych. „Przeto My Król wraz z Sejmującymi Stanami – głosiła ustawa z 8 listopada 1793 r. – usługę jego publiczną, jako cnotliwie, i przykładnie dopełnioną, wdzięcznie przyjmujemy(...).”439 Działalność Chreptowicza nie spotkała się w izbie z żadnym głosem krytyki. I tak też Jacek Małachowski donosił kanclerzowi z forum kończącego obrady rozbiorowego Sejmu grodzieńskiego: „(...)ekstrakt legalizowany, kwitu przez Sejm JWWPanu Dobrodziejowi jednomyślnością wydany bez najmniejszych żadnego z sejmujących trudności.”440

Zakończenie

Akces Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej zamknął jeden z najbardziej burzliwych okresów w karierze Chreptowicza. Nie zamierzając podejmować współpracy z przywódcami Generalności, w najbliższych miesiącach usuwał się z życia politycznego. Niezachwianą pozostała jedynie lojalność wobec monarchy, przy którym Chreptowicz zdecydowany był pozostać mimo ostrego antykrólewskiego kursu ze strony targowiczan.441 Z tych przyczyn uchylił się od wyjazdu do Brześcia Litewskiego, gdzie wkrótce nastąpić miało połączenie konfederacji obojga narodów.442 Wyraźny dystans wobec zdrajców sprawił, że w oczach przywódców stronnictwa patriotycznego - opuszczających kraj przed represjami – Chreptowicz zachował minimum godności i mógł cieszyć się estymą. Stąd wyrazy deklarowanej „ufności” i kierowane w jego stronę znamienne zapytania, czy „z tej tak otwartej rezygnacji króla wypadnie co pomyślnego dla Polski.”443

W sierpniu 1792 r. podkanclerzy litewski został pozbawiony atrybutów władzy w resorcie spraw zagranicznych. Generalność zastrzegła sobie wyłączność w kontaktach z przedstawicielami obcych państw, zakazała pieczętowania patentów, dyplomów oraz przywilejów.444 Wkrótce spadł na Chreptowicza obowiązek złożenia przysięgi na wierność władzom konfederacji targowickiej, co uczynił niespiesznie – wraz z urzędnikami Gabinetu do Ekspedycji Zagranicznych – dopiero 11 października 1792 r. w Pałacu Teatyńskim.445 W tym samym czasie, wraz Jackiem Małachowskim, doczekał się ze strony targowiczan opinii tyleż znamiennej, co uwalniającej go od niebezpieczeństwa represji: „(...) wy godni w Ojczyźnie mężowie – głosiła odezwa targowicka - ciągle z urzędów swoich patrząc na zagraniczne interesa, najjaśniej doglądacie jej, dostrzegaliście i dostrzegacie, że sejm niedawno zgasły wywrócić Rzeczpospolitą, a postawić na jej ruinach monarchię przedsięwziął(...).”446

W zawirowaniach politycznych, towarzyszących tarciom pomiędzy targowiczanami a królem, Chreptowicz nie brał już czynnego udziału. Powoli usuwał się z życia politycznego, celowo unikając sygnowania decyzji, legitymizujących Targowicę.447 Wciąż jednak był obecny w kalkulacjach politycznych króla, który chciał w nim widzieć swojego kandydata na wakujące urzędy.448 W ten sposób, niemal w przeddzień rozpoczęcia obrad Sejmu grodzieńskiego, 14 czerwca 1793 r. otrzymał kanclerstwo wielkie litewskie. Do Grodna już jednak nie przybył i urzędu nie objął.

Śmierć syna Ignacego (w maju 1793 r.) wstrząsnęła zdrowiem sędziwego ministra.449 Wkrótce udał się „do wód” Karlsbadu, „dla konserwacji zdrowia na usługach Rzplitej starganego.” Informowany o przebiegu ostatniego sejmu, zdecydował na dłużej pozostać za granicą, budząc tym nieskrywaną zazdrość wielu statystów grodzieńskich: „(...)oderwaniem się na czas od ciężarów urzędu swego – pisał Jacek Małachowski – oszczędziłeś sobie przykrości w przypatrzeniu się co i jak się tu działo.”450 Po skończonej kuracji wyjechał do Rzymu, gdzie zastała go niespodziewana wiadomość o wybuchu powstania w Polsce. Przebieg insurekcji kościuszkowskiej śledził już z nieodległego Wiednia, gdzie przebywał wraz z liczną polską arystokratyczną emigracją. A mimo to, nie uniknął oskarżeń ze strony części przywódców insurekcji, sądzących, że to jego działania wstrzymywały powstanie na Podlasiu. Do kraju powrócił już po trzecim rozbiorze. Jeszcze raz przybył wtedy do boku polskiego monarchy, mieszkając wraz z nim na zamku grodzieńskim tuż przed abdykacją.451

Odtąd, aż do śmierci w 1812 r., pozostał z dala od polityki. W spisanym wkrótce „Pamiętniku Rodu” jeszcze raz dał wyraz swoim poglądom. Szczerze ubolewał nad rozbiorem Rzeczypospolitej „siłą sąsiedzkich potencji”. Dotknął go też panujący w kraju nastrój silnej depresji. Tym bodaj tłumaczyć należy typową dla wielu współczesnych skłonność do biernego podporządkowania się systemowi rządów zaborczych. „W nowym rzeczy narodowych porządku” dostrzegał objawy trwałości. Odtąd skłonny był angażować się wyłącznie w inicjatywy o charakterze naukowym, znajdując się m.in. pośród założycieli warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.452

*

Łatwo zauważyć, że trwająca ponad trzydzieści lat kariera polityczna Joachima Chreptowicza zamknęła się niemal dokładnie w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z monarchą łączyło go niemal wszystko – poglądy polityczne, oświeceniowa umysłowość, zamiłowania kulturalne i artystyczne. Królowi zawdzięczał awanse i zaszczyty, które wyniosły go do kręgu najbardziej wpływowych dygnitarzy Rzeczypospolitej. W zamian monarcha zdobył w Chreptowiczu oddanego współpracownika i przyjaciela, który podzielał jego głębokie pragnienie unowocześnienia gmachu państwa. Tragedia pierwszego rozbioru utwierdziła ministra w przekonaniu, że reformy wewnętrzne dokonane wbrew Rosji muszą zakończyć się klęską. W tej sytuacji stał się Chreptowicz filarem rządów królewsko-ambasadorskich, widząc w nich system nie zamykający drogi dla umiarkowanych przeobrażeń kraju. Potwierdził to jego twórczy wkład w ustanowienie Komisji Edukacji Narodowej, prace nad Kodeksem Zamoyskiego, roboty sejmikowe oraz inicjatywy prawodawcze i gospodarcze.

Z pewnością bliska jego ówczesnym zapatrywaniom była maksyma biskupa Ignacego Krasickiego (z którym cyklicznie współpracował na łamach „Monitora”): „Jeśli słodko jest umierać za Ojczyznę, cóż bardziej pożądanego niż żyć dla niej?” Stąd lęk przed możliwością zerwania gwarancji rosyjskich i zaprzepaszczenia szans, jakie dawał stabilny - chociaż oparty na obcej zależności - układ geopolityczny. Podobnej wymowy nabierają słowa – Paci et Libertati - utrwalone na frontonie pałacu szczorsowskiego - wykładnia jego poglądów oraz dystansu, jaki w głębi duszy żywił dla wszystkich orędowników rewolucyjnych zmian porządku społecznego-politycznego.

Nigdy do końca nie pogodził się z faktem zniesienia gwarancji rosyjskich, żywiąc ciągłe obawy przed odwetem Katarzyny II. Dlatego stanowczo potępił działalność obozu reformatorskiego, który nadał kierunek polityce Sejmu Czteroletniego. W tym momencie, po zerwaniu przez sejm gwarancji rosyjskich, mógł powiedzieć słowami Ignacego Krasickiego: „Czyniłem com mógł, bolałem na zawiedzione nadzieje: ażem rytmu tego użył, nie sądzę się być godnym naganienia.”453

Nie sposób pominąć twórczego wkładu w ustanowienie praw sejmowych, zmierzających do modernizacji ustroju. Mimo nieufności, graniczącej z niechęcią wobec patriotycznych „głowaczy”, Chreptowicz zdradzał wyraźne „skłonności do nowego systemu.” Rozumiał, że Sejm Wielki otworzył niepowtarzalną szansę dokonania przeobrażeń wewnętrznych. Niekwestionowana erudycja i bogate doświadczenie, pozwoliły mu znaleźć się w gronie twórców Prawa o Miastach. Zasługi te doczekały się w historiografii wyważonej oceny.

Inaczej wypada ocenić działalność dyplomatyczną Chreptowicza, związaną z okresem sprawowania przez niego funkcji ministra spraw zagranicznych. Zasadnicza koncepcja podkanclerzego litewskiego, zakładająca skłonienie Katarzyny II do rezygnacji z protektoratu nad Polską, okazała się utopią. Także nadzieje pokładane w stanowisku Austrii i Prus, zdawały się zaprzeczać opinii, jakoby Chreptowicz posiadał zdolność krytycznej i trafnej oceny uwarunkowań politycznych. Szacunku patriotów nie przyniosła mu również postawa wobec Bułhakowa, daleka od cech, które powinien reprezentować przedstawiciel niepodległego państwa.454

Wytykane przez przywódców stronnictwa patriotycznego cechy charakteru ministra – „słabość duszy, nałóg ulegania okolicznościom i strach przed Moskwą”455 - uległy potwierdzeniu w krytycznej chwili interwencji rosyjskiej w Polsce. Chreptowicz z miejsca odrzucił zasadność prowadzenia zbrojnej obrony, demaskując zarazem własny defetyzm w rozmowach z Bułhakowem. Doprowadziło to do rażącego i zgubnego rozdźwięku między wysiłkami orędowników walki a przedsięwzięciami ministra, natychmiast uginającego się pod żądaniami posła rosyjskiego.

Z tej perspektywy zasadna wydaje się opinia ks. Waleriana Kalinki, który przed z górą stu laty określał współpracowników króla słowami: „głowy mocne, charaktery wątłe.”456

Podsumowując życie ex-kanclerza, jego przyjaciel i wieloletni współpracownik, Michał Zaleski, ze smutkiem zauważał: „Nie w tym czasie żył Chreptowicz, żeby go szczęście publiczne wsławiło; i on jak wielu cnotliwych, raczej wymówki od winy, niż chwały w potomności czeka.”457 Wybitne zasługi na polu publicznym nie wystarczyły, aby pamięć jego dokonań przetrwała w następnych pokoleniach. Towarzyszyły im „prorosyjskie” cienie „gabinetowej” działalności kanclerza, które w okresie zbrojnych walk o niepodległość musiały budzić najgorsze skojarzenia.

Dziś, po ponad 200 latach, w zmienionych okolicznościach politycznych, Chreptowicz musi pozostać przede wszystkim jednym z najwymowniejszych symbolów tragedii stanisławowskiej Polski. Losy polityczne ostatniego kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego aż nadto dowodzą prawdy, że każda, nawet najwybitniejsza postać historyczna jest zdeterminowana współczesną sytuacją, na wiele sposobów ograniczającą możliwości osiągania najszczytniejszych celów. Dobre intencje, idące w parze z wybitnymi cechami osobowymi, nie mogą jednak stanowić wystarczającej podstawy do rehabilitacji polityka, który łączył w sobie tak wiele paradoksów człowieka Oświecenia. Wypada więc pozostać przy tezie, że niezwykle bogata biografia polityczna Joachima Litawora Chreptowicza na zawsze bodaj pozostawi go pomiędzy sławą a potępieniem, pośród postaci tak jasno symbolizujących fenomen i tragedię polskiego „odrodzenia w upadku.”

1 W. Kalinka, Ustawa Trzeciego Maja. Ustęp nie wydrukowanego trzeciego tomu „Sejmu Czteroletniego”, Kraków 1896, s. 14; L. Wegner, Dzieje dnia trzeciego i piątego maja 1791, Poznań 1865, s. 41; E. Rostworowski, Legendy i fakty, s. 346-349.

2 Stanisław August do M. Glayre’a, Warszawa 21 VI 1791, Stanisław Poniatowski i Maurycy Glayre, s. 116.

3 J. U. Niemcewicz, op. cit., s. 183-184.

4 Problem ten nakreślony został m.in. w podrozdziale: Publicystyka polityczna wobec Chreptowicza w dobie Sejmu Wielkiego (r. II).

5 K. Bartoszewicz, op. cit., s. 31. Autor wskazuje hipotetycznie na dzień 27 kwietnia.

6 S. Poniatowski, Pamiętniki synowca Stanisława Augusta, oprac. J. Łojek, Warszawa 1979, s. 82. Zapewne w tym samym czasie król powierzył tajemnicę również swemu bratankowi, który początkowo przyjął ją z wahaniami i wyraźnym niepokojem.

7 K. Bartoszewicz, op. cit., s. 32.

8 T. Czacki, Wstęp do mowy na pochwałę Chreptowicza, [w:] A. Osiński, O życiu i pismach Tadeusza Czackiego, Krzemieniec 1816, s. 404-405.

9 Protokoły...Deputacji Spraw Zagranicznych, sesja 29 IV 1791, k. 387.

10 B. Dembiński, Polska na przełomie, s. 477.

11 T. Czacki, Wstęp do mowy..., s. 404-405.

12 Stanisław August do M. Glayre’a, Warszawa 21 VI 1791, s. 123; K. Bartoszewicz, op. cit., s. 32, i in.

13 K. Bartoszewicz, op. cit., s. 32. Por. W. Kumaniecki, Litwa a Konstytucja 3 Maja, Warszawa 1917, s. 9, 12.

14 Protokoły...Deputacji Spraw Zagranicznych, sesja 1 V 1791, k. 386.

15 „Assekuracya”, AGAD APPot 100, t. II, k. 1-3. Faksymile Asekuracji [w:] B. Dembiński, Polska na przełomie, po s. 486.

16 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 13 VIII 1791, op. cit., s. 86.

17 Protokół...Deputacji Spraw zagranicznych, sesja 3 V 1791, k. 388.

18 K. Bartoszewicz, op. cit., s. 71.

19 Na istnienie pozarządowego ośrodka decyzyjnego w okresie po 3 maja 1791 r. zwrócił uwagę Łukasz Kądziela w artykule pt. „Rok realizacji reform majowych (1791-1792)”, [w:] Rok monarchii konstytucyjnej. Piśmiennictwo polskie lat 1791-1792 wobec Konstytucji 3 Maja, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 1992, s. 16. Spostrzeżenia Kądzieli potwierdza korespondencja Chreptowicza z królem, znajdująca się w BCzart (rkps 920).

20 J. J. Sievers do J. Igelstroema, Grodno 28 I 1794, [w:] J. J. Sievers, op. cit., s. 185.

21 A. F. Goltz do Fryderyka Wilhelma II, Warszawa 15 VI 1791, op. cit., s. 70.

22 Gazeta Warszawska, nr 40, 17 V 1791, Suplement.

23 Realizację swych zamierzeń król uzależniał od ustępstw patriotów, które legitymizowałyby jego decyzje personalne. Wiemy, że przy obsadzaniu ważniejszych urzędów monarcha był świadom nikłych szans każdego z kandydatów, który „nazbyt jest podejrzany całej tej partii, która od dwóch lat sejmem rządzi.” Zob. Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 3 XII 1791, AGAD Zb. Pop. 413.

24 J. Wojakowski, Straż Praw, Warszawa 1982, s. 96-97. Do wniosków takich mógł skłaniać monarchę także list Szczęsnego Potockiego, który określał wprost Konstytucję „spiskiem na Rzplitą uknowanym.” Zob. Sz. Potocki do Stanisława Augusta, Wiedeń 30 V 1791, AGAD Zb. Pop. 392, k. 1.

25 M. Wolski, op. cit., s. 113.

26 Stanisław August do F. Bukatego, Warszawa 7 V 1791, AGAD Zb. Pop. 413; K. Bartoszewicz, op. cit., s. 168.

27 Tenże do M. Glayre’a, Warszawa 21 VI 1791, op. cit., s. 123.

28 W. Smoleński, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1896, s. 40.29 „Creandi”, AGAD Zb. Pop. 369, k. 123-124.

30 H. Kołłątaj, O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej, s. 322.

31 A. Deboli do Stanisława Augusta, Petersburg 20 V 1791, [w:] J. Łojek, Misja Debolego w Petersburgu w latach 1787-1792, Wrocław 1962, s. 134.

32 Stanisław August do M. Glayre’a, Warszawa 21 VI 1791, op. cit., s. 123.

33 H. Kołłątaj, O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej, s. 322. Za fakt godny uwagi wypada zatem uznać, że polityk ten w „Listach Anonima” podkreślał potrzebę postawienia na stanowisku szefa dyplomacji jednego z czterech kanclerzy. Zob. Tenże, Listy Anonima, t. I, s. 218.

34 J. U. Niemcewicz, op. cit., s. 186.

35 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 13 VIII 1791, op. cit., s. 86. Nie mniej znamiennie brzmią słowa, wypowiedziane przez Chreptowicza w obecności posła rosyjskiego, Jakowa Bułhakowa: „Wy mienia ugoworili wajti w Strażu, a ja wsiegda był niedawolien etimi diełami.” Zob. M. Kostomarow, Posliednije gody Rieczipospolitoj, St. Petersburg 1870, s. 448.

36 Protokół...Deputacji, sesja 13 V 1791, k. 389.

37 „Listy kredytowe” w papierach Chreptowicza, AGAD Zb. Pop. 405, k. 3.

38 Protokół...Deputacji, sesja 17 V 1791, k. 391-392.

39 Głos J. Chreptowicza, sesja 76 z 17 V 1791, AGAD ASCz 3423, t. XIX, k. 215. Por. Gazeta Narodowa i Obca z 18 V, 19 i 21 V 1791; Gazeta Warszawska, nr 41, 18 V 1791.

40 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 1 VI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 32v.

41 Głos J. Chreptowicza, sesja 76 z 17 V 1791, k. 215. Zob. S. Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, s. 150.

42 VL, t. IX, s. 271.

43 Ibidem, s. 266-267; ASCz 3423, t. XIX, k. 222-223.

44 Ibidem, s. 269-270; Sesja 103 z 8 VI 1791, ASCz 2274, t. XIV, k. 93. Wspomnienia orędowników stronnictwa patriotycznego w pełni potwierdzają, że słowa roty uwiarygodnić miały przede wszystkim tych dygnitarzy „strażowych”, którzy w mniemaniu ogółu patriotów cieszyli się wątpliwą przeszłością polityczną. Zob. J. Kitowicz, Pamiętniki czyli Historia polska, s. 394-395.

45 VL, t. IX, s. 268.

46 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży traktowanych od dnia 19 czerwca 1791 roku, AGAD AKP 188; tzw. ML VII 164, k. 239. Zob. też J. Wojakowski, op. cit., s. 109, 269, aneks 1. Protokół stosował się do regulaminu Straży, który stwierdzał: „Nieprzytomność ministra na radzie ma być zapisana w protokole Straży z wyrażeniem przyczyny tej nieprzytomności.” Zob. VL, t. IX, s. 268.

47 B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego, s. 321; W. Zarzycki, op. cit., s. 21.

48 Zob. r. III, przyp. 59.

49 B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 18 V 1791, [w:] H. Kocój, Konstytucja 3 Maja w świetle relacji posła austriackiego w Warszawie Benedykta de Cachego, Katowice 1999, s. 21.

50 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji 3 Maja, s. 113.

51 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 13 VIII 1791, op. cit., s. 86.

52 „Nowe uwagi o Polsce i użyteczności sojuszu z nią”, M. L. Descorches do A. Montmorina, Warszawa 30 XI 1791, Listy z Warszawy, s. 37.

53 A. F. Goltz do Fryderyka Wilhelma II, Warszawa 15 VI 1791, op. cit., s. 90.

54 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 21 V 1791, Konstytucja 3 maja w świetle relacji posła saskiego, s. 55, i in.

55 Wielce znamienne pozostają w tej kwestii ciągłe zapewnienia ministra o lojalności wobec króla, w tym także jego podpisy, kończące listy do Stanisława Augusta: „Wierny podnóżek Chreptowicz”. Zob. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 16 I 1792, BCzart rkps 920, 375, i in.

56 M. Rymszyna, op. cit., s. 146.

57 Zob. Stanisław August do J. Chreptowicza, 12 VI 1784, BCzart rkps 724, k. 218. Monarcha pisze: „ty mnie kochasz i siostrę moją. Z tobą dzielić gorycz serc zda mi się niejaką słodyczą.”

58 W. Smoleński, Ostatni rok..., s. 40; J. Dihm, Sprawa Konstytucji Ekonomicznej, s. 50.

59 Dziennik Gabinetu do Ekspedycji zagranicznych, AGAD AKP 189, k. 2-3.

60 Stanisław August do Jerzego Potockiego, Warszawa 18 V 1791, BPAN rkps 1653, k. 4.

61 W świetle korespondencji Chreptowicza z królem, przesadą wydaje się uznanie Dzieduszyckiego za rzeczywistego kierownika „naszej polityki zagranicznej”, której ster znajdował się bardziej w rękach Stanisława Augusta. Zob. W. Dzwonkowski, Dzieduszycki Antoni Bazyli, s. 106. Por. M. Rymszyna, op. cit., 149; J. Wojakowski, op. cit., s. 116, i in.

62 Zob. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 14 IX 1791, BCzart rkps 920, k. 351. Z listu wynika, że podkanclerzy litewski wykorzystywał Dzieduszyckiego także jako kuriera między nim a królem.

63 J. J. Sievers, Jak doprowadziłem do drugiego rozbioru, s. 85.

64 Ibidem, s. 31; W. Dzwonkowski, Friese Chrystian Wilhelm, PSB, t. VII, Kraków 1948-1958, s. 148-149.

65 „Tabella wszystkich wydatków na Interessa Zagraniczne z Oboyga Skarbów Rzplitej”, AGAD Zb. Pop. 405, k. 16, 22. Z wykazu pensji „osobom w kancelarii Gabinetu Interesów Zagranicznych amplojowanym” wynika, że w od 1 września 1791 r. do stycznia 1793 W. Tęgoborski otrzymał 6000 złp., zaś A. Poniatowski – 2750 złp.

66 H. Mościcki, Białopiotrowicz Wincenty, PSB, t. II, Kraków 1936, s. 16.

67 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 1 z 19 VI 1791, k. 2.

68 J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 25 V 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 9.

69 Tenże do tegoż, Warszawa 22 VI 1791, ibidem, k. 10.

70 A. Deboli do J. Chreptowicza, Petersburg 24 V 1791, ibidem, k. 36.

71 S. Jabłonowski do Stanisława Augusta, Berlin 21 V 1791, AGAD Zb. Pop. 63, k. 16; por. tenże do tegoż, Berlin 8 V 1791, k. 5.

72 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 15 VI 1791, Rok nadziei i rok klęski, s. 61. Uznajemy, że opinia ta była miarodajna dla zapatrywań Chreptowicza.

73 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 1 VI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 32-32v.

74 Tenże do tegoż, Warszawa 8 VI 1791, ibidem, k. 32v.

75 S. Jabłonowski do J. Chreptowicza, Berlin 27 V 1791, ibidem, k. 39.

76 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 3 VI 1791, ibidem, k. 32.

77 A. Deboli do J. Chreptowicza, Petersburg 22 VI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 33.

78 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 2 VI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 33; A. Deboli do Stanisława Augusta, Petersburg 5 VII 1791, Rok nadziei i rok klęski, s. 64.

79 Stanisław August do F. K. Woyny, Warszawa 21 V 1791, AGAD Zb. Pop. 90, k. 96.

80 J. Chreptowicz do F. K. Woyny, Warszawa 1 Vi 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 32v.

81 Tenże do F. Oraczewskiego, Warszawa 28 V 1791, ibidem, k. 32. Por. F. K. Woyna do Stanisława Augusta, Wiedeń 8 VI 1791, AGAD Zb. Pop. 90, k. 82.

82 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji 3 maja, s. 87-89.

83 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 13 VIII 1791, op. cit., s. 87.

84 Ibidem, s. 87-88.

85 Zob. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 IX 1791, BCzart rkps 920, k. 353. Podkanclerzy pisał: „Nie mogłem wczoraj być u Essena, dziś przed południem mam go widzieć.”

86 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 17 IX 1791, Konstytucja 3 Maja w relacjach posła saskiego, s. 94.

87 Tenże do tegoż, Warszawa 4 VI 1791, ibidem, s. 63.

88 J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 3 VI 1791, BCzart rkps 933, k. 11. Por. tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 5 VI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 32v.

89 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 13 VIII 1791, op. cit., s. 87.

90 J. Chreptowicz do P. Potockiego, Warszawa 2 VIII 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 41. Por. W. Konopczyński, Polska a Turcja, s. 294.

91 Tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 13 VIII 1791, ibidem, k. 33v.

92 Tenże do F. Oraczewskiego, Warszawa 24 VIII 1791, ibidem, k. 32v-33.

93 Tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 7 IX 1791, ibidem, k. 34.

94 Tenże do tegoż, Warszawa 10 IX 1791, k. 34; tenże do A. Debolego, Warszawa 10 IX 1791, ibidem, k. 12.

95 S. Jabłonowski do J. Chreptowicza, Berlin 30 VIII 1791, ibidem, k. 41.

96 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 17 IX 1791, ibidem, k. 34.

97 Fryderyk Wilhelm II do G. Lucchesiniego, Berlin 30 XII 1791, [w:] H. Kocój, Upadek Konstytucji 3 Maja w świetle korespondencji Fryderyka Wilhelma II z posłem pruskim w Warszawie Girolamo Lucchesinim, Kraków 2002, s. 48.

98 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 24 IX 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 34v.

99 Tenże do Stanisława Augusta, 28 X 1791, BCzart rkps 920, k. 361.

100 Tenże do B. Zabłockiego, Warszawa 26 XI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 35; M. Kucharski, op. cit., s. 120.

101 J. Chreptowicz do J. N. Małachowskiego, Warszawa 13 VIII 1791, BOssol rkps 6850, k. 251.

102 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 13 VIII 1791, op. cit., s. 88.

103 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 90.

104 J. Chreptowicz do J.N. Małachowskiego, Warszawa 17 IX 1791, BOssol rkps 6850, k. 243.

105 R.H. Lord, op. cit., s. 126.

106 J. Chreptowicz do J.N. Małachowskiego, Warszawa 30 VII 1791, BOssol rkps 6850, k. 271.

107 Tenże do Stanisława Augusta, 14 IX 1791, BCzart rkps 920, k. 351.

108 Zob. B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 24 IX 1791, Konstytucja 3 maja w świetle relacji posła austriackiego, s. 99.

109 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 18 z 22 IX 1791, k. 21.

110 Głos S. Małachowskiego, AGAD ASCz 4038, t. XXII, sesja 107 z 22 IX 1791, k. 58v. Małachowski mówił: „(...)kiedy w dopiero co słyszanym głosie uczyniona jest propozycja celem podania z woli Stanów noty do Ministerium Drezdeńskiego, rozumiem, iż jest powinnością moją zapytać się NN. Stanów, czyli się zgadzają na podanie takowej noty, a raczej czyli mnie mocują abym przeniósł tę ich wolę do Gabinetu JKMci?”

111 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 IX 1791, BCzart rkps 920, k. 353.

112 F.K. Woyna do J. Chreptowicza, Wiedeń 17 IX 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 32.

113 J. Chreptowicz do F.K. Woyny, Warszawa 1 X 1791, ibidem, k. 32v. Por. D. Nawrot, op. cit., s. 86-87.

114 B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 9 XI 1791, Konstytucja 3 maja w świetle relacji posła..., s. 116.

115 J. Chreptowicz do F.K. Woyny, Warszawa 15 X 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 32.

116 Tenże do tegoż, Warszawa 16 X 1791, ibidem, k. 32v.

117 Tenże do tegoż, Warszawa 18 X 1791, ibidem, k. 32.

118 Por. S. Poniatowski, Pamiętniki synowca Stanisława Augusta, s. 119-122, i in.

119 F.K. Woyna do J. Chreptowicza, Wiedeń 12 XI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 32v.

120 J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 19 XI 1791, ibidem, k. 12v.

121 Raport księcia Stanisława z rozmowy z cesarzem Leopoldem II,[w:] S. Poniatowski, Pamiętniki synowca, 133.

122 J. Chreptowicz do F.K. Woyny, Warszawa 26 XI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 32. Woyna codziennie dopominał się odpowiedzi „na komunikację uczynioną z powodu nowej konstytucji.” Zob. Dziennik Bułhakowa, ministra rosyjskiego w Warszawie 1791-1792, [w:] W. Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta. Dokumenta do drugiego i trzeciego podziału, Poznań 1868, s. 281.

123 Tenże do F. Zabłockiego, Warszawa 16 XI 1791, ibidem, k. 35.

124 F.K. Woyna do J. Chreptowicza, Wiedeń 3 XII 1791, ibidem, k. 33.

125 J. Chreptowicz do F.K. Woyny, Warszawa 10 XII 1791, ibidem, k. 33v.

126 Tenże do J.N. Małachowskiego, Warszawa 29 VI 1791, BOssol rkps 6850, k. 315.

127 Głos J. Chreptowicza, sesja 131 z 3 XI 1791, AGAD ASCz 4161, t. XXIII, k. 4-8v.

128 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 141-143; R.H. Lord, op. cit., s. 126.

129 F.K. Woyna do J. Chreptowicza, Wiedeń 7 XII 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 33; R.H. Lord, op. cit., s. 129.

130 J.N. Małachowski do J. Chreptowicza, Drezno 28 XII 1791, ibidem, k. 33; R.H. Lord, op. cit., s. 130.

131 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 5 XI 1791, Konstytucja 3 Maja w relacjach posła saskiego, s. 122. Związki Czartoryskiego z domem wirtemberskim były następstwem małżeństwa córki księcia generała, Marii (Marynki), z Ludwikiem Wirtemberskim.

132 J. Chreptowicz do J. Ankwicza, Warszawa 25 XI 1791, BOssol rkps 411, nlb.

133 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 145, 148.

134 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 18 XII 1791, BCzart rkps 920, k. 374.

135 Tenże do tegoż, 21 XII 1791, ibidem, k. 373.

136 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 13 VIII 1791, Rok nadziei i rok klęski, s. 70-71.

137 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 19 X 1791, BCzart rkps 920, k. 359.

138 Na potrzebę taką wskazywali już w sierpniu de Nassau i Deboli. Zob. Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 13 VIII 1791, op. cit., s. 71; A. Deboli do Stanisława Augusta, Petersburg 23 VIII 1791, ibidem, s. 73.

139 B. Zabłocki do J. Chreptowicza, Berlin 5 XI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 42.

140 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 11 XI 1791, BCzart rkps 920, k. 367.

141 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 3 XII 1791, AGAD Zb. Pop. 413: „Znam ja, że już czas, abyśmy uczynili krok jaki do imperatorowej. Lecz (...)trzeba koniecznie, aby wprzód posyłka ks. generała podolskiego sprawiła przecie jakoweś porozumienie z elektorem.”

142 Jak się domyślamy, już po naradzie u Chreptowicza w sprawie negocjacji saskich. Por. r. III, przyp. 134.

143 Stanisław August do NN, 19 XII 1791, AGAD Zb. Pop. 87, k. 217; J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 24 XII 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 13 v.

144 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 36 z 22 XII 1791, k. 39.

145 Głos J. Chreptowicza, sesja 157 z 23 XII 1791, AGAD ASCz 1682, t. IX, k. 802-803; Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 24 XII 1791, Rok nadziei i rok klęski, s. 91-92.

146 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 21 I 1791, BCzart rkps 920, k. 377.

147 Głos J. Chreptowicza, sesja 157 z 23 XII 1791, k. 804. Zarzuty o ukrywanie przed sejmem faktów na temat stanowiska Rosji sformułował poseł krakowski Stanisław Sołtyk, jeden z przywódców obozu patriotycznego.

148 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 24 XII 1791, Rok nadziei i rok klęski, s. 91-92.

149 Ibidem, s. 92.

150 J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 24 XII 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 13v.

151 Zob. Tenże do F. Oraczewskiego, Warszawa 24 XII 1791, ibidem, k. 33; tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 24 XII 1791, ibidem, k. 35v; i in.

152 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 28 XII 1791, Rok nadziei i rok klęski, s. 95; Dziennik Bułhakowa, s. 66.

153 J. U. Niemcewicz, op. cit., s. 183-184.

154 H. Kołłątaj, O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej, cz. II, s. 102.

155 J. Chreptowicz do B. Zabłockiego, Warszawa 19 XI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 35.

156 Tenże do Stanisława Augusta, 15 VIII 1789, BCzart rkps 920, k. 101-102. W sierpniu 1789 r. Fryderyk Wilhelm II zniósł właśnie tamtejsze pruskie komory celne. Zob. Trzymajmy się morza. Problemy morza w opinii Rzeczypospolitej XVIII wieku, oprac. E. Kotarski, Gdańsk 1985, s. 283.

157 J. Chreptowicz do I. Branickiej, Szczorsy 8 VIII 1787, k. 5-7; W. Syrokomla, Niemen od źródeł do ujścia, s. 30; A. Jelski, Szczorsy, s. 890. Zob. r. I, przyp. 184; r. II, przyp. 19.

158 Na potrzebę ustanowienia konsulatu w Królewcu wskazywał H. Kołłątaj w Listach Anonima ( t. I, s. 217).

159 J. Dutkiewicz, Prusy a Polska w dobie Sejmu Czteroletniego..., s. 46; M. Kucharski, op. cit., s. 124-125.

160 Taurogi były ówcześnie pruską enklawą na terenie Litwy. Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 25 z 15 XII 1791, k. 37-38. Zob. r. III, przyp. 393-396.

161 Ibidem, sesja 50 z 8 III 1792, k. 56.

162 W. Zarzycki, op. cit., s. 42.

163 B. Zabłocki do J. Chreptowicza, Berlin 28 II 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 45; Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 50 z 8 III 1792, k. 56.

164 Królewiec pozostawał dla Litwy głównym portem tranzytowym, przez który przechodziły m.in. zboże, skóry, szafran i cukier. Zob. S. Gierszewski, Port w Królewcu - z dziejów zaplecza, [w:] Królewiec a Polska, red. M. Biskup i W. Wrzesiński, Olsztyn 1993, s. 47.

165 J. Chreptowicz do J. Szwykowskiego, Warszawa 7 III 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 36v. Por. Relacje Jerzego Woyny-Okołowa przedstawiciela Rzeczypospolitej w Królewcu w latach 1792-1794, wyd. J. Wijaczka, Toruń 1999, s. XVI.

166 J. Łojek, Polska misja dyplomatyczna w Hiszpanii w latach 1790-1794, KH 1965, t. II, s. 338; J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 VIII 1791, BCzart rkps 920, k. 349; A. Zahorski, Morski Tadeusz, PSB, t. XXI, Wrocław 1976, s. 792.

167 Zob. Rachunek wydatków Gabinetu Interesów Zagranicznych na Legacje Rzplitej u każdego dworu w szczególności od dnia 1 Maja 1791 do 1 Maja 1792 roku, AGAD Zb. Pop. 405.

168 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 VIII 1791, k. 349.

169 K. Zbyszewski do J. Chreptowicza, Madryt 26 IX 1791, AGAD AKW 40a.

170 T. Morski do I. Potockiego, Londyn [1791], AGAD APPot 280, k. 38.

171 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 VIII 1791, k. 349.

172 S. Łoza, Order Orła Białego, s. 59; A. Zahorski, Morski Tadeusz, s. 792-793.

173 T. Morski, Myśli o potrzebie i sposobach przysposobienia młodzieży do służby dyplomatycznej w Polsce, Warszawa 1792, s. 105.

174 Jerzy Potocki do I. Potockiego, Sztokholm 16 XII 1791, AGAD APPot 227, k. 346; Z. Anusik, Misja polska w Sztokholmie, s. 55.

175 Stanisław August do Jerzego Potockiego, 4 VIII 1791, BPAN rkps 1651, k. 27.

176 A. Deboli do J. Chreptowicza, Petersburg 11 XI 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 42.

177 Tenże do Stanisława Augusta, Petersburg 25 XI 1791, Rok nadziei i rok klęski, s. 86.

178 Jerzy Potocki do Stanisława Augusta, Sztokholm 16 XII 1791, BPAN 1651, k. 32. Podobnie jak Deboli, Potocki nie formułował oskarżeń wobec Chreptowicza, z którym zachowywał wzorowe kontakty.

179 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 IX 1791, BCzart rkps 920, k. 353.

180 Powszechnie znane sympatie rosyjskie Stanisława Manuzziego spowodowały, że podczas wojny w obronie Konstytucji został on przez mieszkańców Wilna zmuszony do opuszczenia miasta. O kolaboracji Manuzzich zob. A. Wolański, Wojna polsko-rosyjska, s. 418-419; W. Kumaniecki, Litwa a Konstytucja 3 Maja, s. 13-14.

181 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 XI 1791, k. 353.

182 tenże do tegoż, 5 X 1791, ibidem, k. 357.

183 D. Szymanowski do I. Potockiego, Rawa 16 XI 1791, AGAD APPot 279b/V, k. 730; Z. Zielińska, „O sukcesyi tronu w Polszcze”, s. 211.

184 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 5 X 1791, k. 359.

185 Tenże do tegoż, 22 I 1791, ibidem, k. 379.

186 Tenże do tegoż, 18 XII 1791, ibidem, k. 374. Por. r. III, przyp. 133-135.

187 J. Skowronek, Mostowski Józef, PSB, t. XXII, s. 67; J. Mostowski do Stanisława Augusta, Drezno 7 II 1792, AGAD Zb. Pop. 411.

188 Stanisław August do J. Chreptowicza, 6 XI 1791, BCzart rkps 920, k. 365. Por. r. III, przyp. 183, 184.

189 H. Kołłątaj, Mowa 4-ta w dn. 28 VI 1791, [w:] Mowy księdza H. Kołłątaja, cyt. za: M. Pasztor, op. cit., s. 193.

190 A. Lityński, Tradycje i nowości w ustawodawstwie karnym Sejmu Czteroletniego, [w:] Konstytucja 3 Maja. Prawo-Polityka-Symbol, red. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992, s. 43.

191 Głos A. Linowskiego, sesja 103 z 28 VI 1791, AGAD ASCz 2274, t. XIV, k. 277v.

192 Głos J. Chreptowicza, ibidem, k. 279v-280.

193 VL, t. IX, s. 289-290.

194 Głos S. Kublickiego, sesja 103 z 28 VI 1791, op. cit., k. 283v. Kublicki podnosił potrzebę wezwania Zamoyskiekiego „dla osłodzenia mu tej przykrości, którą poniósł, gdy chwalebna i pożyteczna praca Jego w układzie praw odsunięta została.” W tym samym celu Kołłątaj zwracał się do Chreptowicza.

195 Zob. M. Pasztor, op. cit., s. 193.

196 Zwraca uwagę fakt, że na wniosek Linowskiego, izba poselska przyjęła uchwałę, aby nominacja osób „była oddana JKMci.” Por. Głos A. Linowskiego, sesja 103 z 28 VI 1791, k. 284v-285; VL, t. IX, s. 289-290;

197 J. Chreptowicz do H. Kołłątaja, Warszawa 16 II 1792, BJ rkps 3755, k. 40.

198 VL, t. IX, s. 346.

199 K. Bartoszewicz, op. cit., s. 159-160.

200 VL, t. IX, s. 346.

201 Nie bez znaczenia dla Chreptowicza była postawa sejmików, gdyż rutynowo przysługiwało im prawo oceny nowych ustaw. Por. Ibidem, s. 346-361; J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 29 II 1792, BCzart 920, k. 387.

202 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 49 z 1 III 1792, k. 53-54.

203 VL, t. IX, s. 347-348.

204 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 49 z 1 III 1792, k. 54.

205 Mowa JPana Barona de Ludinhauzen Wolffa deputowanego od stanu rycerskiego, kurlandzkiego 12 XI 1790, Warszawa [1790], s. 2. Por. K. Zienkowska, Z dziejów miast kurlandzkich u schyłku XVIII wieku, [w:] Wiek XVIII. Polska i świat, s. 212.

206 VL, t. IX, s. 211.

207 Ibidem, s. 211, 317-318.

208 Głos J. Weysenhoffa, sesja 88 z 7 VI 1791, AGAD ASCz 221, t.XIV, k. 86v. W tym samym tonie przemawiał Niemcewicz, skoro „prawo jest niezaprzeczalne, że Kurlandia należy do zwierzchnictwa Rzplitej.” Zob. Głos J.U. Niemcewicza, ibidem, k. 91v.

209 Głos J. Chreptowicza, ibidem, k. 91.

210 VL, t. IX, s. 317-318, 394.

211 J. Chreptowicz do A. Batowskiego, Warszawa 20 VI 1792, AGAD Zb. Pop. 80, k. 3.

212 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 40 „ekstraordynaryjna” z 9 I 1792, k. 44-45.

213 A. Deboli do J. Chreptowicza, Petersburg 6 I 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 42.

214 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, Szczorsy 1 XI 1791, op. cit., k. 489.

215 Działalność Zaleskiego budziła silny sprzeciw orędowników Konstytucji. Zob. Na pismo któremu napis O Konstytucji 3 Maja 1791. Do JWW. Zaleskiego Trockiego i Matuszewicza Brzeskiego Litewskich, posłów odpowiedź, [Warszawa 1791].

216 J. Chreptowicz do M. Zaleskiego, Warszawa 30 IX 1791, BJ rkps 955, k. 32; M. Zaleski do J. Chreptowicza, 12 X 1791, ibidem, k. 33; M. Zaleski do J. Białopiotrowicza, Brześć Litewski 6 XI 1792, ibidem, k. 52. Dobrze oddaje poglądy Zaleskiego zawarta tutaj myśl: „Miejmy cnotliwych rządców prawa, a prawa dawne dobremu rządowi wystarczą.”

217 W. Smoleński, Ostatni rok..., s. 188-190. Por. M.L. Descorches do A. Montmorina, Warszawa 26 X 1791, Listy z Warszawy, s. 19-20.

218 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 29 X 1791, BCzart rkps 920, k. 363.

219 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 28 XII 1791, AGAD Zb. Pop. 413. Z tych samych względów, 1 listopada Chreptowicz wystąpił przeciwko żądaniu Komisji Wojskowej, aby wydać rozkazy powrotu dla wszystkich oficerów „do interesów zagranicznych użytych.” Por. Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 27 z 1 XI 1791, k. 29.

220 Tenże do tegoż, Warszawa 28 I 1792, ibidem; J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 21 I 1792, BCzart rkps 920, k. 381.

221 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 59 z 20 IV 1792, k. 66. Funkcję tą przyjął I. Potocki.

222 W. Smoleński, Ostatni rok..., s. 218-226; J. Chreptowicz do Szczęsnego Potockiego, Warszawa 15 VIII 1792, BJ rkps 955, k. 36. Chreptowicz pisał tu wymownie: „Znasz WPan zawsze mnie dla siebie przyjaznym.” Por. r. III, przyp. 450.

223 T. Kościuszko do J. Poniatowskiego, Niemirów 17 I 1792, BCzart 922, k. 649. Por. W. Smoleński, Ostatni rok..., s. 279; A. Grześkowiak-Krwawicz, O formę rządu czy o rząd dusz? Publicystyka polityczna Sejmu Czteroletniego, Warszawa 2000, s. 20.

224 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 42 z 22 I 1792, k. 48.

225 Trwającą kilka tygodni nieobecność Bułhakowa w życiu publicznym Warszawy, ciekawie komentował Descorches: „W oczekiwaniu na dalszy bieg wypadków pan Bułhakow pod pretekstem ataku podagry, usunął się całkowicie z życia towarzyskiego, a pozornie też z polityki. Pracuje jednak nie mniej niż przedtem.” Zob. M.L. Descorches do A. de Lessarta, Warszawa 21 XII 1791, Listy z Warszawy, s. 46.

226 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 24 I 1792, BCzart rkps 920, k. 383; Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 28 I 1792, Rok nadziei i rok klęski, s. 107.

227 J. Łojek, Z działalności konsulatu polskiego w Mirhorodzie 1789-1791, „Zeszyty Historyczne Uniwersytetu Warszawskiego”, t. I, Warszawa 1960, s. 3-18. Por. Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 8 II 1792, Rok nadziei i rok klęski, s. 108.

228 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 43 z 29 I 1792, k. 48

229 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 III 1792, BCzart rkps 920, k. 395.

230 Tenże do tegoż, 13 VI 1792, ibidem, k. 439; H. Kocój, Francja a upadek Polski, Warszawa 1976, s. 50.

231 Tenże do tegoż, 22 I 1792, ibidem, k. 379; F. Oraczewski do J. Chreptowicza, Paryż 12 I 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 33v.

232 Por. r. III, przyp. 252, 253.

233 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 22 I 1792, k. 379.

234 Ibidem; tenże do tego, 13 VI 1792, k. 479; H. Kocój, Francja a upadek Polski, s. 50.

235 Descorches pisał: „Mamy wśród Polaków, a szczególnie wśród młodych, ukształtowanych przez obecną rewolucję wielu zwolenników naszych zasad.(...).” Zob. M.L. Descorches do A. De Lessarta, Warszawa 7 I 1792, Listy z Warszawy, s. 51.

236 Fryderyk Wilhelm II do G. Lucchesiniego, Berlin 12 I 1792, Upadek Konstytucji 3 Maja w świetle korespondencji..., s. 54. Król Prus zalecał: „Należy dokładnie śledzić jego poczynania.” Por. B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 21 XII 1791, Konstytucja 3 Maja w świetle relacji posła austriackiego, s. 135.

237 Fryderyk Wilhelm II do G. Lucchesiniego, Berlin 5 II 1792, ibidem, s. 64.

238 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 24 I 1792, k. 379. Tezę tę potwierdza w pełni korespondencja ministra, który w tym czasie znosi się z królem, Izabelą Branicką oraz „z Księciem Prymasem, co i jak postąpić trzeba będzie.” Por. H. Kocój, Francja a upadek Polski, s. 58-59.

239 Zob. Dziennik Bułhakowa, s. 300.

240 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 20 III 1792, BCzart rkps 920, k. 399.

241 B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 8 II 1792, Obrady Sejmu Wielkiego..., s. 89.

242 S. Askenazy, Napoleon a Polska, t. I, s. 41.

243 A.F. Goltz do Fryderyka Wilhelma II, Warszawa 15 VI 1791, Konstytucja 3 maja w relacjach posła pruskiego, s. 70.

244 B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 21 XII 1791, op. cit., s. 135.

245 W. Szczygielski, Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 roku, Łódź 1994, s. 3363-367.

246 Zob. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 29 II 1792, BCzart rkps 920, k. 387; Protokół Interesów Zagranicznych w Straży...., sesja 45 z 5 II 1792, k. 50. Wypada zaznaczyć, że na terenie tradycyjnych dotąd wpływów podkanclerzego, dwa sejmiki – trocki i ejszyski, wypowiedziały się przeciw Konstytucji. Zob. W. Kumaniecki, Litwa a Konstytucja 3-go Maja, s. 14.

247 Stanisław August do Jerzego Potockiego, Warszawa 22 II 1792, BPAN rkps 1653, k. 13: „Z listu JP. Chreptowicza obaczysz WPan jak Bóg błogosławi naszą Konstytucję 3 Maja(...).”

248 J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 22 II 1792, BCzart rkps 922, k. 47; tenże do J. Szwykowskiego, Warszawa 22 II 1792, AGAD Zb.Pop. 406, k. 36; tenże do F.K. Woyny, Warszawa 22 II 1792, ibidem, k. 4; i in.

249 A. Deboli do J. Chreptowicza, Petersburg 6 I 1792, op. cit., k. 46; tenże do Stanisława Augusta, Petersburg 17 I 1792, Rok nadziei i rok klęski, s. 102-103. W obu listach Deboli ostrzega przed ingerencją Rosji.

250 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 8 II 1792, Rok nadziei i rok klęski, s. 108-109.

251 Zob. J. Chreptowicz do J. Szwykowskiego, Warszawa 22 II 1792, k. 36.

252 F.K. Woyna do J. Chreptowicza, Wiedeń 18 I 1792, ibidem, k. 41.

253 B. Zabłocki do J. Chreptowicza, Berlin 10 I 1792, ibidem, k. 44.

254 J. Chreptowicz do B. Zabłockiego, Warszawa 26 I 1792, ibidem, k. 35. W ten sam sposób jeszcze marcu bagatelizował napływające z Londynu ostrzeżenia Tadeusza Bukatego. Zob. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 III 1792, BCzart rkps 920, k. 385.

255 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 1 II 1792, AGAD Zb. Pop. 413: „Książę generał pisze, że się już blisko spodziewa pomyślnego końca.”

256 Tenże do F.K. Woyny, Warszawa 18 II 1792, AGAD Zb. Pop. 90, k. 423.

257 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 24 I 1792, BCzart rkps 920, k. 383.

258 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 158.

259 Dziennik Bułhakowa, s. 299.

260 R.H. Lord, op. cit., s. 128, 137, 322.

261 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 24 I 1791, k. 383.

262 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 153.

263 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 13 III 1792, BCzart rkps 920, k. 397.

264 Dziennik Bułhakowa, s. 314; Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 50 z 8 III 1792, k. 54-55.

265 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 154-155.

266 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 13 III 1792, k. 397.

267 Tenże do A. Debolego, Warszawa 7 III 1792, BCzart 933, k. 56.

268 A. Deboli do Stanisława Augusta, Petersburg 9 III 1792, AGAD Zb. Pop. 415; por. tenże do J. Chreptowicza, Petersburg 9 III 1792, BCzart 933, k. 318.

269 Stanisław August do A.K. Czartoryskiego, Warszawa 10 III 1792, AGAD Zb. Pop. 411; J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 24 I 1792, k. 393; H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 211.

270 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 13 III 1792, k. 397; tenże do tegoż, 20 III 1792, ibidem, k. 399.

271 B.de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 31 III 1791, Obrady Sejmu Wielkiego..., s. 83.

272 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 28 III 1792, BCzart rkps 920, k. 411. W tym przekonaniu utwierdzała ministra także postawa de Cachego, o czym świadczy list Stanisława Augusta do A. Debolego (Warszawa 11 IV 1792, AGAD Zb. Pop. 411): „Gdy go Chreptowicz zbywał powszechnymi odpowiedziami mało znaczącymi(!), de Cache rzekł: Ja jestem w przeświadczeniu, że mój dwór teraz ujmie się szczerze favore Polski.”

273 F.K. Woyna do J. Chreptowicza, Wiedeń 3 IV 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 35.

274 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 6 IV 1792, BCzart rkps 920, k. 417.

275 J.N. Małachowski do Deputacji Interesów Zagranicznych, Drezno 28 IV 1792, AGAD Zb. Pop. 411.

276 Fryderyk Wilhelm II do G. Lucchesiniego, Berlin 19 IV 1792, Upadek Konstytucji 3 Maja w świetle korespondencji..., s. 91.

277 Sesja z 16 IV 1792, AGAD ASCz 4410, t. XXIV, k. 276; por. Gazeta Narodowa i Obca z 18 IV 1792.

278 Ibidem, k. 276v-277.

279 Fryderyk Wilhelm II do G. Lucchesiniego, Berlin 22 IV 1792, Upadek Konstytucji 3 Maja w świetle korespondencji..., s. 93.

280 F. Essen do J. Lossa, Warszawa 17 IV 1792, Konstytucja 3 Maja w relacjach posła saskiego, s. 183-184.

281 H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 213.

282 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 57 z 17 IV 1792, k. 65.

283 J. Chreptowicz do A. debolego, Warszawa 2 V 1792, BCzart rkps 922, k. 89.

284 Tenże do Stanisława Augusta, 11 V 1792, BCzart rkps 920, k. 431.

285 O. Loben i F. Essen do J. Lossa, Warszawa 19 V 1792, Konstytucja 3 Maja w relacjach posła saskiego, s. 192; H. Kocój, Elektor saski Fryderyk August III wobec Konstytucji, s. 213. Oświadczenie to złożyli komisarze na ręce przedstawicieli Rzeczypospolitej, w tym dniu nominowanych przez sejm: J. Chreptowicza, J. Małachowskiego i A. Dzieduszyckiego. Zob. Głos J. Chreptowicza, AGAD ASCz 4351, t. XXIV, k. 111.

286 W jego zastępstwie funkcję przedstawicieli Polski w Berlinie sprawowali rezydent Bernard Zabłocki i minister legacji Kazimierz Szwykowski. Zob. H. Wereszycka, Jabłonowski Stanisław Paweł, PSB, t. X/1, Wrocław 1962, s. 240.

287 S. Jabłonowski do J. Chreptowicza, Berlin 15 III 1792, AGAD AKW Dział Pruski 50/13, k. 44-45.

288 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 28 III 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 36v.

289 S. Jabłonowski do J. Chreptowicza, Berlin 24 III 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 44.

290 R.H. Lord, s. 135-136.

291 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 31 III 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 37.

292 Tenże do tegoż, Warszawa 4 IV 1792 i 7 IV 1792, ibidem, k. 37.

293 F.K. Woyna do J. Chreptowicza, Wiedeń 3 IV 1792; 4 IV i 11 IV 1792, ibidem, k.. 35; R.H. Lord, op. cit., s. 134-135.

294 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 11 IV 17892, ibidem, k. 37.

295 Tenże do tegoż, Warszawa 14 IV 1792, ibidem, k. 37.

296 Tenże do Stanisława Augusta, 5 IV 1792, BCzart rkps 920, k. 413: „Od granicy rosyjskiej do mnie piszą o Potockim i Rzewuskim.”; por. Dziennik Bułhakowa, s. 388: Poseł rosyjski notuje w tym czasie, że jeden z oficerów polskich rozgłaszał w Warszawie o przegrupowaniach korpusów moskiewskich w rejonie Mohylewa i Smoleńska.

297 F.K. Woyna do Stanisława Augusta, Wiedeń 14 IV 1792, AGAD Zb. Pop. 90, k. 445; A. Deboli do Stanisława Augusta, Petersburg 3 IV 1792, Rok nadziei i rok klęski, s. 123. 20 kwietnia na sesji Straży Praw Chreptowicz odczytał notę Debolego z ostrzeżeniem o groźbie wojny. Zob. Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 59 z 20 IV 1792, k. 66. Por. Katarzyna II do M. Kachowskiego, Petersburg 14 III 1792, Sbor., t. II, s. 241.

298 E. Rostworowski, Piattoli, milicje mieszczańskie i geneza insurekcji w relacji Kołłątaja, [w:] Francja-Polska XVIII-XIX w. Studia z dziejów kultury i polityki poświęcone Profesorowi Andrzejowi Zahorskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1983, s. 260.

299 S. Piattoli do Stanisława Augusta, 13 IV 1792, BOssolrkps 9676/I, k. 907-909. List ten poddał gruntownej analizie Emanuel Rostworowski w artykule: Piattoli, milicje mieszczańskie..., s. 260.

300 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 18 IV 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 37; tenże do F.K. Woyny, Warszawa 18 IV 1792, ibidem, k. 39; tenże do A. Debolego, Warszawa 18 IV 1792, BCzart 933, k. 79.

301 F.K. Woyna do Stanisława Augusta, Wiedeń 14 IV 1792, AGAD Zb. Pop. 90, k. 445.

302 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 25 IV 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 37-37v.

303 S. Jabłonowski do J. Chreptowicza, Berlin 5 V 1792, ibidem, k. 45.

304 Zob. Fryderyk Wilhelm II do G. Lucchesiniego, Berlin 6 V 1792, Upadek Konstytucji 3 Maja w świetle korespondencji..., s. 98.

305 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 5 V 1792, Rok nadziei i rok klęski, s. 140. Nota była odpowiedzią na notyfikację rządowi pruskiemu ustawy o Gotowości do obrony pospolitej. Zob. Odpowiedź Lucchesiniego na notę Chreptowicza: Dziennik Bułhakowa, s. 343.

306 Fryderyk Wilhelm II do G. Lucchesiniego, Berlin 13 V 1792, Upadek Konstytucji 3 Maja w świetle korespondencji..., s. 104: „Naród polski nie powinien mieć żadnych podstaw, aby oczekiwać z mojej strony poparcia, w związku z następstwami, jakie pociągnęło za sobą uchwalenie Konstytucji 3 Maja.”

307 G. Lucchesini do Fryderyka Wilhelma II, Warszawa 5 V 1792, [w:] G. Lucchesini, Listy do Fryderyka Wilhelma II. Obraz Sejmu Wielkiego w relacjach pruskiego dyplomaty, wyd. H. Kocój, Warszawa 1988, s. 158.

308 A. Deboli do Stanisława Augusta, Petersburg 5 V 1792, Rok nadziei i rok klęski, s. 141; Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 16 V 1792, ibidem, s. 143.

309 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 5 V 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 37v.

310 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 58 z 18 IV 1792, k. 66; J. Wojakowski, op. cit., s. 189.

311 J. Chreptowicz do F. Oraczewskiego, Warszawa 2 V 1791, AGAD Zb. Pop. 406, k. 34. Por. tenże do Stanisława Augusta, 2 V 1792, BCzart 920, k. 427. Oraczewski zwlekał jednak z opuszczeniem Paryża aż do sierpnia 1792 r. Zob. J. Michalski, Oraczewski Feliks, PSB, t. XXIV, Wrocław 1979, s. 155.

312 Tenże do F.K. Woyny, Warszawa 9 V 1792, ibidem, k. 44.

313 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 66 z 13 V 1792, k. 74. Komisja Skarbowa zwracała się także o pomoc w uzyskaniu pożyczki do posła polskiego w Holandii, Augustyna Middletona. Zob. B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 2 V 1792, Obraz Sejmu Wielkiego..., s. 106-107.

314 Zob. Kartki z pamiętnika Michała Starzyńskiego, Biblioteka Warszawska, r. 1911, t. IV, s. 97: Stanisław Małachowski do M. Starzyńskiego: „Bądź pan spokojny, broń się znajdzie.”

315 W. Smoleński, Ostatni rok, s. 358.

316 Gazeta Narodowa i Obca, 18 III 1792.

317 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 16 III 1792, BCzart rkps 920, k. 389, 391.

318 J. Guttner, Stosunek Stolicy Apostolskiej do Konstytucji Trzeciego Maja i Konfederacji Targowickiej, Warszawa 1938, s. 72. Koła rządowe Rzeczypospolitej mogły jednak uznać, że do takiego kroku zachęcało breve Piusa VI z gratulacjami w sprawie Konstytucji, wręczone na ręce Chreptowicza w czerwcu 1791 r. Por. Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 4 z 29 VI 1791, k. 8.

319 Gazeta Narodowa i Obca, 5 V 1792.

320 Dziennik Bułhakowa, s. 351.

321 Zob. W. Dobiecki, Paź księcia prymasa..., [w:] Sprawozdanie z czynności Zakładu Narodowego im. Ossolińskich za rok 1882, Lwów 1882, s. 55.

322 Korespondent Warszawski, 5 V 1792; Gazeta Narodowa i Obca, 5 V 1792.

323 Korespondent Warszawski, 3 V 1792: „(...)przebija tu chęć powszechna, i niezmierny jakiś entuzjazm wszystkie stany obejmujący wojennego zapału.”

324 M. Ogiński, Pamiętniki o Polsce i Polakach, t. I, s. 122-123.

325 M.L. Descorches do Ch. Dumourieza, Warszawa 16 V 1792, Listy z Warszawy, s. 85. Chreptowicz miał powrócić „ze wsi dopiero dziś w nocy.”

326 Tenże do tegoż, Warszawa 19 V 1792, Listy z Warszawy, s. 89.

327 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 67 z 16 V 1792, k. 76.

328 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 13 VI 1792, BCzart rkps 920, k. 439.

329 Dziennik Gabinetu do Ekspedycji Zagranicznych, AGAD AKP 189, k. 149; J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 19 V 1792, BCzart rkps 920, k. 433. Z listu dowiadujemy się również: „Bułhakow powiedział mi wczoraj, że dziś na szóstą z południa ma być u mnie.”

330 M. Kostomarow, op. cit., s. 438.

331 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 68 z 19 V 1792, s. 77; W. Smoleński, Ostatni rok, s. 397.

332 F. Kontrym do J. Kossakowskiego, Warszawa 20 V 1792, BJ rkps 4436, k. 99 (w dacie pomyłka: 20 apryla).

333 Dziennik Bułhakowa, s. 369.

334 F. Kontrym do J. Kossakowskiego, Warszawa 20 V 1792, k. 100. Por. M. Kostomarow, op. cit., s. 448. Wypada zaznaczyć, że Kontrym był sekretarzem biskupa inflanckiego, późniejszym pisarzem konfederacji wileńskiej i jednym z „apostołów” Targowicy. Zob. A. Wolański, Wojna polsko-rosyjska, s. 596; J. Kossakowski, op. cit. s. 115.

335 J. Chreptowicz do S. Jabłonowskiego, Warszawa 19 V 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 37v.

336 Tenże do F.K. Woyny, Warszawa 23 V 1792, ibidem, k. 44.

337 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 69 z 24 V 1792, k. 78; W. Smoleński, Ostatni rok, s. 48-49.

338 W. Smoleński, Konfederacja Targowicka, s. 50; S. Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, s. 197.

339 F.K. Woyny do J. Chreptowicza, Wiedeń 26 V 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 44.

340 S. Jabłonowski do J. Chreptowicza, Berlin 27 V 1792, AGAD AKW Dział Pruski 50/3, k. 51-52.

341 tzw. ML VII 164, k. 306; Korespondent Warszawski, 26 V 1792.

342 J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 23 V 1792, BCzart 933, k. 99; tenże do tegoż, Warszawa 26 V 1792, ibidem, k. 101.

343 Dziennik Bułhakowa, s. 386.

344 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 31 V 1792, BCzart rkps 920, k. 437.

345 I. Potocki do S. Małachowskiego, Warszawa 28 V 1792, AGAD ATyz G-396.

346 Dziennik Bułhakowa, s. 385.

347 Ibidem, s. 385-387.

348 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 72 z 3 VI 1792, k. 80.

349 Dziennik Bułhakowa, s. 386.

350 Zob. r. III, przyp. 45. E. Machalski (op.cit., s. 117) pisał: „Jedno stwierdzić należy, że przejęcie spraw deputacji przez Chreptowicza odbiło się niekorzystnie na ciągłości i konsekwencji, wiadomości o obrotach politycznych są bardziej skąpe jak przedtem(...).”

351 B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 17 VI 1792, Obrady Sejmu Wielkiego, s. 144-145.

352 Opinię tę przedstawia Chreptowicz w depeszach do posłów polskich przy dworach ościennych. Zob. J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 16 VI 1792, BCzart 933, k. 115; tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 16 VI 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 38; tenże do F.K. Woyny, Warszawa 16 VI 1792, ibidem, k. 45.

353 Tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 2 VI 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 38. W liście tym Chreptowicz ujawnia brak wiary w celowość misji.

354 Spostrzeżenie to podał jako pewnik J. Łojek w: Geneza i obalenie Konstytucji 3 Maja, s. 360. Na potwierdzenie tej hipotezy wypada zaznaczyć, że w kręgu polityków skupionych wokół króla marszałek litewski był uznawany za inspiratora ostatniego konfliktu w Straży Praw.

355 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 26 IV 1792, BCzart rkps 920, k. 423. W liście czytamy: „Gotuje się kredencjał dla Tłomackiego F.P. Potockiego- KT].” Równocześnie minister podnosi potrzebę dodania oficjalnego listu króla.

356 Tenże do F.P. Potockiego, Warszawa 12 VI 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 36; por. W. Konopczyński, Polska a Turcja, s. 296.

357 Uwaga ministra skupiała się głównie na pretensjach Berlina do „dóbr toruńskich” wokół Rubinkowa. Informował o nich systematycznie sekretarz miast pruskich Kahlen. Zob. Magistrat Torunia do J.M. Kahlena, Toruń 3 VII 1792, AP w Toruniu, kat. II 3393, k. 81-82; Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 75 z 13 VI 1792, k. 82; sesja 80 z 5 VII 1792, k. 86, Dziennik Bułhakowa, s. 396.

358 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 76 z 17 VI 1792, k. 83-84.

359 M. Kostomarow, op. cit., s. 448-449; W. Smoleński, Konfederacja targowicka, s. 200-201.

360 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 77 z 21 VI 1792, k. 84; M. Wolski, op. cit., s. 199.

361 Zdaniem Ignacego Potockiego, „król napisał list podyktowany przez pana Bułhakowa. Taka była rada podkanclerzego Chreptowicza.” Por. W. Smoleński, Konfederacja targowicka, s. 137.

362 M. Kostomarow, op. cit., s. 449; W. Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, t. II, Kraków 1891, s. 74-76.

363 Stanisław August do A. Debolego, Warszawa 22 VI 1792, AGAD Zb. Pop. 413.

364 J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 22 VI 1792, BCzart rkps 933, k. 120; tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 23 VI 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 38; tenże do tegoż, Warszawa 30 VI 1792, ibidem, k. 38v; tenże do F.K. Woyny, Warszawa 23 VI 1792, ibidem, k. 45; i in.

365 Przedmiotem kilku kolejnych posiedzeń Straży Praw były protesty strony pruskiej w sprawie planu przeniesienia polskiej komory celnej z Dybowa do Nieszawy oraz doniesienia z Ziemi Zakrzewskiej o zamiarach wkroczenia Prusaków do Polski. Zob. Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 80 z 5 VII 1792, sesja 83 z 19 VII 1792, k. 86-87.

366 Ibidem, sesja 83 z 19 VII 1792, k. 87; J. Chreptowicz do J.M. Kahlena, Warszawa 20 VII 1792, AP w Toruniu, kat. II 3393, k. 89.

367 Informowała o tym systematycznie Gazeta Narodowa i Obca, prenumerowana w ministerstwie spraw zagranicznych. Zob. AGAD Zb. Pop. 405; F. Oraczewski do J. Chreptrowicza, Paryż 15 VI 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 38.

368 A. Deboli do Stanisława Augusta, Petersburg 29 VI 1792, Rok nadziei i rok klęski, s. 160.

369 Tenże do tegoż, Petersburg 7 VII 1792, ibidem, s. 164.

370 S. Sołowiew, Istoria padienia Polszy, Moskwa 1863, s. 281-282; W. Smoleński, Konfederacja targowicka, s. 200-201.

371 S. Solowiew, op.cit., s. 282; W. Smoleński, Konfederacja targowicka, s. 208-209.

372 Nie decydował o tym zapewne wiek ministra (63 lata), na co wskazywał W. Zarzycki (op. cit., s. 121).

373 Cyt za: S. Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, s. 298.

374 L. Wegner, Hugo Kołłątaj na posiedzeniu rady królewskiej 23 VII 1792, „Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. V, Poznań 1869, s. 27: Król manifestował gotowość udania się do obozu w Kurowie i stoczenia walnej bitwy.

375 H. Kołłątaj, O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej, s. 387.

376 J. Chreptowicz do A. Debolego, Warszawa 25 VII 1792, BCzart 933, k. 135; tenże do F.K. Woyny, Warszawa 25 VII 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 45; tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 25 VII 1792, ibidem, k. 38v; i in.

377 Tenże do F.K. Woyny, Warszawa 28 VII 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 45; tenże do S. Jabłonowskiego, Warszawa 28 VII 1792, ibidem, k. 38v; i in.

378 W. Zarzycki, op. cit., s. 42; J. Reychman, Konsulaty zagraniczne Rzeczypospolitej, [w:] Sprawy morskie i kolonialne, r. 2, 1935, z. 1, s. 120.

379 Por. J. Wojakowski: op. cit., aneks 1-2, s. 269-270 nlb.

380 M. Rymszyna, Gabinet Stanisława Augusta, s. 147.

381 Stanisław August do F.K. Woyny, Warszawa 24 V 1792, AGAD Zb. Pop. 90, k. 67; tenże do Jerzego Potockiego, Warszawa 18 V 1792, BPAN rkps 1651, k.4; i in.

382 Wiernopoddańczy regalizm ministra nadto przebija z całej jego korespondencji z królem. Por. J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 16 III 1792, BCzart 920, k. 389; i in.

383 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 2 z 21 VI 1791, k. 8.

384 Ibidem, sesja 6 z 12 VII 1791, k. 8-9; B. de Cache do W.A. Kaunitza, Warszawa 5 VII 1791; 20 VII 1791, Konstytucja 3 Maja w świetle relacji posła austriackiego, s. 73, 79. Chreptowicz rychło zażądał dodatkowych informacji, dotyczących Zehendera.

385 Ibidem, sesja 21 z 4 X 1791, k. 24. Poseł austriacki szacował braki na liczbę 101 w tarnopolskiem i 38 w złoczowskiem.

386 Ibidem, sesja 7 z 19 VII 1791, k. 12-13.

387 Ibidem, sesja 56 z 12 IV 1792, k. 63; i in.

388 Ibidem, sesja 29 z 8 XI 1791, k. 31; por. J. Wojakowski, op. cit., s. 209-210.

389 J. Orłowski do J. Chreptowicza, Kamieniec Podolski 29 VII 1791, AGAD Zb. Pop. 405, k. 209.

390 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 33 z 1 XII 1791, k. 36.

391 Ibidem, sesja 41 z 12 I 1792, k. 45; J. Chreptowicz do F.K. Woyny, Warszawa 28 I 1792, AGAD Zb. Pop. 406, k. 43.

392 Kolejną, także nieudaną, próbą rozwiązania problemu była przyjęta w obliczu wojny ustawa sejmu z 7 maja 1792 r. „Uformowanie dwóch pułków tatarskich”. Zob. VL, t. IX, s. 438-439.

393 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 35 z 15 XII 1791, k. 37-38. W 1687 r. Taurogi jako posag L.K. Radziwiłłówny przeszły w posiadanie margrabiów brandenburskich, stanowiąc aż do 1793 r. pruską enklawę na terytorium Litwy.

394 Ibidem, sesja 36 z 22 XII 1791, k. 39.

395 Ibidem, sesja 66 z 13 V 1792, k. 74.

396 Ibidem, sesja 50 z 8 III 1792, k. 54-56;

397 Ibidem, sesja 65 z 9 V 1792, k. 72.

398 Ibidem, sesja sesja 50 z 8 III 1792, k. 54-55.

399 Nota G. Lucchesiniego do J. Chreptowicza, Warszawa 9 III 1792, AP w Toruniu, kat. II 3393, k. 315-316.

400 J. Chreptowicz do J.M. Kahlena, Warszawa 20 VI 1792, ibidem, k. 89.

401 Magistrat Torunia do J.M. Kahlena, Toruń 3 VII 1792, ibidem, k. 81-82.

402 Raport Grodzieńskiej Komisji Skarbowej, Grodno 17 VI 1791, AGAD Zb. Pop. 80, k. 72.

403 Protokół Interesów Zagranicznych w Straży..., sesja 31 z 17 XI 1791, k. 34.

404 Ibidem, sesja 34 z 8 XII 1791, k. 36.

405 Ibidem, sesja 19 z 27 IX 1791, k. 22.

406 Ibidem, sesja 39 z 8 I 1792, k. 42. Władze litewskie uważnie śledziły postępowanie „czerńców”, tj. prawosławnych zakonników, przemierzających kraj pod pretekstem jałmużny, którzy „nieufność zasiewają w pospólstwie i namawiają, aby na tamtą stronę przeszli.”

407 Ibidem, sesja 13 z 30 VIII 1791, k. 19-20; i in.

408 Ibidem, sesja 7 z 19 VII 1791, k. 12-13.

409 Ibidem, sesja 12 z 16 VIII 1791, k. 18; A. Deruga, Walka z rusyfikacją Kościoła Prawosławnego w okresie Sejmu Wielkiego, Wilno 1936, s. 9,15; J. Wojakowski, op. cit., s. 172-173.

410 Ibidem, sesja 20 z 28 IX 1791, k. 23; J. Wojakowski, op. cit., s. 173-174.

411 Ibidem, sesja 9 z 2 VIII 1791, k. 17; A. Zahorski, Maisonneuve de Joseph, PSB, t. XIX, Wrocław 1974, s. 149-150.

412 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 26 IV 1792, BCzart rkps 920, k. 423.

413 Por. r. III, przyp. 45.

414 VL, t. IX, s. 271; K. Bartoszewicz, op. cit., s. 160.

415 H. Kołłątaj, Listy Anonima, t. I, s. 218.

416 Kwit Komisji Skarbowej, Warszawa 28 VI 1791, AGAD Zb. Pop. 405, k. 258.

417 Tabella wszystkich wydatków na Interessa Zagraniczne z Oboyga Skarbów Rzplitey, 1786-1792, ibidem, k. 7.

418 Zob. Pensje, asygnacje, kwity ministerstwa, ibidem, k. 63, 73, 411, i in.

419 Por. r. III, przyp. 166-173.

420 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 VIII 1791, BCzart rkps 920, k. 349.

421 Tenże do tegoż, 15 IX 1791, ibidem, k. 369.

422 Tenże do tegoż, 22 I 1792, ibidem, k. 379.

423 M. Skorzepianka, Feliks Oraczewski, s. 44.

424 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 6 IV 1792, BCzart rkps 920, k. 417. Zaledwie dzień wcześniej komunikował królowi, że przesyła mu do podpisu dyplom „na order błękitny [Franciszkowi] Bukatemu.” Zob. Tenże do tegoż, 5 IV 1792, ibidem, k. 413.

425 S. Łoza, Order Orła Białego, s. 61.

426 Kwit dla J. Ankwicza na pensję półroczną, XII 1791, AGAD Zb. Pop. 405, k. 9.

427 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 15 IX 1791, k. 369.

428 Tenże do tegoż, 5 IV 1792, k. 415. Podkanclerzy podaje, że Ankwicz był opłacony do dnia 1 maja 1792 r.

429 Zob. Rachunek wydatków Gabinetu Interesów Zagranicznych na Legacye Rzplitey u każdego dworu w szczególności od dnia 1 Maja 1791 do dnia 1 Maja 1792, AGAD Zb. Pop. 405, k. 14-32, 54, i in. Największą liczbę stanowią kwity dla wspomnianych placówek.

430 Asygnacja dla F.K. Woyny, Warszawa 3 VIII 1791, ibidem, k. 63.

431 A. Deboli do J. Chreptowicza, Gdańsk 26 IX 1792, BCzart rkps 933, k. 789.

432 Asygnacja dla A.Debolego, Warszawa 27 X 1791, AGAD Zb. Pop. 405, k. 73.

433 Rachunek wydatków Gabinetu..., k. 432.

434 Ibidem, k. 433-434.

435 J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 17 III 1792, BCzart rkps 920, k. 395.

436 Tabella wszystkich wydatków na Interessa Zagraniczne..., k. 7. Por. Ł. Kądziela, Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792-1793, Warszawa 1993, s. 60-62.

437 Kwit dla W. Chreptowicza kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego /wypis z ksiąg ziemiańskich powiatu grodzieńskiego/, [Grodno] 9 XI 1793, AGAD Zb. Pop. 405, k. 411.

438 J. Małachowski do J. Chreptowicza, [Grodno] 10 XI 1793, ibidem, k. 3-4.

439 Kwit dla W. Chreptowicza..., k. 410-411; VL, t. X, s. 100-101.

440 J. Małachowski do J. Chreptowicza, [Grodno] 10 XI 1793, k. 3.

441 „Konferencje królewskie odprawują się teraz między księciem prymasem, Chreptowiczem i Mniszchem, a czasem i Panią Krakowską.” Zob. J. Świętorzecki do I. Potockiego, Warszawa 28 VII 1792, [w:] Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792-1794. Jan Dembowski i inni, oprac. M. Rymszyna i A. Zahorski, Warszawa 1961, s. 21.

442 J. Chreptowicz do Szczęsnego Potockiego, Warszawa 15 VIII 1792, BJ rkps 955, k. 36.

443 H. Kołłątaj do J. Chreptowicza, Krzesławice 1 VIII 1792, [w:] Listy Hugona Kołłątaja pisane z emigracji w r. 1792, 1793 i 1794, t. I, Poznań 1872, s. 6-7. Na jego ręce kazał też Kołłątaj złożyć pieczęć mniejszą koronną. Zob. Tenże do L. Strassera, Krzesławice 1 VIII 1791, ibidem, s. 10.

444 Relacja delegowanych konfederacji targowickiej, Warszawa 27 VIII 1792, AGAD Zb. Pop. 408, k. 52; Ł. Kądziela, Między zdradą a służbą..., s. 56,

445 Wezwanie, 25 VIII 1792, ibidem, k. 128; J. Wojakowski, op. cit., s. 241.

446 Cyt. za: J. Wojakowski, op. cit., s. 241. Trudno ocenić, jak bardzo realną była groźba represji. Faktem jest jednak, iż po Warszawie krążyły pogłoski, że nazwisko podkanclerzego litewskiego znalazło się po 18 maja 1792 r. na rosyjskiej liście polityków polskich, wyjętych spod prawa (tj. „proskrybowanych”). Zob. F. Kontrym do J. Kossakowskiego, Warszawa 20 V 1792, BJ rkps 4436, k. 100.

447 W kwietniu 1793 r. uchylił się od opieczętowania uniwersałów dla Korony, zapowiadających sejm rozbiorowy. Por. Ł. Kądziela, Między zdradą a służbą..., s. 92.

448 Stanisław August do Ch.W. Friesego, b.m.b.d, AGAD AKP 354, k. 224.

449 J. Chreptowicz, Pamiętnik, s. 78-79.

450 J. Małachowski do J. Chreptowicza, [Grodno] 10 XI 1793, k. 4.

451 Opinię tę w obecności króla sformułował Tadeusz Morski (opierając ją zapewne na podstawie wiadomości o wyjeździe do Szczors Mikołaja Wolskiego, oddanego Chreptowiczowi i królowi). Monarcha zbijał te argumenty: „Chreptowicz od roku zagranicą będący do niczego się nie miesza.” Zob. Z. Góralski, op. cit., s. 125, 177; M. Zaleski, Pamiętniki, s. 220.

452 J. Chreptowicz, Pamiętnik, BPAN rkps 1354, k. 17. W ogłoszonym drukiem „Pamiętniku Rodu” fragmenty te pominięto.

453 I. Krasicki, Dzieła, wyd. F.K. Dmochowski, Warszawa 1804, s. 7.

454 Uwagę zwraca m.in. anonim, napisany w czasach targowickich, rozpoczynający się od słów: „Ciebie, zbyt długo maską poczciwości okryty Chreptowiczu(...).” [w:] J.I. Kraszewski, Polska w czasie trzech rozbiorów, t. III, s. 284-285. Por. opinię H. Kołłątaja: „O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej, t. II, s. 102. Zob. też r. III, przyp. 154.

455 J.U. Niemcewicz, op.cit., s. 183-184.

456 W. Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, t. I, s. 51.

457 M. Zaleski, Pamiętniki, s. 84.

Aneks

Michał Korycki

Dirae in Vulcanum w hołdzie Najjaśniejszemu Panu Joachimowi na Szczorsach, Ziembinie i Wiszniewie rządcy Littaworowi Chreptowiczowi Podkanclerzemu Wielkiego Księstwa Litewskiego starosty grodowemu orszańskiemu

Warszawa 1780
tłum. Anna Matysiak
oprac. Krzysztof Tracki

Są dobra w Wiszniewie, opasane ciemnymi lasami,
z jednej strony zamknięte rzekami i stawami, z drugiej zaś bagnami.
Przyroda hojnie obdarzyła to miejsce, zrodziła tam bowiem pokłady żelaza.
Panem tu jest mąż sławny, nazwiska i majątku CHREPTOWICZ,
światło oczu ojcowskich i opiekun pieczęci.*
Sama Pallas wychowała go w latach młodzieńczych,
A teraz nie opuściła, służąc dobrą radą.
Temida nauczyła go rozsądzać wszystkie sprawy sprawiedliwie,
Ponieważ zawsze dążył do tego co dobre i prawe.
Wszystkim cnotom spodobało się w nim zamieszkać.
On to, będąc tyleż obdarzony lotnym umysłem, co doświadczeniem,
miał zwyczaj pilnie obserwować wszystko co dotyczy gospodarstwa.
Widzi ukryte pod błotem i ziemią pokłady metalu.
Wtedy też i Jowisz z wysokiego szczytu
przyglądał się uważnie bogactwom zapadniętym w bagnach.
Nie mógł już bóg dłużej znosić,
by tak ogromne dobra wciąż gnuśniały w błocie.
Przemówił więc tymi słowy do pana tej ziemi:
„Dlaczego pozwalasz, żeby nieurodzajna ziemia,
w której Pluton przechowuje ukryte bogactwa, pozostała nieużytkiem?
Dlaczego nie wydobywasz z ziemi żelaza, a z żelaza nie uzyskujesz złota?
Nuże więc, działaj szubko! Jak najprędzej zainicjuj przedsięwzięcie!
Oto moi towarzysze, chociaż są bogami,
natychmiast na mój rozkaz przyjdą z pomocą tym, którzy są mi posłuszni
Mulcyber wspomoże was w czynach zręcznością,
Neptun fal użyczy.
Niech będzie im wstyd pod takim sługą służyć,
którego król, obywatele oraz cały senat
do najwyższych godności i zaszczytów wynosi.”
Po tych słowach Jowisz oddalił się na chmurze złocistej.
Wtedy też pan tej ziemi nie szczędzący sił
zabrał się od razu za budowę warsztatu.
Zwołuje rzemieślników, a z wiosek wielki zastęp robotników,
obiecując wszystkim godziwą zapłatę.
Z tak wielu wieśniaczych chat przybiega młodzież i mężowie,
porzuciwszy swoje obowiązki.
Każdy wykonuje zadaną mu pracę, dokładając wszelkich sił.
Tak jak ród mrówek nieznający gnuśności, kiedy jest ładna pogoda,
nosi kadzidła, dar drogi bogom.
Znoszą małe belki do odnowy domu,
Aby nie zniszczył ich ni śnieg ni ulewa.
Zewsząd przynoszą zapasy, zbierają ziarna pszenicy,
aby niczego im nie zabrakło w srogim czasie zimy.
Odnawiają spichleże, oczyszczają ścieżki.
Nie znajdziesz wśród nich takiej, która by odpoczywała:
wszystkie są zajęte pracą.
Oto tak w Wiszniewie gotują się trudy, wszyscy jak jeden mąż,
pilnie pracują, zapomniawszy o odpoczynku.**
Jedni tną lasy, drudzy dostarczają kamieni, inni budują z nich mur,
a jeszcze inni dbają, aby nikomu z pracujących nie zabrakło światła.
Wreszcie są i ci, co narzędzia sposobią do wydobywania żelaza.
Jeśli nie mają czegoś u siebie, zagranicą szukają:
Chociebuż w Saksonii oferuje im odpowiednie narzędzia.
Pan rozkazał, aby szybciej pracować nad ukończeniem budowy,
zatem przyspieszono przedsięwzięcie.
Wielu robotników ociosuje twarde skały w równe kwadratowe kloce,
potrzebne do budowy pieców.
Wielu innych z drzew odrąbuje gałęzie, silnymi toporami.
Wykańczają już wspaniały warsztat i pokrywają dachem.
Gotowa jest już prawie nowoczesna maszyna,
która, jak mówią, była niezmiernie użyteczna Cyklopowi w trudzie.
Przekopują ziemię, aż motyki się pocą
i już topi się w wielkich kotłach wydobyta ruda.
Wreszcie wypływa ze zwykłego bagna szlachetne żelazo;
gromadzi się je w wielkich ilościach i różnie kształtuje,
w zależności od potrzeb.
Kiedy tylko wieść o tym się rozpowszechniła,
przybyło kupców wielu i właścicielowi ziemi zrodziło się złoto.
Jednakże niezbyt długo można się cieszyć ze sprzyjającego losu,
albowiem w krótkim czasie może on obrócić wszystko na naszą niekorzyść!
Straszny Mulcyber, pozazdrościwszy panu wspaniałego dzieła
i zysków jego rodowi, wpadł w szał
i niepomny na obowiązek, który nakazano mu spełniać,
przekracza zuchwalec granice, wytyczone mu przez Jowisza.
Burzy okazałą budowlę, wrzuca do niej żrące płomienie
i w zgliszcza obraca taki wielki trud.***
O, Neptunie, pomóż! Neptun przybiega, jednak niczego nie ratuje,
Mulcyber czując się już zwycięzcą zdobyczą się swoją raduje.
Trzeszczą drewniane bele, dach się rozpada,
płomienie żwawo buzują w powietrzu.
Przewrotne płomienie porzuciły siedziby – piece i kominy.
Zewsząd bezwzględnie coraz szerzej się rozprzestrzeniają,
pożerają narzędzia wykonane z kosztownego metalu,
przysłane z gotyckiego wybrzeża z północy.****
Tak to więc tam, gdzie dzięki przeogromnym wysiłkom stała nowoczesna
maszyna, czarne zgliszcza leżą i unoszą się ciemne popioły.
O, dziki Wulkanie! Jakież szaleństwo tobą zawładnęło,
by zniszczyć to miejsce, które tak mile cię przyjęło!
Miałeś tu pokoje z litego kamienia i wspaniałych potraw pod dostatkiem!
Ty zaś za taką gościnę zbrodnią odpłacasz?
Czarna skała cię jako dziecko na swym łonie pielęgnowała
i zasiała w twym sercu nieczułość, której nic nie zdoła zmiękczyć:
żadna grzeczność ani nawet najprzedniejsza uprzejmość.
Ciebie we wczesnym dziecięctwie szpetne monstrum Chimera,
tuląc do strasznego łona,
nauczyła sprowadzać zniszczenia i wypełniać świat okropnymi klęskami.
Tak długo żyjesz już w zgodzie z ludźmi,
a nie przejmujesz od nich ludzkich uczuć!
Każdy, czy to kobieta czy mężczyzna,
chętnie ciebie do swego domostwa zaprasza
i cieszy się z tak świetnego gościa.
Przebywają z tobą i radości i weseli z tobą przestają.
Abyś jak najdłużej został, darami, których żądasz cię zasypują:
dostarczają beczki z miodem i tłuszcze zwierzęce, ofiary dostarczają z wołów,
dostarczają także płowe olejki i pyszne napoje,
byś syty tym wszystkim, używał życia.
Otaczają czułą troską, dbają byś dobrze wypoczął
i by nie zaszkodziła ci sroga wichura, goszczą w ciepłym i miękkim posłaniu.
Ty zaś, gość niewdzięczny, ba! Dla nich - śmiertelnych – straszny,
wszystko obracasz w popiół: i mienie, i dom, sam zaś zawsze uciekasz,
zostawiając niczym rabuś przeklęte ślady.
Nie będę cię dłużej do bogów zaliczać,
przecież to zgoła obce bogom – gardzić szlachetnymi dary.
Tylko ty szkody powodujesz z lubością tym, nad którymi litość mieć należy:
ty zagrody z trzodą, domostwa z mieszkańcami grzebiesz
i miasta ludne rujnujesz.
Tak to, niewdzięczniku, przez twój szał dopiero
co zginęła genialna tworzycielka.
Czyż takie rozkazy dał ci Jowisz Ojciec?”
On ciebie ustanowił pomocnikiem i towarzyszem robotników,
a ty obłąkany szalejesz i wściekły wszystko niszczysz?
I nie pohamowała cię bojaźń przed najwyższym władcą?
Ani trójząb, ni gniew gromowładnego?
O, dzika bestio, gorsza od hydry lernejskiej!
Już nigdy nie przedstawisz się boskim imieniem!
Odejdź do tygrysów i innych afrykańskich potworów!
Nie tylko pan jeden doznaje od ciebie szkody
cały ród złupiony z wielkiego skarbu cierpi nędzę
i przeklina twój haniebny czyn.
Któż nie odczuwa braku żelaza?
Przecież potrzebują go drwale i budowniczowie domów,
a nade wszystko żołnierze.
Niezbędny jest metal ten także żeglarzom, oraczom, rolnikom
oraz właścicielom winnic.
Słowem: kto żyw, nie może właściwie sprawować swoich obowiązków
bez tego wspaniałego kruszca.
Tak więc cały ród ludzki uważa cię, Mulcyberze,
za swojego wroga i żąda kary.
Czyż da się wyznaczyć jakąś karę za tak okropne przestępstwa?
Niech złoczyńca, po tym jak zostaną mu złamane golenie, utonie.
Ty zaś JOACHIMIE, odzyskaj szybko ducha i siły,
Na nieszczęście to wielkie dobro wyślizgnęło się ojczyźnie i tobie.
Nie znoś dłużej, aby leżało pokryte ciemnym grobem.
Bierz się do dzieła, niech się odrodzi Feniks z popiołów,
niech powstanie ze smutnych ruin odnowiony warsztat.
O to prosi cały lud i słusznie żąda twych skarbów.
Znowu będziesz oczekiwał od nich wielkich starań z wielką chwałą.

* „Światło oczu ojcowskich” – aluzja do bliskiej współpracy Chreptowicza z królem; „Opiekun pieczęci” – Chreptowicz jako podkanclerzy litewski był posiadaczem tzw. pieczęci mniejszej litewskiej.

** Aluzja do stanu stosunków społecznych, panujących w dobrach Chreptowicza. Autor podkreśla i stawia jako przykład pozytywne skutki ograniczenia pańszczyzny i wprowadzenia umów czynszowych.

*** Mowa o pożarze huty, która nastąpiła wkrótce po ukończeniu budowy, u schyłku lat siedemdziesiątych.

**** Część narzędzi i maszyn Chreptowicz sprowadził ze Szwecji, być może przez Rygę, w której bywał na „kontraktach”.


Nasz Czas